Skip to main content

Full text of "Divina comoedia"

See other formats 


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct 

to make the world's books discoverablc onlinc. 

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct 

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc 

publishcr to a library and fmally to you. 

Usage guidelines 

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc 
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to 
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying. 
Wc also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

About Google Book Search 

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs 
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb 

at |http://books.qooqle.com/| 



fAfTlS ALLKinERII 

niVINA COMOEDIA 

nEX.V.METUi>J UTLMS REItniTA 

\ i; DATE DAl. I. \ PI.\Z7 A 



IHE1'»TI!S EST BTVITAll IMAZllAE 



CiaOLUS WITIE 



•j J?. n 



/ 




f / 



I 



♦ 



DANTIS ALLIGHERII 



DIVINA COMOEDIA 



HEXAMETRIS LATINIS REDDITA 



AB 



ABBATE DALLA PIAZZA 



VICENTINO 



DANTIS ALLI6HERII 



DIVINA COMOEDIA 



HEXAMETRIS LATINIS REDDITA 



AB 



ABBATE DALLA PIAZZA 



VICENTINO 



PRAEFATUS EST ET VITAM PIAZZAE 

ADIECIT 

CAROLUS WITTI 

ANTBCBSSOR BALBIfSIS 



LIPSIAE MDcccxLvni 

SUMTIBUS lOAN. AMBROS. BARTH 






r 



PRINCIPI SERENISSmO 



I O A N N I 



DUCI SAXONIAE 



ARTIUM LITERARUMQUE CULTORI 

ET PATRONO 



SUMME VENERABILI 



a 



,uoad longissime possum mente respicere spatium prae- 
teriti temporis et rernm Saxonicarura memoriam recordari 
ultimam, inde usque repetens gloriosissimos, quibus, Primceps 
Serenissime, jure Tuo gaudes^ majores video et ipsos in studiis 
humanitatis ac literarum praecipue versatos fuisse et aliis ad 
artes ingenuas rite colendas auctores et duces eistitisse. Qua 
de caussa id fecisse putandi sint^ facile profecto est judicare, 
si quis^ qui fructus ex illis studiis petantur, animum induxerit. 
Per artes nimirum regna civitatesque otio, opibus et virtute 
florent; per artes prope omnes, quibus administrandae reipubli- 
cae munus obtigit, rectis lineis ad sapientiam, justitiam, curam 
salutis publicae et ad omne genus laudum eximiarum du- 
cuntur et applicantur; per artes denique reges, ut, quibus 
praesunt, populos omnibus fortunae bonis locupletes et copio» 
sos, viribus et auctoritate praestantes et, quod caput est, animi 
virtutibus instructos ornatosque reddant, studio incendi solent 
vehementissimo. 

Sed quid tandem est, cur hoc modo in Jaudes majorum 
Tuorum, Pbinceps Sbremssime, excurram et felicitatem, qua 
Saxonia prae tot ac tantis Europae civitatibus ab antiquissi- 
mis inde temporibus ad hunc usque diem viguit, quasi prae- 
Gonis voce praedicem? Quid est, quod artium liberalium 
utiUtates Tibi expUcem et recenseam, quippe qui ipse omniuin 



doctrinarufn summe studiosus sis et cum omnibus Musis ratio- 
nem habeas eam, ut Te ad conspicuum aliquem eruditioais 
locum evectum omnes admirentur et suspiciant? Quid est, 
quod artes ingenuas et elegantes Te audiente laudandi et con- 
celebrandi provinciam suscepisse videar^ quippe quem ipsum 
tanquam exemplar summae tum in sacris, tum in humanis 
literis scientiae jamdudum veneremur et amemus? 

Si non plane alieni, at certe superflui quid proposuisse 
persuasissimum mibi haberem^ nisi, cur opus, quod omnia 
omnium, qui plus quam vulgus sapiunt egregieque cordati sunt 
homines, suffragia tulisse constat, Tibi potissimum consecrare 
Tuisque auspiciis credere et commendare voluerim^ aliquo 
modo inde pateret. Dico opus, quod, quo quis brevius s^tque 
aptius loqui consuevit, eo libentius ac confidentius nominaverit 
poeticum quoddam omnium rerum et terrestrium et coelestium 
ovvTaYfia vel doctam quandam omnium de conditionibus hu- 
manis^ iisque^ interveniente religione Christiana^ cum providentia 
divina connexis, q>iXoao(priiiaT(xyy avfijikox^r. His vero prae- 
missis num quid est necesse disertis verbis addere, me dicere 
Divinam divini Dantis Alligherii Comoediam^ quam Te ipsum, 
Princeps Serenissime^ qua es linguae Italicae saeculi Dantei 
cognitione et in reserandis aperiendisque sensibus reconditis 
dexteritate^ in linguam patriam multo elegantissime transtulisse 



et, qua es ingenii sagacilate rerumque buuianarum el divinaruni 
intelligentia, doctissimis excursibus enodasse, quis est, qui non 
cognitum habeat ac grato erga Te animo agnoscat? 

Hanc igitur^ de qua tantopere meruisti^ Dantis Alligherii 
Divinam Comoediam^ et eam nova, qua faciliorem ad coetus 
virorum (piloloycoy nanciscatur aditum, veste indutam, omni, 
qua par est, reverentia Tibi ofiero et tutelae Tuae vehementer 
etiam atque etiam commendo. Yestis illa nova (novam vocare 
liceat cum tempore, tum perfectione et absolutione) est inter- 
pretatio, versibus hexametris Latinis ab Ahhaie dalla Piazza, 
qui Professor Vicentiae obiit, diligentissime confecta, ita ut vix 
ac ne vix quidem durius quoddam de novo hoc conatu judicium 
ab ttllo aequo peritoque harum rerum arbitro exspectari liceat. 

Jam voluit interpres ipse, ut opus, in quo quasi tabernacu- 
lum vitae suae collocaverat , typis describeretur et publici juris 
fieret in Saxonia, ubi rara principum liberalitas tutelam merca- 
turae literarum adhuc gesserit. Consentientes habuit in eo 
familiares et amicos, quorum in virum vita defunctum pietas 
Lipsiam, tanquam emporium bibliopolarum longe celebcrrimum, 
ubi monumentum studii gloriosissimi ad memoriam aeternitatis 
exstrueretur, elegit atque designavit. 

Inde factum est, Princeps Serenissime, ut mihi cura edi- 
tionem Divinae Comoediae a Piazza Latine redditam adornandi 



et divendendi bonorificentissime offerretur et mandaretur* Quod 
quidem munus, et quod ipse divinae poesis amore mirum quan-* 
tum teneor et quod nullo non tempore studia optimarum artium 
parte pro virili juvi et promovi, animo libentissimo susceptum ita 
exsecutus sum, ut nulli officio me defuisse profiteri possim, 

Accipe igitur, Princeps Serenissime, banc, quae mea quali- 
cunque opera in publicum prodit^ maxiini poetae Italici interpreta- 
tionem Latinam, accipe serena fronte, aequi bonique consule^ 
rebus meis favere perge atque in nominis Saxonici ornamen- 
tum, incrementum, emolumentum diu salvus et incolumis yive, 
vige, flore! 

Scripsi Lipsiae Idibus Januariis a. 1848. 



Ambros. Bartk. 



PRAEFATIO. 



||;ui omnes conatus diyini carminis in aliam linguam ver- 
tendi irritos esse dixerit, ei Iiaud spernenda argumenta ipse 
Comoediae auctor possit suppeditare. Ait enim Dantes in 
libro^ cui titulus est Conyivium (I^ 7.): 

Sappia ciascuno, che nulla cosa per legame musico^) 
armonizzata si pub della sua loquela in allra trasmutare 
senza rompere tutta sua dolcezza e armonia. E qttesta e 
la ragione per che Omero non $i mutb di greco in latino, 
come Valtre scritture che avemo da loro"^^); e questa e la 
ragione per che i versi del Psnltero sono senza dolcezza di 
musica e d!armonia, che essi furono trasmutati d^ehreo m 
greco, e di greco in latino, e nella prima trasmutazione 
tutta quella dolcezza venne meno. 

Si vero negari nequit^ magnam suavitatis illius parlem^ 
quae in carminibus audiendis nos mulcet^ transferendo exstingui^ 



*) Ita pro musaico, quod est in editis , ad sequcDtia {dblcezza di musica e d^amo- 
nia) respicientes jamdoduin correximos. Simillima 'enim, si desideraotnr, ezemplQ 
leguator in epistola, qoae Hilario moDacho triboi solet: „sermone vaigari ... aon sim- 
plici, sed musico.^*^ Sunt quidcm, qui vocem musaico pro adjectivo a Musis derivato ac- 
ctpere jubeant, sed auctoribas, apad qaos eam faoc sensa asorpari constet, destitaaolnr. 

**) Pttla a Graedt. 



YIII PRAEFATIO. 

per solas tamen conversiones ad illam literarom commanionem 
pervenire licet, quae hodie non doctos solummodo viros, sed 
cultiores quosque per universam fere Europam coosociaL Qui- 
bus igitur carere nescimus, eas ingenito quodam vitio laborare, 
earumque ne optimam quidem justam metam contiogere posse, 
fateamur. Quae enim in operis poetici interpretatione desidera- 
mus, ut auctoris sententiam presse pleneque sequatur, et ut 
insimul dulci versuum concentu ipsius exempli imaginem 
exbibeat, ea invicem secum pugnare, nemo est, qui non videaL 
Ad metam vero, quam assequi nemini est concessum, accedere 
certe possumus, et longe propius sine dubio accesserunt, quo- 
rum opera nostris temporibus scriptores alienas linguas loquuntur, 
quam qui apud veteres eandem iu se susceperant proyinciam. 
At sacrum carmen, longe nobilissimus, quem tot saecula Chri- 
stianae poeseos tuleruot, fructus, prae caeteris dignum est, quod 
in omnium populorum Cbristianae fidei addictorum communione 
habeatur; Divioa Comoedia, opus tot tantisque diflicultatibus im- 
peditum, si quod aliud, poscit interpretem, qui vel Italicae lioguae 
peritis io iotelligendo carmine subveniat. Tantum vero abest, 
ut unius alteriusye, quantumlibet docti et ingeniosi, interpretis 
opera ad expediendos omnes, quibus abundat carmen, nodos 
sufficiat, ut ardui bujus propositi assequendi caussa doctorum, 
qui sunt apud omnes cultiores populos, labores in unum coliati 
requirantur. Sed baec diversarum gentium studia non ita facile 
poterunt consociari, nisi operi communibus viribus illustrando 
eam prius dederimus linguam, quae omnibus doctis est com- 
munis. Et, si accuratius inspexerimus, carmen divinum L a t i n i- 
ta t e donare minus desperatam rem fortasse dicemus^ quam, quas 
complures moliti sunt, conversiones in linguas yernaculas. 
Recentiorum enim linguarum natura in compilo quasi nos tenet 
ancipites, utrum in transferenda Comoedia Dantis rfaythmo magis^ 
an sententiae inhaereamus. At qui sacri carminis formam poe- 
ticam in homoeoteleutorum concatenatione omni numero red- 



psa^narv y- *■ » 



PRAEFATIO. IX 

dere conati sunt, quod praeter Germanicos a nemine ausum 
esse puto, eam insimulationem vix et ne vix quidem effugient, 
se non modicam dicendorum partem formae studio concessisse. 
Qui yero a simili versuum exitu.vel prorsus abstinent, yel ut 
parciores in eo sint licere putant, ad solutam potius orationem 
accedere videntur, quam ad versum t,ernarium Divinae Comoe- 
diae solemnem, yel — quod praecipue in Gallicis versionibus, 
Alexandrino, quem vocant, versu constantibus, nos offendit — 
orationem aliter exhibent incisam. quam in ipso, quod imitan- 
dum sibi proposuerunt, carmine. 

Alia profeclo est ratio Latini sermonis, proxima cognatione 
cum Italico, et maxime quidem cum illo antiquiore, quo Dantes 
usus est, conjuncti, cujus versus hexameter, jam apud Romanos 
prolixioribus cujuslibet argumenti carminibus proprius, etiam 
altissimae sacri carminis poesi sese accommodat. Ipsi Alligherio 
heroicum versum ad explanandas Divinae Comoediae graves sen- 
tentias aptum esse visum, fidem facere videntur, quae de primo 
et mox mutato ejus consilio Latine scribendi referunt auctores ^). 
Legimus enim in epistola, quam H i 1 a r i u m monachum H u g u c - 
cioni Fasiolano scripsisse volunt**): 

Quum exhibuisset (Dantes), quem^^'''') libellum ego in 
gr^juum gratanter accepi^ aperui, et in ejus praesentia 
ocMR cum affectione defixi. Quumque verba vulgaria 
percepissem, et quodammodo me me admirari ostende- 
rem, cunctationis meae caussam petivit. Cui me super 
qualitate sermonis admirari respondi: tum quia diiBcile, 
imo inopinabile videtur^ intentionem tam arduam vulgariter 
exprimi potuisse, tum quia inconveniens videbatur con- 

'*') Cf. quafi do bac qaaestione in transitn, sed docte, monait illnstr. Vicecomes Co- 
Inmbus Batinensis in Bibliogr. Dant. I, 243. 

**) Disputationem de fide hujus epistolae propediem persequar in nova epistolarum 
Danlis editione. 

***) Ita cnm doctissimo T r o y a interpnngendum esse puto. Abbreviationis signam, 
quod Qnicas Florentinas codez exhibet, non quem, sed quam dicere solet. 



X PRAEFATIO. 

juQctio taotae seatenliae amictu*) popuiari. Inquit^^) 

enim iile respondens: rationabiliter certe pensaris; et 

qoum a principio coelitus fortasse semen infusum in bujus- 

modi proposilum germinaret, vocem ad haec ^*'*) legitimam 

praeelegi ; nec tantum praeelegi, quinimmo cum ipsa more 

solito poetando ineoepi: 

Ultiiua regna canam fluvido contermina mundo, 
Spiritibus quae lala patent, quae praemia solvunt 
Pro meritis ciiicumque f ) suis. 

Sed quum praesentis aevi conditionem rependerem, vidi 

cantus illustrium poetarum quasi pro nibilo esse abje- 

ctostt)> ^l hoc aevottt) generosi bomines, quibus lalia 

meliori tempore sc^ribebantur, liberales artes, proh dolor, 

dimisere plebejis. Propter quod lyrulam, qua frelus eram, 

deposuiy aliam praeparans convenientem sensibus moder- 

norum: friislra enim mandibiiis cibus ad ora lactentium 

admovetur. 

Yerba, quibus Boccatius binis locis eandem rem refert, tam 

exacte conveniuat narrationi Hilarianae , ut alterum ab allero 

esse exscriptum dubitari nequeat. Ita enim in vita poetae 

(cap. 14. p. 92. 93. edit. Gambanae): 



*) In codice legitiir aniiclo, cum lineola, qnasi ahbrevialionis signo^jiterae l tra- 
j«cta. Hanc Jibri scriptaraoi proxime . secoliifi , qoi nnper epistolam dKlpso codice 
accnratissime edidit, celeberrimos Mntios {Tre epistole latine di D. Alighieri, Prato 
1845. p. 40) dedit amiculo. aetinendam tamen pnlo facillimam Dionysii emenda- 
tionero. 

**) In quid, qnod (per non dnbiam abbreviatiooem) cst in codice, io texta retiouit 
Mntius. Etiam enim {ei cum linea superposita) videlur suspectum. 

'*''i'*) Hanc codicis scriptoram {hec) deserentes editores DioDysio recentiores 
dedernnt hoc' 

-(■) Boccatius in commentario Div. Com. utcumque, 

•ff) Codex objectos. 

•f-ff) Codex io cnm lineola superposita , quod Mutius minus recte per imo (hoc 
enim verbnm ymo scriberc solet amannensis) interprelatus est, quum sit abbreviatio 
verbi ideo. Scd ne hoc quidem potest defendi. Consilio inserunt Dionysius {hoe 
consilio) et Troya {hoc ipso eonsilio), quod nnde hauserint, nescio. Nostram certe 
emendalionem sensui codicisque scriptnrae magia conventre concedes. 



PRAEFATIO. XI 

Mmvono moltij e intra essi atcuni savj uaminiy generaU 
mente nna quistione cost fatta: chs conciofussecosache 
Dante fusse in iscienza solennissimo uomo, perche a cofit- 
porre cost grande di si alta materia e st notabile libro 
com' e questa sua Commedia nel fiorentino idioma si dispo- 
nesse e perche non piii tosto in versi latini come gli altri 
poeti precedenti hanno fatto ? A cost fatta domanda rispon- 
dere, tra molte ragioni, due tra le altre prindpali me ne 
occorrono .... La seconda ragione, che a questo il mosse, 
/u questa: veggendo egli i libcrali studj del tutto abbando-- 
nati, e massimamente da^ principi e dagli altri grandi uomini, 
a^quali si solevano le poetiche fatiche intitolare .... avendo 
egli incominciato , secotidoche Valtezza della materia richie- 
deva, in questa guisa: 
Uitima regoa etc. 

il lascio stare, immaginando in vano le croste del pane 
porsi aUa bocca di coloro che ancora il latte suggono, e in 
istile atto a'modemi sensi ricomincio la sua opera e prose- 
guilla in- vulgare ^). 

Et in prooemio Commentarii ad Divinam Comoediam (Ed. Mou- 

tier p. 22): 

Dante ... comincio il presente libro in versi latini, cosi: 

Ultima regna etc. 
E gid era alquanto proceduto avanti , quando gli parve da 
mutare stilo: e U consiglio che il mosse fu, manifestamente 
conoscere i liberali studj e'filosofici essere del tutto abban^ 
donati da^principi e da'signori e dagli altri eccellenti uomini. 



'*') Jastam rationem fortasse rectins a Lconardo Aretino dices expressam : 
Chi mi dimandasse per qtuU ragione Dante piuUosto elesse scrivere in vulgare che in latino 
e letteralo stiU, risponderei quello che i la v&ritd, eioi cAe Dante conoseeva se medesimo 
molto piu atto a questo stUe vulgare in rima che a quelto latino e letterato. E certo 
moUe cose sono dette da lui leggiadfamente in questa rttrta vulgare che n4 avrebbe saputo 
ni avrebbe potuto dire in lingua latina e tn versi eroici* 



1 



XII PRAEFATIO. 

i qmli solieno onorare e rendere famosi i poeti e le loro 

opere; e perb veggendo quasi abbandonato Virgilio e gli 

altrif essere nelle mani d'uomini plebei e di bassa condi- 

zione estimo cosi al suo lavorio dovere addivenire, e per 

conseguente (inserendum videtur non) comeguirgli quello, 

per che alla fatica si sottomettea. Di che gli parve dovere 

il 8U0 poema fare conforme, almeno nella corteccia di fuori, 

agVingegni de^presenti signori. 

Siniillima leguntur et in prooemio elegantis illius commentarii 

anonymi, qui habetur in codicibus Riccardiano 1016, Gaddiano 

XC. sup. 123. et Medic. Palat ^^V^ss, et cujus specimina 

dedit Taeffiu^: 

Aveva Vautore della presente opera comindato questa tri- 
partita commedia in questi versi latini, cioe Ultima regna 
canam etc, e gia distesa la materia alquanto inanzi, quando 
muto consiglio, avendo rispetto, che i signori e gli altri uo^ 
mini potenti aveano quasi del tutto abbandonati gli studj 
liberali e (ilosofici, e quasi veruno v'era, che a scienza at^ 
tendesse; e se pure veruno v'attendeva, faceva i libri degli 
autori traslatare in volgare. 

Ndn defuerunt igitur, qui inde ab ipso Dantis saeculo usque 
ad noslros dies sacrum summi poetae carmen Latinitate donare 
molirentur. Horum conatuum una Caroli Aquinatis versio 
integram complectilur Comoediam typisque exscripta est (Nea- 
poi. 1728"^), cui operi, etsi fidei, non tamen elegantiae lau- 
dem denegaverunt utriusque linguae periti. Caeterarum con- 
versionum, quae vel unam tantum alteramve Comoediae partem 
complectuutur, vel prelo nondum sunt commissae, accuratum 
dedit catalogum diligentissimus Columbus Batiuensis. Nos 
vero rem a proposito nostro non alienam facere credimus, in 
eorum commodum, qui cum novissimis Piazzae curis eorum 

*) Cr. doctissimam illnstrissiroi Vicecomitis Coiumbi Batinensts bibliogra- 
pbiam operum Dantis et ad Dantem spectantiam 1, 243—45. 



1 



I 



I 



PRAEFATIO. XIII 

labores conferre desiderant, qui tempore eum praecesserunt, 
unius ejusdemque loci (celebrem de Francisca Ariminensi nar- 
rationem selegimus), quotquot nancisci potuimus, versiones Latinas 
hic exhibentes. Qua in re abstinere non possumus, quin yiris 
doctis atque benevolis^ quorum liberalitati magnam hujus appa- 
ratus partem debemus, gratias agamus quas possumus maximas. 
Nominasse sufliciat Seymourium Kirkup Anglum et Yo- 
gelium de Yogelstein Dresdensem, elegantissimos Dantis- 
que studiosissimos pictores, Franciscum Longhenam, Pro- 
fessorem Mediolanensem^ virum literatissimum, et Petrum Mu- 
gnam, eruditissimum apudViudobonensesProfessorem, quo inter- 
cedente postumum etiam, quod edimus, Piazzae opus manibus 
nostris coramissum est. 

Primum vero inter hasce conversiones locum ea obtinet, 
quam Matthaeus Rontus, monachus Olivetanus, poetae aequa- 
lis (t 1343), composuit*). Ex codice Magliabecchiano**) a 
Kirkupio accuratissime exscripta haec est: 

INFERN. V, 73 seqq. 

Dicere lunc coepi, vales o clare***), libenter 
Nempe duabus eis, coeunt quae, yerba referrem, 
75. Sic et ad id filamen faciles quae stare videntur. 

Ac ait ille mibi, sis cautus, quando propinquas, 
Hae magis eflQcient se nobis, tuncque rogato 
Quemf) vehit igne duas ipsas, venientque repente, 

Quam cito filectit eas ad nos caliginis aura. 
80 Heus, sonui vocitans, animae per semper anhelae, 
Oro, yenite loqui nobis, nisi deneget alter! 

Qualiter a volo genitorum cita columba 
Advolat ad nidum lepidum sublimibus alis 
Et solidis, a velle suo devecta per altum, 



*) Vide Golambnm Batincnsem p. 237—43. 

**) iV. 82. Golomb de Batines p. 240. 

*♦*) Cod. dare. 

-f-) Per quem erat diccndum, sed obstilit numerns hexamctri. 



1 



XIV PftAEFATIO. 

85 Eminuere naodo Didonis ab agmine tali 

Atque palam nobis patuere per aera pravuro; 
Tanta fuit validae mifai tunc affectio vocis. 
animalis homo, qni gratus es atque benignus, 
Yisere quique venis Inferna per aera pullum, 
90 Si Dens omnitenens nostri constaret amicns, 
Sanguine"^) letifero qui mundum tinximus olim, 
Nostra preces pro pace tua vox funderct illi ; 
Ast ubi te pietas de nostris mortibus icit, 
Quomodo tu cupias audire vel omnia fari, 
95 Nos capiemus enim, nos et tibi sponte loquemur, 
Donec amoena, velut facit, aura silentia servat. 
Urbs, ubi nata fui, residet penes aequoris undas, 
Defluit Eridanus quo, sumat ut ipse quietem 
Cum fluviis reliquis rivisque sequentibus illum. 
100 Ast amor, ingenuo cordi qui protinus haeret, 

Hunc rapuit, junxitque meo cum corpore pulchro, 
Jam milii sublato, sed adhuc modus ofGcit umbrae. 
Qui sed amor nulii peramato parcit amore. 
Hunc mihi, vae miscrae, tam gratum praetulit arte *% 
105 Quod, velut ipse vides, nondum me linquere novit. 
Nos amor, unde duos letum connexit ad unum; 
Poena Gaina manet, qui nos a luce diremit. — 
Ista fuere, sui nobis quae verba dederunt. 
Has ubi percepi laesas immaniter umbras, 
410 Mox faciem flexi, tenui tantumque subuncam, 

Donec ait vates mihi: quid nunc pectore tractas? 
Quum sibi respondi ratus, heu me, dicere coepi, 
Quot lepidae curae, flagrans et quanta cupido 
Hos fragiles duxere duos moeroris ad actum! 
115 Hic ad eos conversus, ego mea dirigo verba, 
Occipiens, Francisca, tui tormenta doloris 
Ad lacrimas, tristemque pium, me maxime ducunt ; 
Sed mihi dic, quando suspiria dulcia flabant, 

Ad quid, quoque modo tunc ars concessit amoris, 
120 Yota quod ambigua fierent notissima vobis? 



'*') Cod. A sanguine. 
*♦) Num arclet 



PRAGFATIO. XT 

Tunc ftit ifla, mihi nuUus dolor altior exstat, 

Tempore felici"^), quam quum reminiscitur annis 

In miseris aliquis! Tuus hoc tentavit et aucton 
Si modo radiccm quoque causam discere primam 
125 Ignis, homo, nostri tantis affectibus optes, 

Sicut agunt, faciam, qui flent simui atque loquuntur: 
Nos legitabamus, quadam spatiando dierum, 

De Lancclocto, se strinxit qualiter ardor, 

Nos et eramus ibi soli, suspectibus absque. 
130 Compulit altemos oculos nos cernere nostrum 

Lectio saepe libri, et facies pallere coegit. 

Denique nos solus punctus connexuit ultro, 
Quumque peroptatam faciem, nos legimus, illam 

Basia ab ore proci talis sumsisse faventis, 
135 Iste, mihi sublatus erit qui tempore nuilo, 
Grata, labante meis maiis dedit oscula corde, 

Leno fuit Galeoctus eis; sed lectio noster**). 

Ast in ea nos plura die non legimus ipsi! — 
Panderet ista mihi querule dum spiritus alter, 
140 Alter inops flebat, quasi pietate fatiscens. 

Ipse fui veluli moriturus protinus essem, 
Qualiter, et cecidi, ruit hinc ex ense cadaver. 



Rontoniana paulo recenlior et niinus barbara videtur ver- 
sio aliquot capitulorum Inferni^ qaam exnnico Fontaniniano 
codiceprolraxit Vivianus***), cujusque particulam doctis notis 
iliustratam recudi curavit celeberrimus Orelliust)- Quam 
exhibentes a refutatione eorum abstinendum credimus^ qui hos 
versus inconditos sententiamque Italici carminis mendose redden- 
tes legitimum aliquando AHigherii partum primosque Divinae 
Comoediae conatus judicaverunt; neminem enim hujus opinionis 
sectatorem hodie superesse putamus. 



*) Sensns genitivum poscere videlur. 

**)'Cod. nostri. Nura nobis? 

***) La Div, Com giusta la lez. del eod. Bartoliniano I, 301 — 30. 

i*) Index lectionom in Acad. Turicensi per sem. aestiv. 1839. babend. 



*^^mmg 



xn PRAEFATIO. 

Tunc ego sic coepi: venerande poeta, libenler . 

75 lilos, qui pariter tanta levitate feruntur, 

Alloquerer paullum. Maro sic ait: ergo videlo, 
Quum nobis Yolitando quidem fuerint propiores, 
Tunc illos per eum dulcem rogitabis amorem, 
Qui sic faos pariter binos conducit, et illi 
Mox venient. Igitur persta vigilanter, 
Quumque illos nobis ventus facit esse propinquos, 

80 Labra movens, o, dic, animae, qaibus anxia sors est 
Nostrum ad coiloquium, nullo prohibente, venite. 

Quumque haec dixissero, quales in aroore columbae, 
Quas dulces nidi revocant, stridentibus alis, 
Mox ad nos pariter voiitant per inane malignum, 

85 Tristem linquentes dictam a Didone cobortem. 
Tanta fuit nostris vis ac substantia verbis. 
Seque simul sistunt, quarum sic una locuta est: 

cui multa data est coelesti gratia dono, 
Oque benignum animal, cui nostra videre per atrum 
Aera collibuit mala fata statumque profanum, 

90 Vulnere sanguineo qui pulcbrum tinximus orbem, 
Aeterni regis si te nossemus amieum, 
Huic pro pace tua repetitas porrigeremus 
Nempe preces, nostrae quoniam miserere ruinae. 
Dic, quid nunc audire velis, et tbemate sub quo 

95 Sermonem fieri; nobis audire placebit 

Vos vobisque loqui, dum sic tacet, ut modo ventus. 

Urbs, ubi nata fui, est sita litore, qua Padus ingens 
In mare praecipitat, sibi firma sequacibus ut pax 
100 Sit cum finitimis. Amor hunc, qui nobile carpit 
Cor hominis, subito corpus dum cerneret illud, 
Cui subjecta fui, cuique innata venustas 
Sic me"^) prostravit, cepit captumque peremit, 
Heque simul, pariter famam laedendd decoram, 
Idem me cepit, qui nuili parcit amato, 
Aurataque meum tetigit sic cuspide pectus, 
105 Ut nos, ut cernis, semper comitetur amantes. 
Hic amor incestus mortem conduxit ad unam 



*) Sub me comgit Orellins. 



PRAEFATIO. XYII 

Nos pariter, geminos hic, et nunc fine sine ullo 

Gonjunctps agitat poena pro crimine digna. 

Uno qui gladio binos confixit in ira, 

Suppliciis cruciat meritis inferna Gaina. 

Talia sunt nobis geminas porrecta per umbras. 
Has animas laesas sua pessima fata loquentes 
110 Postquam intellexi, vultum pensando deorsum 

Tam Ipnge tenui, dum dux mihi diceret ipse: 

Quid pensas? Cui mox respondens: proh dolor, inqui, 

Quam dulces curae, quam dulcia vota ruentes 

Duxere ad praesens barathrum, tantosque dolores! 
115 Post ad eos faciem yerti sic ore loquutus: 

Francisca, tuum me martyrium lacrimantem 

Efficit, atque pium, nec non tibi compatientem; 

Dic mihi nunc, intcr suspiria dulcia, Tobis 

Quomodo concessit furor inconcessus amoris 
120 Ancipilis voti letale agnoscere virus? 

IUa referl: misero major non est dolor unquam. 

Quam jam praeteritae reminisci prosperitalis, 

Quum miser est, istiidque tuus doctor bene novit. 
125 Sed si radicem nostri cognoscere amoris 

Tanta cupido animum tangit, dicam velut illa, 

Quae plorans loquitur. Nam quum librum legeremus, 

Qui Lancillotti insannm pertractat amorem, * 

Et soli essemus, foret et suspectio nulla, 
130 MuUotiens scriptura oculos hinc inde placentes 

Illa repercussit, nos et pallere coegit, 

Unicus at punctus nos expugnavit ad imum: 

Namque legendo locum quum pervenisset ad illum, 

Quando tantus amans ori exoptata genisque 
135 Oscula defixit, tremulis tunc basia nostris 

Iste genis fixit; liber inter nos Galeotus 

Compositorque suus fuit, et non legimus ultra 

IIlo plura die. Yerba haec dum spiritus unus 
140 Diceret, illorum plorabat spiritus alter, 

Et me prostravit tantum pielasque dolorque, 

Quod mox deficiens cecidi, quasi mortuus essem. 



xviii PRAEFATIO. 

Saeculum sedecimum lileris Lalinis prae caeteris dedilum, 
et sacri carminis cultu, praeter nostrum, nulli secundum, ne 
uuam quidem Divinae Gomoediae versionem Latinam tulisse, est . 
quod miremur. Chiabrerae vero Marinique sectatores a Dantis 
studio fuisse alienos, commemoratione vix indiget. Reviviscente 
circa initium saeculi decimi octavi castarum Musarum et priscae 
poeseos amore, feliciora ingenia novis conatibus ad Alligherium 
patrem sese converterunt. In quorum numero non infimum 
certe locum Carolo Aquiinati tribuendum esse censemus^ licet, 
Latinam quuni faceret Divinam Comoediam, aemulationi eiegan* 
tiarum Nasonis plus aequo dederif^). 

Geminas tamen anxia curj^ 

75 Solicitat novisse umbras, quas impete raptas 

Turbineo buc adigit ventus; sed cominus adsunt: 
80 Aggredior fari, monuit quo carmine Vates. 

Oh, agite unanimes animae, quas ipsa volutat 

Poena pares; fandi est si copia, sistite cursum. 

Ut, studiosa vocat sobolis quas cura, coJumbas 

Immotis reduces ad nota cubilia pennis 

Prolis amor vehit, occultas et suf!icit alas: 
85 Non secus, excitae blando sermone vocantis, 

Exsiluere leves umbrae, sociisque relictis 

Aera per coecum approperant; mox altera fatur: 

Quisquis es, iiiformes Erebi lustrare recessus 

Quem pietas tetigit, nostrosque ediscere casus, 
90 Quorum fumat adhuc fuso de sanguine tellus, 

Optarim, nisi laeva forent mihi Numina, tanti 

Sedibus in superis maneat te gratia facti. 
95 Nunc liceat gratas audire, et reddere voces, 

Dum venti posuere. Dies mihi prima refulsit 

Tabificis horrent ubi foeda paludibus arva. 



*) Safficienl, quos recudimus versus, ad refutandum doctissimi Colurabi Bali- 
ncnsis errorcm (Bibliogr. p. 245), narraliones de Francisca el de comile Ugolino^a 
Carolo Aquinate praetermissas esse pulantis. 



HV 



PRAEFATIO. 

Eridanusque pater, fluviis socialibus auctus, 

. Mole fatigatas, longoque errore viarum, 

100 In mare volvit aquas. Ilaurire cupidinis ignes 
Conlinuo generosa solenl ut corda, flagrantem 
Hunc rapuil poena socium mea fornia cruenti. 
Forma, eheu! meminisse dolct, mox victima ferri. 
Utque suas in amore vices amor ipse reposcit, 
Mft petit igne pari ; modo quo nil segnius urit, 

105 Horrisonoque sequi socium cum turbine cogit. 
Morte pari nos junxit amor; qui stringere ferrum 
Non timuit, solvet meritas sub Tartara poenas. — 
Talia dum memorat, demisso lumina vultu 

110 Multa movens animo, terrae defixa ferebam; 

Quum mihi Minciades: tacita quid mente volutas? 
Quantus amor, dixi, venis quam fervidus ignis 
Arsit, et adstrictos ad funera traxit amantes! 

115 Vix ea, quum fari, tenuem conversus ad umbram, 
Aggredior: longo viden' ut tristissima hictu 
Sors tua facta mea est? cupidis sed fervida pennis 
Quum dulces aestus suspiria sola notarent, 
Fare, age, qui pavido celatus corde latebat, 

120 Quo demum monstrante viam se prodidit ardor? 
Qui miser est, ait ilia, magis tristatur in horas, 
Fluxerunt laetae reputat si tempora vitae; 
Non dubitanda tuus dedit haec documenta Magister. 

125 Quod si nosse flagras nostras ab origine flammas, 
Verba, licet rigui fletus sine lege fluentes 
Praepediant, repetam. Tenerorum scriptor amorum 
Blandiloquis chartis semotos forte tenebat: 
Illapsu tenero serpens in viscera mollis 

130 Pagina, nescio quas creat illecebrosa favillas, 
Cordaque pertentans tibris inolescit in imis. 
Tum vero abrupti nutus, ocitlique madentes 
Multa inter sese trepida formidine nutant. 
Verum ubi sedatas alterna per oscula flammas 

135 Pagina monstravit; nimirum exarsimus ambo; 
Dulcia perque vices libavimus oscula: nostri 
Causa fuit liber ille, simulque minister amoris; 
Distulimus post baec sontes evolvere chartas. 



XIX 



XX PRAEFATIO. 

Sontes? heu miserain! gravius nociiere rematae. 
Allera singultu crebro dum talia fatur, 
140 Altera conOcitur lacrimis undantibus umbra. 

Tunc ego multa gemens, sortem miseratus acerbam 
Languida letifero districtus pectora morsu, 
Collabor, Tcluti subito quem vita reliquit. 



Alia ejusdem saeculi yersio ad liunc usque diena in biblio- 
theca Seminarii Florentini jacet inedita. Yersionem dico Co- 
siMi DELLA ScARPERiA, qui vixit inler annos 1720 et 1778^), 
elegiacis versibus non ineleganter composrtam et sententiam 
auctoris accuratius quam superior illa Caroli Aquinatis redden- 
tem, cujus specimina exhibuerunt Memoriae historicae societatis 
Columbariae p. 95 — 98, et, ad quem jam provocavimus, Medio- 
lanensis Polygraphus p. 328, 29**). 

Tum vati: o liceat geminas aifarier umbras, 
75 Una tam rapide quas fera raptat hyems. 

Hic mibi: quum propius fuerint, hos advoca, et ingens, 
Qui transfert miseros, hos tibi sistet amor. 
80 Tum simul hos nobis turbo offert, si licet, inquam, 
Yos nostrum, manes, sistite ad alloquium. 
Ut volat erecti^ alis, firmisque columba 

Ad nidum cupiens laeta volensque suum; 
85 Aera per tetrum sic hae, Didone relicta, 

Se teneris praestant yocibus unanimes. 
bone, qui miseros per subterranea yisis, 
90 Quorum forte et adhuc sanguine terra rubet. 

Taedet, ab hoste deo, dum sic miserare dolentes, 
Quod petere haud liceat prdspera cuncta tibi. 
95 Quod datur, alternis sermonibus, ut placet, ultro 
Citroque utamur, dum sinit aura tacens. 



*) Biographicas Cosimi notitias dedit Polygraphas ^ediolanensis Ann. 111. (1813.) 
No. 21. (D. Dominic. 23. Maj.) p. 323—26. 

'*''*') Colnmbns Batinensis Bibliogr. p. 242. 



■■ ^mmmmmg^^^^mmmma^^mmmmmmmmgmf^t^Sm 



PRAEFATIO. XXI 

Qua Eridaoo fluviisque suis dant aequora pacem, 
Limina me ad vitae prima Ravenna tulit« * 
100 Corporis ille mei, dein caesi, ut moliis amator 
Esset, quod taedet dicere, jussit amor. 
Et nuUi ut parcit, placido me ardere coegit 
105 Igne, viro ut nequeam, vel procul ire volens. 

Ipse uni morti nos tradidit. At manet ultrix 
Poena Cain saevum. Sic mihi fata, silet. 
110 Ora solo ad vices miseras defixa tenebam; 

Tum: quid mente agitas? dux ait attonito. 
Tunc ego, quam multa, heu! miseros praedulcia vota, 
•Quam blandi sensus prostituere neci! 
115 AUoquor hinc ipsos: nimium, Francisca, dolentem, 
Ut misere adlacrimer, me tua poena facit. 
Dic tamen, ancipiti si quam venistis ad oram 
120 Spe, quoque hausistis dulcia furta modo. 

Infandum miseris, inquit, meminisse secundi 
Temporis, ut potuit te docuisse Maro. 
125 Si tamen et miserae vis nosse exordia flammae, 
Accipe cum lacrimis tristia verba meis. 
Securis, solis, quo Lancillottus amore 
Deperiit, legere et scire fuit volupe. 
130 Saepius hinc oculos utriusque accendit, et ora 
Pallere alternis pagina blanda jubet. 
Vincimur at penitus, quum dulcia in oscula amantes 
Optatum ad risum legimus irruere. 
135 Tum primum tremulis impressit basia labris 

Hinc mihi perpetuus, sed miser, usque comes. 
liber, o scriptor miserandi fomes amoris! 
Haud plura ad solidum legimus inde diem. 
140 Haec dicens, altei^que gemens sic concutit ima 
Viscera, ut exanimis sternar ad instar huroi. 



Cujus nunc subjicimus specimen, versio Ai^tonii Catel- 
LACCii, Professoris Pisani,; \iltra Infernum (anno 1819 editum^) 



*) Columbus Bstinensis Bibliogr. p. 246. 



XXII PRAEFATIO. 

non esl progressa^ neque eorum tulit suifragia, quibus his de 
rebus sententfam dicere competit. 

Coepi ego, mi vates, utinam nunc hisce duobus 
Colloqui ego possem sic procedentibus una, 
75 Tam celeres Tento qui flante, levesque videntur. 

Is mihi: quum nbbis magis advenisse propinquos 
Percipies oculis, simul ipse precaberis illos, 
Per, qui ducit eos, quemque experiuntur, amorem, 

Atque illi venient, ad nos vix ventjus eosdem 
80 Torquet. Egoque, animae, incipio', quibus anxia cura est, 

Adventate loqui cupidos, nisi quis vetet istud. 

Expansis alis velut immotisque columbae 

Ad dulces veniunt, stimulante cupidine, nidos 
Aera per liquidum, sic illi ex agmine, Dido 
85 Est ubi, nos versus venere.per aera fuscum, 
Sollicitavit eos adeo vox illa potenter, 
Qua compellaram, praedulceque nomen arooris. 

vivens, cui gratia multa, benignaque mens est, 
Qui per subnigrum nos visens aera pergis, 
90 Sanguine qui misere effuso maculavimus orbem; 

Rex si universi nobis foret ille secundus, 

Nostra adhiberemus vota, ut tu pace fruaris, 
Quem tangit pietas nostrorum tanta malorum. 

Quaecumque exaudire tibi placeatve, loquive 
95 Nos sumus auscultare parati, aut dicere vobis, 

Dum, sblet ut cessare, silet modo in aere ventus. 

Terra jacet, qua vitales ego prodii in auras 

Ad mare, ubi Eridanus properans reperire quietem 
Descendit, fluvii comitesque sequuntur euntem. 
100 Coepit amor, qui succendit cito mitia corda, 

Hunc pulchra iliectum forma, quae barbare adempta 
Est mihi; quoquemodo sit adempta, perhorreo vel nunc. 

Me quoque, qui quemvis bene amatum reddit amantem, 
Cepit amor desideriis tam fortibus hujus, 
105 Qui, velut ipse vides, vel adhuc me linquere nescit; 

Idem amor ad mortem nos ipsam duxit utfosque. 
Poeqa Caina manet, vitae qui lumen ademptae 
Extinxit nobis. — Dederunt hi talia dicta. 



^^^nw 



PRAEFATIO. XUII 

• 

\ ix umbras sensi infensas has mente animoquc, 
110 Demisi vultum, et tam longo tcmpore pressi, 

Ut vates mihi dixerit: ecquid mente volutas? 
Quumque ego respondi: oh miserum, tum dicere cocpi, 
Me! quam praedulces sensus et quanta cupido 
Ad letum bos ambos misere perduxit acerbum! 
115 Deinde ad eos me converti, et sum talia fatus, 

Incipiens: Francisca tibi, quod fata dederunt 
Martyrium, me animo tristem facit esse, piumque 
(Jt lacrymem: at memora qui, dulci aetate calorum 
Esf ab amore datum vobis, potuistis ut ambo 
120 Concipere, et dubios animi cognoscere sensus. 

Dixit et illa mihi: dolor haud crudelior uUus, 

Quam felix misera in re mente revolvere tempus; 
Idque tuus pntat et Doctor, qui talia novit. 
Quod si animo sedit noscendi tanta oupido 
125 Principium nostri, et prjmum quasi fomitem amoris, 

Id faciam, quod qui lacrymat, dum verba profatur. 
Historiam Lancellotti solaminis ergo 

Porte legebamus, fuit ille ut captus amore, 
Ambo ullo sine teste, et suspicione sine liila. 
130 Lectio saepe oculos per mutua compulit iila 
Nostros, et tinxit vultus pallente colore; 
Temporis at momentum unum nos vicit utrosque. 
At simul optatum risum perlegimus esse 

A tanto exceptum per suavia basia amanti, 
135 Iste, a quo non sit sors ut me dividat ulla, 

Osculum in ore mihi impressit cupidusque, tremensque. 
Yere ieno fuit liber, et qui scripsit eundem: 
IIIo lecta . die nulia altera pagina nobis. 
Haec dum ()icta dabat Franciscae spiritus alter, 
140 Alter lugebat Pauli, ut pietate benigna 

Deficerem, ferme velut ac si mortuus essem, 
Et cecidi, extinctum solet ut procumbere corpus. 



XXIV • PBAEFATIO. 

> 

Novissimum abtineat locum eadem narratio^ quam cum 
aliis quibusdam Divinae Comoediae particulis Latinitate donavit 
doctissimus Franciscus Testa*): 

70 Ut comitem audivi matresque virosque docentem 

Antiquum genus et dicentem. nomina, vicit 

Me pietas miserans externatumque reliquit 

Paene animos. Tum ego: fert, vate^, mihi corde cupido 

Compellare duos, qui unaque levesque videntur 
75 (Jsque adeo instantis compelli flamine venti. 

Hoc, inquit, propius quum ad^runt. Tunc tute rogato 

Coram adstent, itlum per, quo ducuntur, amorem: 

Advenient. Ad nos ergo quum ventus euntes 

Flexit agens, ego talem emisi pectore vocem: 
80 animae, exercet crucians quas anxia poena, 

Si fari haud vetitum vobis, huc vertite gressus! 

Quales, quos revocat natorum cura, columbae 

Ad nidum pandis dulcem immotisque feruntur 

Alis, sponte cito findentes aera lapsu; 
85 Tales extemplo digressi ex agmine, Dido 

It quocum regina, malas properata per auras 

Amho nos juxta ponunt vestigia. Tantum 

Ciamores hlandi potuere et amanlia dicta! 

animans comis, qui invisis mente henigna 

Per loca suhruhra horrendum nigrantia luce 
90 Nos, fuso superas qui sanguine tinximus oras : 

Si nohis facilis magni Rex orhis adesset, 

Laeta precaremur tihi, nostro quippe dolori 

Ipse dolens' tantorum animo miserere malorum. 
95 Quae dici, audirive velis, dicemus et iisdeni 

Rursum aures dahimus dictis, fera murmura venti 

Dum sileant ut nunc. Urhs, in qua hausi aetheris almi 

Auras primum ego nata, sedet, promptus in aequor 

Qua sese Endanus volvit fluviosque sequaces, 
100 Una ut cesset. Amor tenero qui in corde repente . 

Insinuans haeret, huhc forma coepit honesta, 

Quae mihi rapta nece est; et adhuc dolor illius ingens 



*) Colambus BatiDensis 1. c. p. 245. 



mmm^B^^mmE^amtmt^^mmimmmm^gmmmmKm^fmfmim^mw^rt^ 



PRAEFATIO. XXV 

Me necis iirit. Amor qui amatuin cogit amare 

Haud uUi parcens, hujus me ardore subegit 
105 Tam placito, ut neque, quod cernis, tellure sub ima 

He nunc linquat. Amor nos funus adegit ad unum; 

Crudeli Caina manet qui morte peremit. 

Haec ego quum audivi commotus dicere, vultum 
110 Demisi, et tacito despexi lumine terram: 

Dum mihi sic vates: Tecum quid mente volutas? 

Cui quum respondi, tutn incoepi talibus: eheu! 

Quot dulces miseros curae, quot vota dolores 

Hersere in tantos! Me, sic effatus, ad illos 
115 Denique ego converti, et his sum vocibus orsus: 

Yestrarum, o Francisca, gravis tabor aerumnarum 

Tangit me, et cogit tristes effundere filetus. 

Dulcia sed quum aderant praesto suspiria quondam, 

Dic, vobis qua indulsit amor ratione modoque, 
120 Alter ut ajterius dubios cognosceret ignes? 

Nii est tam grave, quam sortis meminisse beatae 

In rebus miseris, ait illa. Tuo bene Yati 

Notum hoc. $ed- nostrum a ptimo si discere amorem 
125 Tantum soUicito studium est, dicamque, gemamque. 

Forte legebamus jucunda per otia casus 

Lancellotti, utque is iuerit devinctus amore. 

Una nos soli, et securi^ in nosque vicissim ^ 
130 Adspectus iterare crebro et pallescere charta 

Impulit illa ambos. Sed temporis unus utrosque 

Articulus vicit subiti. Quum legimus illic, 

Tantus amans cupidum os ut tandem junxerit ori 
135 Ridenti dulce ; hic, quem nulla a me abstrahet hora, 

Pressa meis hic usque tremens tulit oscula labris. 

Et liber et scriptor libri Galeottus. Ibidem 

Uia luce uitra non legimus. Una locuta 
140 His dum anima est dictis, flebat sic altera, ut ipse 

Deficerem tenero, tamquam morlturus amore, 

£t cecidi, *exanimata cadunt quo corpora casu. 



XXVI PRAEFATIO. 

Hos complurium saeculorum conatus inter se conferens, 
lector, ipse intelliges^ Piazzae conversionem non inrelicibns au- 
sis utramque consectatam esse laudem, tam fidei quam casli 
sermonis, nec a superioribus saeculis nostro palmam praere- 
ptam esse judicabis. 

Ne vero siue quodam corollario te dimittamus, tres addinius 
versioneSi observatione tua, ni fallimur^ non indignas : Hispanicam 
duasque Francogallicas. . lUius editio vetus, inter rarissimos 
libros a bibliographis merito relata, nuper ad nos pervenit of- 
ficiis Fidelis Putscti (Birett), honestissimi bibliopolae Augustani. 
Gujus titulus etepilogus, qnum vel a Golumbo Batinensi% 
viro accuratissimo^ minus recte exhibeantur, utrumque subjicere 
non abs re esse putamus: 

Con preuilegio real: 

q no fe imprima por 

ocbo anos. y efla taf- 

fado en ocho reales**). 
La traducio. del dante 
de lengua tofcana en verfo calte 
Uano: por el Reueredo don po 
fernadez de villegas arcediano 
de burgos: y por el comentado 
alleode fllos otros glofadores 
• por madado flla muy excelente 
fenora doiTa Juana de aragon 
duquefa de frias y CondefTa de 
haro fija 31 muy poderofo Rey 
don fernado de caftilla y de ara 
gon. llamado el catholico Con 
otros dos tratados. vno q fe di 
ze querella de la fe. y otro averfi; 
on del mudo y cQuerliO a dibs. 



*) Bibliogr. I, 278. 79. 

**) Hactenus literis nigris. Reliqaa rubro colore imp.ressa sant. 



PRAEFATIO. XXVII 

In calce vero haec leguntur: 

Imprimiofe efta muy prouechofa y notable obra 
en la muy noble y mas leal cibdad de Burgos 
por Fadrique aleman de Bafilea acabofe Lunes 
a dos dias de Abril del aio de nueftra redempciG 
de.mill y quinientos y quinze anos. 



Comien^o a dezir al poeta de grado 
querria yo fablar alos dos de confuno. 
75 que entrambos ligeros fe vienen en vno 
lancados dei ayre feruiente turbado 
aguarda pues dixo quando ayan Uegado 
afer nos propincos yeftonces los ruega 
por fu grande amor que en vno los llega 
ieras fatiffecho como has defeado ' 

80 Y eomo del viento a nos , fon traydos 
animas dixe maguer que canfadas 
venis por ei ayre notumo afanadas 
fy ai noi6- vieda preftad nos oydns 
y como paiomas que van alos nidos 
canfadas. con gana de ally repofar 
iiegaron fe dnd fazia ei nueftro iogar 
dexando fufpenfos fus grandes gemidos 

85 Afy fe finnaron ai ayre malino 

tan prefto que ouierpn mi voz entendido 
dexando ia gente con quien yba dido 
por junto a nos otros turbada y Gn tino 
animai dulce diziendo y venino 
que vas vilitando efte.figlo peruerfo 
fy ei rey nos oyefe del grande vniuerfo 
tu paz defeamos y fano camino 

Pues heres mouido de tai piedad 
de nueftra miferia queriendo faber 
95 nos preftos eftamos . ate refponder 
en tanto que efpera ia grand tempef^d 



XXVlli PRAEFATIO. 

confangre tenimos ia nueftra maldad 
nafoi yo en la tierra que elta ala marina 
do el po: fe deriba junlando fe ayna 
con otros fequaces que han fu amiftad 

100 Amor que fe aprende al gentil coracon 
a efte prendio de mi bella perfona- 
amor que al amado de amar no perdona 

105 anri traxo prefa ala mifma prefion 
amor nos conduxo ayna mefma pafion 
en vno juntados y atados tan fuerte 
donde ambos en vno pafamos tal muerte 
quel modo me ofende de fu relacion 

lip Baxe la mi cara confufa abatida 
por tales perfonas de ver tan ofenfas 
fafta que dixo el poeta que pienfas 
aca es do fe efcota la negfa comida • ' 
Q quanto yo dixe mi alma afligida 
mi efprito tm*bado fe fiente y tan laflo 
quan dulces defeos truxeron el paffo 
donde eltos amantes perdieron ia vida 

Uoluiendo conellos defpues a fablar 
115 le dixe francifca tu grande tormento 
por liempre fara mi ve^ir deiconjtento 
la trifte manzilla me fuerca allorar 
mas dime fi puedes el tiempo y logar 
y como otorgafte el ylicito amor 
dudofos defeos del tal aroador 

porque tu buen fefo pudieron cegar 

• 

120 Ninguno fer pilede mas graue dolpr 

me dixo al que es puefto en eftrema lazeria 
que e(tonce acordarfe en aquelia miferia 
del tiempo felice en que eftubo mejor 
Y n los principios del mifero amor 

125 tu quieres fab^r y de tal defuentura 
Ilorando.y contando oyras la triflura 
. que alla padefcimos y aca es lo peor 



■^ ■ •• ■■ ■^'•^^^^iw^w^^nPWpHB^^aOTHS 



PRAEFATIO. XXIX 



Entrambos eftando en logar apartado 
de aquel lan^arote leyendo fu hiftoria 
el fuego de amor avn en nueftra memoria, 
por actos extrinfecos no demoftrado 
130 materia nos dio el lafciuo tratado. 

« 

de aqueilos amantes abiendo leydo 
furpenfos los ojoscegado el fentido 
435 befo la mi boca tremiendo y turbado 

Anfy galeoto les fue medianero 
fegund que a nos otros el libro tan vano 
en i;uyd lectura es trabajo liuiano 
fyn buena doctrina al veuir Terdadero 
mientra ella dezia ei fu companero 
140 contino iloraba cpn tanto geniido 
que fu compafion amato mi fenlido 
y a tierra me lan^a el dolor laftimero. 



Rationem^ quam in vertendo immortali carmine adhibuit, 
ipse Yillegas apte exponit in iiue prooemii, quod maximam 
partem a L a n d i u o mutuatus est : Deue fe notqr que el Dante 
fcrive fu obra en verfo que comunmente tiene anze o doze 

fylabaSf conforme al trobdr caftelldno de arte mayor y 

por qu$ aquella manera es tan conforme aL verfo fuyo y tan 
bien porque es mas grau^ y de mayor refonancia como con- 
venia a tan grave auctor, yo fize efta traftacion en aquella 
forma de. trobar que propriamente es verfo heroyco .... Anfi 
mefmo es ^de faber que Dante efcrive coplas de tercetos .... 
correfpondiente el tercero pie al primeroy y defpues el priniero 
del terceto figuiente al fegundoy de manera que aquellos quatro 
farian una niedia coph de arte mayor, que como es de ocho 
pies viniera anfi jufto al talle ; pero como efcrive de tres en tres^ 
en dos tercetos faltan dos pies para um copla del arte mayor 
ya dicha: yo prove a los fazer anfi en tercetos, la qual manera 
no es en nueftro ufo, Y parefcia me una coffl tan defdmada 



XXX PRAEFATIO. 

que lo dexe ; quedo el defeto ya dicho de faltar en cada terceto 
un pie para la media coplay y dos pies en cada una entera, 
eftos yo acorde de los fuplir defta manera: que algunas vezes 
ocurriendo de mio algund buen pie, que mas aclare fu tefto, 
confirme fu fentencia, pongo le, y aya pacieneia el Dante, que 
en fu brocado fe ponga algund remiendo de fayal que mas le 
faga luzir ...., otras vezes fuplo aquellospies delo que ^lguno 
dc fus glofadores dize, y otras tan bien y las maSy quando buena- 
mente fe puede fazer, tomo el primero y fegundo pie del ter- 
ceto figuiente, y anfi fe fazen fus dos, y ala veze tres terce- 
tos una copla de ocho pies. Notc fe tan bien^ qtte el que 
treftada , de otro anda tras el confueltas , y no. puede yr . como 
ni quanto quiere, y anfi van algunas vezes pies algunos force" 
jados , que no fe pndo , o no fe fupo mejor facer .... Anfi 
mefmo fe deve notar que trefladarfe una lengua en otra , no 
folammte en verfo, pero ni en oracion foluta .... es ^mpofible 
trefladarfe por las mifmas palabras , que no fuefe la mas de- 
fabrida cofa del mundo ; porque en una lengua tiene una cofa 
gracia, y dicho en otra por aquellas palabras, feria muy frio. 
Por ende a qui en todo quanto delas mefmas palabras fe puede 
ufar , fe faze ; pero en muchas partes fe toma el fentido y 
intencion mas que no laS' palabras mefmas; alguna vez fuera 
del tefto.fe pone alguna reprehenfion ^ o cofnfejo de mio, con 
licencia del Dante como dicho es. 



Gallicae, quas niinc subnectimus, versiones ineditae baben- 
tur in codicibus Bibliothecarum Caesareae Ymdobonensis et 
Universitatis Taurinensis. Utramque saeculi XVI. ineuntis esse 
partum vix dubitamus. Utriusque exemplum summae darissimi 
Mugnae debemus benevolentiae. Ecce.enim historiam Fran- 
ciscae ,Ariminensis, qualem non minore diligentia quam libera- 



PRAEFATIO. XXXI 

litate ex codice HohendorGano Yindobonensi No. 43, 10201^) 
ipse exscripsit vir humanissimns : 

70^ Aprez que ieu entendu les histoires 

Des cavaliers, et des dames notoires 

Pitie me prit, et presque. mescartay: 

Puis au poete ainsy ie marrestay: 

Je parlerois yolontiers a ce couple 
75 Qui a ce vent saccoumode si souple. 

Tu les priras mais quils soient aprochez 

Par cest amour qui les tient attachez. 

Si tost qua nous le vent les heut poussees, 
80 rhaussay ma voix: ames travaillees 

Parlez a moy sil ne vous est dedit. 

Coume Fon voit fermes pousser au nit 

Les doux pigeons emportez sur les aelles: 

Des cfaauds desirs de leurs flames iumelles; 
85 Alors akisy de la bande sortis 

Vindrent vers nous ce^ asfligez espris: 

Si forte fut ma priere amoureuse. 

Douce pensonne, el vers nous gratieuse, 

Qui va ainsy par Taer pers visitant 
90 Nous, qui baignons te monde en nostre sang: 

A dieu nos crys sils avoient efGcace^ 

Nous pririons quil le donnast sa grace, 

Puis que tu as de nostre mal pitie: 

Or que le Vent est un peu arrest^, 
95 Nous parlerons, et te pourrons aprendre 

Ce que tu veux de nos discours ^ntendre. 

Sur la marine, oi!i le grand Po descent 

Pour avoir paix avecques son suivant, 

La terre sied, ou je pris ma naiscence: 
100 Amour, qui vers un gentil cueur sadvance 
. Prit volontiers a ce rare subiet 

Quon ine ravit par un moien abiet: 

Luy qui daimer aux aimez ne pardonne 

Si fort me prit de sa belle pcrsonne. 



*) Coloml) de Batines Bibliogr. Daot 1, 248., qai tameo ia eo fallilur, quod 
codicem Hohendorflabum a Vindobonensi distinguendum esse patet. 



XXXII PBAEFATIO. 

105 Coume tu voys quil ne ine quitte encor, 
£n fin amour nous conduit a la mor; 
Caine attend qui noas osta la vie: 
Pareil propos parvint a nostre ouie. 
Quand ientendiz ce espritsi offensez 

110 Je clos les yeux, et1es tins tant bessez, 
Que le poete enquiert de ma p^^ns^e: 
Je respons lors quelle estoit ocupee . ^ * 

Aux beaux desirs, et aux pensers piaisans 
Qui ont k mort tire ces chers amans. 

115 Puis me tournant vers eux, ainsy coumancie: 
Ton doux martir ma Francoyse madvance 
A larmoier dennuy, et charite : 
Mais a louyrir^de si belle amitie 
A quoy coument amour donna il prise 

120 Pour adviser sa douteuse entreprise. 
Lors elle a moy, la plus grande . douleur 
Est de penser alors de son malheur 
Au temps heureux: tu ie scais bien grand Maistre. 
Mais si tu as tant desir de cognoistr^ 

1^5 De nos amours, le premier fondejnant 

Tu moiras coume uu qui parle en pleurant. 
Nous lisions quelque jour par delice 
De Lancelot qui heut lamour propice, 
Nous estions $euls, et sans aucun soubscoh: 

130 Par plusieurs fois loeil de nostre lecon 
Fut retire qui paliil mon visage. 
Mais un seul point tira le premier gage. 
Quand nous lisons le sousris doucereux 
Quelle donna au baiser amoureux, 

135 Cestuy de moy qui jamais ne sapsepte 
Me baise alors dune bouche tremblente. 
Galeot fut le livre, et lescrivant, 
Pour ee jour la ne leusmes plus avant. 
Pendant ^ue lun de ces espris divise, 

140 Lautre' pleuroit tant, que mon ^me esprise 

. De douleur presque arrive au dernier sort 

Et ie tumbay coume itn corps desia mort. 



PRAEFATIO. XXXIII 

Alteram FraBcogallicam versionem, intercedente clarissimo 
M u g n a , ex codice Taurinensi ^) propria* manu exscripsit G a - 
rolusBaudi deYesme, vir celeberrimus, qui quantum con- 
tulerit ad elucidandatn histoTiam, quantum ad explendos emen- 
dandosque libros juris civilis^ harum rerum peritus nemo est 
qni nesciat 

Je coroencay alors: poete volontiers 

Parleroye a ceolx deux qui ensemble sen vont 
75 Et semblent estre au vent tant victes et legiers. 

II me dit: quant verras que plus pres nous seront, 
Par lamour qui les maine il fault que lon les prie 
Yenir deca vers nous, et ie croy quilz viendront. 

Si tost comme le vent vers nous les guide et plie, 
^ Je moeuz la voix disant; o ames tourmentees 
Yenez a nous parler, si aultruy ne lenye. 

Comme columbes vont du desir reclamees 

VoIIand aleur doubi nid de ferme et grand courage, 
Ainsi les viz par laer dardant desir portees 
85 Saillir hors de la trouppe ou dido de cartage 

Royne estoit, en venant a nous par laer maligne. 
Lors daffectueulx cry dit lune en son langaige: 

creature tant gracieuse et benigne, 

Qui youUant laer perdu visiter, viens deuers 
90 Nous qui lemonde auons taint de couleur sanguine. 

Si nous feussions amys du roy de luniuers 

Pour ta paix le pririons cogrioissant quil te prise 
Et que as pitie de veoif^) notre mal tant peruers. 

Doyr et de parlera nous maiz quil te plaise, 
95 Yolontiers parlerons et orrons voz propos 

Ce pendant que ***) vent, si comme il fautf), se taise. 

La terre ou ie nacqui a son siege et repos 



*) CXXII. I. V. 33. Cr. Pasini Codices Mss. bibliotb. reg. TaoriD. Atbeaaei p. 491. 
Maffei iD Epbemeridib. literalor. VI, 474. et in Opascnlis' ecdesiast II, 1 sqq. Pelli 
memorie per la vita di Dante. Ed. II. p. 175. Colomb de Batines 1. c. p. 247, 48. 

**) Lege: veoir. 

***) Inserendom videtor. le. 

f) Repone: faiL 

4k 



XXXIV PBAEFATia 

Sur la fine mer It ou lepan*) deacend 
Pour avoir paix avec ses suiuans et suppotz. 
100 Amour, qui au gentil courage tost sapprent, 

Print ung iour cestui cy de la belle personne 
Quon me ousta, et la guise encores men offent. 
Amour, qui a nully ayme aimer pardonne, 

Lors me prit de cestuy plaisir tant et si fort 
105 Quainsi comme tu voys encor ne mabandonne. 

Amour nous a conduys ensemble a vne mort. 
Chayne attent celuy par qui fut autncee. 
Ces motz deulx furent diz, dont ie fayz le rapport 
De puis lors quenlendu ieuz celle aroe offensee, 
110 Je cliney le mien viz et en tant le tins bas 

Que virgille me dit quesse quas a peoser. . 
Quant ie luy respondi ie commencay: Helas, 

Combien de doulx suppris et quants desir conduire 
Ont faict ces deux amans a si doloreux pasl 
115 Puis a eulx me tourney, et me prins lors a dire: 
Francoyse, larmoyer me font tes desplaisirs 
£t triste et piteux suis de veoir ton gref .martyre. 
Dy moy quant premier fut le temps de doulx soupirs 
A quoy et comme amour octroya qne cognoistre 
120 Puissiez dentre voz deux les doubtabLes desirs? 
£t elle a moy: nesung plus grant douleur peult estre 
Que le temps bienheureux recorder en misere, 
£t cela tresbien scait le tien docteur et maistre; 
Mais si '*''*') notre amour la racine premiere 
125 Tu desires scauoir, hors la narration 

Ten feray. £t plorant me dit en tel maniere : 
Yng Jour pour passe temps et delectacion 

. Lisions de Lancelot comme ainour vini lestraindre; 
Seuls estions sans avoir. de rien suspition. 
130 Par maintes foys les yeubc de lun a lautre empaindre 
Celle lectore fit et pallir pos deux viz, 
Maiz vng seul poiht causa notre amour a lors joiadre, 



*) Corrige: le Po. At ne sic qaiden|i Tersiis integritaH soae restitutos videtar. 
ortasse legendum: Sur la fin de la mer. 
**) Desideratur in,codice: de. 



PRAEFATIO. XXXV 

Quant nous yimines a lire vng tant desire riz 

Estre baise dun tel grand et noble amoureux, 
135 Cestui qui ne sera iamaiz de moy diviz 

La bouche me baisa tout tremblant paoureux. 

Galeot en fut cause et cil qui lescripuit; 

Ce iour ne leusmes plus au liure avantureux. 
Pendent que yng des espritz ce narre poursuiuit, 
140 Laultre plouroit moult fort, dont pitie ien prins telle 

Que ie mesuanouy tellement quon me vit 
Cheoir plat comme vng corps mort, quon mect dans la berell 



Sed Itaec qnidem hactenus. UDum^ quod superest^ lector, 
ut ratio tibi demonstretur, qua in postumo Piazzae opere^ cui 
ultimam auctoris manum iuyidit mors, typis mandando actum 
sit^ illud^ quasi extra provinciam a me susceptam positum, ho* 
manissimo bibliopolae exponendum relinquo, cujus sumttbiis 
immortale AUigherii carmen Romana (oga amictum jain in pu- 
blicum procedere vides. Vale igitmr studiisque nostris fa- 
rere perge. 

Scr.Halis Mdgdeburgicis d. XYI. Januarii MDCGCXLYnL 



CAROLUS WITTE. 



Il^uod jam superest, ratio quaedam paulo accuratior no- 
bis reddenda yidetur, quae qualisque sit interpretatio Latina 
PiAZZAE. Id necessario requiritur, partim ut lector, qua judicium 
suum exerceat^ regulam habeat certam ac definitam, partim ne 
quis y quid ipsi, munere operis illius typis describendi et divul- 
gandi suscepto, praestiterimus praestandaque putaverimus, du- 
bius haereaU 

Prae caeteris id probe tenendum atque expendendum esse 
censemus, diirinum DantisAIIigherii carmen ab initio usque 
ad fiuem peragrare mundos et superuos et infernos, quorum 
Romani nullum jam invenerant Columbum, et divertere in regio- 
nibus, quarum neque oram neqiie extremitatem radio perticaque 
ullus geuti Romanae jam descripserat Archimedes., Quapropter 
PiAzzA Divinam Comoediam in linguam veteris Latii transfereudo 
et versibus heroicis Yirgilianis conscribendo non solum ardui, 
verum etiam paene novi quid fecisse et in arenam Romae anti- 
quae plane non cognitam descendisse omnino judicandus est. 

Aliud profecto est, leotores yel auditores secum abripere in 
omnipotentis Olympi domum et introducere in Coelicolarum, quos 
Graeci et Romani colebant, coetum, quam expandere oculis 
animisque Empyrei Paradisique Christiani mysteria^ qualia libri 
non sine afOatu divino scripti perhibent, et perlustrare ingentes 
Angelorum, Prophetarum, Apostolorum, Martyrum, Sanctorum 
et Beatorum ordines. Quis infitiari potest/ multo facilius ex- 



PRAEFATIO. XUYll 

peditiusque esse deducere in Orcum et recensere Tanlalos Si- 
syphosque, quam delineare loca inferna coelo Ghristianorum op- 
posita, et enumerare cruciatus tdrmentaque eorum, qui ob vitae 
-morumque perversitatem morte aeterna damnali habentur? Quis 
non mavult cum Graecis vei Latinis describere Xovem tonantem, 
quam significare arte sua Numen illud Yeteris Novique Testa- 
menti a^^or, atdicv, unum et trinum? Contra quis non 
ludibundus ei tenebris protrahet Ditem et in luce constituet 
Cerberum, cum dubitet, quin satis racte adumbret Satanam, 
criminatorem iUum invidentem operibusDei, et satis scite dicat 
spirituum malorum formas et ingenia? Quanto. minor habetur^ 
ut hoc addamus, viri docti • contentio retegendi mythologiae com- 
menta et ezponendi de Stoicorum, Epicureorum caeterisque 
schoiis philosophicis , quam expromendi Iheologiae Ghristianae 
dogmata et eruendi ex interioribus latebris recessibusque phi- 
losophiam^ quam vocant, Scholasticam? Qnid multa? aliuddeni- 
que est stylo Romano exarare indolem saeculi cujuspiam ante 
Christum natum peracti, quam tractare materiam, magno tempo- 
ris intervallo ab aurea Latinitatis aetate remotam, atque eam venis 
medullisque civitatis Ghristianae desumptam. Quantum in rebus, 
tantum . in rerum formis mente conceptis sive in ideis inest 
discriminis, atque summam in utrisque mutationem et conver- 
sionem neces^ario linguam aliquantum sequi^ non est quod plu- 
ribus demonstrari oporteat''^). 

Quae cum ita sint, alium viri docti deprebendent Virgi- 

*) Cajas qoidem rei testem se Dobis offerre Tidetar ipseDantes, qai iaterpretaDle 
Piazza (Parad. XXVI, 119 seqq.) Adamam introdticil ita loqaentem: 

--. — — Natara dat ipsa loqoeiam, ' 

Qoae sit conqae, homioi; vestris vos viribos oli 

Pro lobito sioit. Ante Orco qoam illaberer atro, 

El inter vestros nomea sibi sommos habebat 

Tonc Amor, nade floont, qoae me isthic gaodia cingnnt. 

Deinde- Eli est dictos, qood vestrom haod dedecet osom, 

CoDsimilem in ramo frondi: dom lapsa potrescit, 

Altera soccedit. 



JMXYUI mEFATlO. 

]ium, Dantis Alligfaerii dacem comitemcpie, atque illimi, qui 
qiwndam cecinit pmcm rura, duces, et ad euodem poetam in 
Qoris, quas agit, parlibus iatelligendum aiiis atqae antea admiui- 
culis uti debebuoL Yerum ne quis forte deterveatur, quA mi« 
nus bujus Yirgilii Dantei sequatur vestigia, suounopere cavit inter- 
pres noster Piazza. Is enim vir, studiis humanitatis ac lite« 
rarum elegaotium perpoIituSy nifail omoino praetermisit , quod 
ioterprelationi Latinae suae yirtutem dignitatemque vindicaret, 
qua ad optimorum carminum auctorilatem accedere yideretur. Su« 
perayit saae iHud Propertiaoum m magnM vduisse sat est fntqaef ut 
Horatii yerbis utamur, onus suscepit, quod humeri ferre recosarenL 

Ne yero quis illis^ quae supra de indoie Diyioae Comoe« 
diae aliud agentes diximus, in errorem aliqoem inducatur, neu 
existimet, Daotem ipsum, qnamyis tantus tamque praeda- 
rus poeta sit , tanquam fide b^fS-odoSoTorji et . Scholaslicis 
arguUis subtilitatibusque initiatum atque imbntum^ a nostroram 
temporum moribus omnique nostra pbilosophandi et sentiendi 
ratione ullo modo abborrere, neque quidquam cum caeteris 
nostrarum scholarum studiis et consiliis aut cum yero aeyi, quo 
nos cum maxime yiyimus, ingenio habere conjuncti cognatique, 
exempla aliqua luculentiora, et ea quidem ex ipsa theologia 
Dantea deJibata, hic loci proponamus et simul^ quanti sitpretii 
interpretatio Piazzae, qnasi praelibandi caussa^ speciminibus 
quam breyissimis doceamus et firmemus. 

Liceat igilur banc in rem ex Piazzae yersione repetere 
insignem illum Paradisi (XIX ^ 65 seqq.) locum, qui in ipsa 
pietate Chrisliana diyinum quendam et yerae humanitatis et ye- 
rae philosophiae odorem spirat et luce liberlatis dulcissimae 
animos omnium recreat: 

Quidam Gangetide in ora 

Nascitur, atque illic nemo est, qui nomine Christnm 
Compellet, neque qui doceat scribatque legatque; 
At recli huic mores, at nescia fallere yitat 



immmfmmm 



^ 



PRAEFATiO. 



xxnx 



Omnia facta pie, semper casta» aequa voIunUs, 

Quoad ratio humanae pqtuit pertingere meotis, 

Non facti aut verbi maculayit crimine vitam: 

Occidit, haud sacri ablutus baptismatis unda, 

Absque fide; heu! ubi justitia est, quae damnet eundem? 

Aut ubi cttlpa bujiis, si nescit credere Christo? 

Ecquis 68, in cathedra qui ris considere judex, 

Ut rem discutias positam ultra millia cehtum, 

Vix aptus metiri oculo spatium unius uhiae? — 

r 

Qoocum loco praeter sexcentos alios sententiis dicteriis- 

que loDge praestantissimos conferri meretur altier Parad. XXIX^ 

100 seqq. Ibi poeta eos, qui ipsius tempore in ecclesia catholica 

munere Apostolonim se fungi gloriabantur, ira quadam pia at- 

que justa commotus inimicissimo dente carpit in eorumque per- 

yersam vel potius nefariam res divinas tractandi et populum ' 

Christianum tui^issimis ignorantiae superstilionisque sordibos 

£onsultq et de industria obtegendi rationem vehementissime 

invehitur. Leginuis enim 1. c: 

Non dixit Christus primist quos.foedere junxit: 
Ite et per totam nugas diffundite terraml 
At dedit his Terax fundamen; et illud in ore 
Unum ejus sonuit, de quo sibi scutaque et hastas 
Hi fecere sibi, luctati, accendere puram 
Lucem EYangetit Nostri scurrilia, lusus 
Verborum, malQ salsa crepant; et dummodo abondent 
Risus, iDflatur.(sola haec est cura) cucullus. . 
Ast in fasciola talis cubat ales, ut, ipsum 
Si Tulgus yideat, gauderes cernere, qualem 
Exspectet yehiam, cujus fiducia creyit. 
Ob quam stultitiae tantum grassatur in orbe» 
Ut sine teste uUo cupiant quodcunque pacisci 
Promissum. Atque ideo porcum pioguescere sancti 
Vidimus Antonl, atque alios hoc de grege, porcis 
Pejores, solitos noh cusos pendere nummos. 

Verum enimvero cum non id agamus^ ut Dantem non 
suis modoy quos maximae lemporum injuriae vexabant^ aequa- 



XL PRAEFATIO. 

libus scripsisse, yerum nobismet etiam posteris^ quos tantae 

rerum tam civilium quam sacrarum turbae procellaeque exagi- 

tant^ versus suos diyinitus composuisse, uberius demonstre* 

mus, riyi jam claudendi sunt Na^^ perquam libent^r longius 

progrederemur et in alium atque antea campum descendere- 

mus, ubi praesens quaedam ad yitam communem Djyinae Co- 

moediae utilitas conspicua est, statusque societatis hnroanae ci- 

yilis, qui dicitur, multiplici modo ita illustratur et expenditur^ 

ut propemodnm nostri ipsius temporis condttiones repraesen- 

tatae yideantur. Quapropter, quod yehementer nobis cupimus 

licere, id solum instar exempli addamus^ diyinum poetam 

nostrum (Parad. XIII, 97 seq.): 

— reges designasse per orbem 

Tam multos, yirtus regiun quam rai*a bonojrum est, 

et dolere hominum, praesertim ditiorum et potentiorum, aya- 

ritiam et plebem tenuem pauperemque ad incitas redigendi stu- 

dium (Purg. XIV, 80 seqq.): 

soboles bumana, quid omnes 

Intendis curas, inhians, quae jura yetandi 
Poscunt, et quemyis consortem a finibus arcent! 

et moerere miseriam pauperum et egenorum, qui jam clan- 
destino quodam bello confici yideantur (Parad. XVIII, 115 seqq.): 

Hos fuerat quondiam gladiis bellare cnientis, 
Nostri bella genint rapiendo binc inde dolosi 
Panem, quem nulli patris pia dextera claudit. 

Ut denique redeamus, unde digressi sumus, atque, de pro-» 
fanis ad sacra reyersi, in extrema parte et conclusione consilii 
nostri non proferamus nisi dignissima diyino poemate ac quasi 
coronam iis, quae excerpsimus, imponanlus, audire libeat ali- 
quam symboli cujusdam apostolici particulam (Parad. XXIV^ 
118 seqq.): 

Mihi creditur unicus, unus 

Aeternusque Deus, qui totum faaud motus Olympum 



PRAEFATIO. XLI 

Ipse moTet desiderio flammaniB et amore. 
Nec solum fecere fidem, subjecta fideli 
Qoae mihi sunt oculo, Tel quae scrutala profundum 
Hens humana refert sed Teri.lucidus imber, 
Qui pluit hinc large, Hose fundente Prophetisque 
Et Psalmis, Erangelio turbaque probante 
Yestrorum (nam tos illum scripsistis ob ignem, 
Qui Tos iasemit DiTis), certusque fateri 
Sum tres personas a^ternas, esseque eorum 
Sic unum trinumque, ut et e$ patiatur, et ef(ts 
Conjunctim* 
Talis , qualem his exeinplis audimus et cognoscimus, in 
tanto poeta est P i a z z a interpres Latinus* Nibilo tamen mintts, 
qui est hominum Tituperandi pruritus, erunt^ qui eum bic illic 
sibi ininus satisfeci^se conclament^ qui boc illoTe Tersu minus 
numerose sonante min^isque apte cadente ofiTendantur, qui 
hanc illamTe Terborum constructionem nimis obsoletam, inusi- 
tatam^ placitisque grammalicorum minus conTenientem in judi- 
cium Tocent et damnent^ qui adeo aliquid barbarismorum, qui 
dicuntur^ sapere singula autument. ' Hi si bene circumspexerint 
et paulisper consideraTerint , longe difficillimum esse et in 
Terbis et in sententiis, quantumcunque fieri potest, poetae recen- 
tioris aeTi in linguam Latinam transferendo senrare fidem et 
eadem opera emendate eleganlerque loqui; iidein^ inquimus^ si 
perpenderint et secum reputaTerint , ipsos Tiros doctissimos 
lingnaeque Latinae peritissimos , in pangendis potissimum car- 
minibus; fere nunquam satis tutos esse, quin quid in sermonem 
purum atque emendatum peccent, eique inopinantes alieni quid- 
dam et ipsorum linguae patriae proprii immisceant, non solum 
aliquantum de soTeritate animadTersionis suae remittent^ sed 
etiam intelligent^PiAzzAM perbene probarisse^ ad res diTersissimas 
traduci posse iinguae Lalinae ingenium ; quid^ quod admirabun- 
tur, Professorem Vicentinum in Tia ardua et plena periculorum 
tam bene stetisse, tantis difficultatibus impeditum rem suam 
tam fortiter gessisse et gloriosam quandam Tictori^ reportasse. 



XUI PRAfiFATlO. 

Jam vero neque uberius laudare Piazzae virtutes multipli- 
ces neque copiosius excusare labeculas pauculas nostrum esse 
ducimus. Id solum a nobis cum exspectari, tum postulari pot- 
est, ut cautionem quaudam adhibeamus et interponamus, ne quis 
virorum doctorum, cum non undique omnia quam optime tornata, 
perfecta expletaque omnibus numeris et partibus yiderit^ totum 
opus abjiciat yel, quod justissimus quisque baberet injustissi- 
mum, abjiciendum judicet et suadeat 

Nos ipsi in libromanu scripto^ priusquam typis describeretur, 
perraro aliquid mutare vel emendare ausi sumus, nisi quibus 
locis sine ulla arrogantiae nostrae suspicione et sine ulla aucto- 
ris offensione injuriave fieri potuit, aut ubi ab ipsis Piazzae 
amicis^ qui tres quatuorve paginas adnotationibus suis completas 
in usum nostrum transmiserant, ansam corrigendi et addendi 
accepimus *). 

Eo magis autem haec temperandi et abstinendi ratio te- 
nenda et prope religionis loco nobis servanda fuit, quo majore 
diligentia et pietate familiares Piazzae in opere publici juris 
faciendo versatos esse animadvertimus. Placuit iis nimirum 
singulas libri manu scripti scbedulas tribus virorum nobiliorum 
nominibus subscriptis signare, in calce carminis id firmandae 
av&BVxLag caussa factum esse verbis Italicis docere et,.qviod plus 
est, testimonio publica auctoritate exhibito et insignibus sigillis- 
que magistratus Yicentini confirmato solemniter pronuntiare^ apo- 



*) Inpnmis in eo nobis elaborandim foit, oi TersDs nonnalli, haod dobie colpa 
scribarnm., aot longiores ant breTiorcs justom haberent pe^am numeram et omnia re- 
gulis metricae prosodiaeque exacte responderent. 

Addendi fere nolla occasio nobis obTenit, nisi Inferif. XXXIII., nbi t. 151: 

Ferchi non siete voi del mondo spersi? 
exciderat. Nos ita sappleTimus: 

Cur hinfi jtuta Dei vos nondsm suslulil ira? 



PRI£rATIO. XLllI 

grapbum iflterpretationis DiviMe Comoediae Latinae manibus no* 
sfaris traditum aceurate et presse respondere autographo auctoris 
ipsius heredibus relicto ^). 

Quid, quaesumus, hoc aliud est, nisi plurimis rationibus 
cavere et proYidere^ ut omnis^ quasi augusta sanctaque habean- 
tur, neve quid integritatis natirae colorisque ingeniti depereat? 
Non ii sumus, qui eju»nOdi pietatem negiigendam putemus. 

Cum PuzzAE nusquam, quo sensu locos quosdam diffici* 
liores acceperit acceptosque voluerit,, conunentario commentario- 
loYe ostendere, neque usquam versibus suis notas notulasye ad- 
spergere placuerit^ duas solas, quibus in toto opere obviam 
facti sumus^ adnotatiunculas , ne quid elegantiam paginarum ty- 



*) Ne, qoid Hli Fiazzae fanriliam fecerint vel facieada pnUtferint, diBsimolare Yide- 
amor, neTC ignorent lectores, exempla cautelarom illarom sobjicere placeU In margioe 
singolamm schedarom libri mann scripti legontor haec tria nomina: 

D, Gievamd Rossi, 
B, Giaeomo Zanellam 
D. Paolo Mistrorigo. 

Jn calce libri maiio scripti evdem notata Tidemos, qoae ezhibet instrimentom jori- 
dicom (ita Tocare liceat), qood bis Terbis conceptum est: 

Viccnza, li 13. tredici Febbrajo 1847 sette. 
Gertificano i sottoscritti che la copia della traduzioDe in lingua latina 
della Divina Gomedia di Bante Alighieri fatta dal decesso Profes- 
sore Abbe Gaetano Piazza , e da , essi sottoscritti firmata foglio per foglio 
in data d'oggi , k pienamente conforme aU' aulografo di detto Prof. Piazza, 
e cib dietro esatto confrontodi essa copia coLmedesimo originale. In fede: 

]!• GiovaaMl Jlr* Itoaalf del . fo Fraocesco Professore nel Seminario Vesco- 

Tile'di Yicenza. 
II* Wacomo ZanellA, di Adriano Prolessore di Filologia nel SeminarioVes- 

coTile di Vicenza. 
]l« Paolo Hisfrorli^Of di Girolamo Professore di Filologia e di Storia ooi- 

Tersale neir J; R. Liceo di Viceoza. 

HaEZonl Iiaial, Testo. 
€e0»re Osliofl» Testo. 

Vicenza, li 13. tredici Febbrajo 1847 qoarantasette. 

Alla mia presenza, ed a qoella dei testimdnj Loigi Nazzoni, e Cesai*e Osboli si 
firmarono di frroprio pogoo e carattere li Sri. Proressori Don GioTanni Dr, Rossi del fo 
Francesco , Don Giacomo Zanella di Adriano , Don Paolo M istrorigo di Girolamo, totli 
qoi domiciliati, a me ed ai testimonj noti, In fede. 

Giemente Carlo Dr. Barbieri fo Domenico notajo resid. in Vicenza. 



XLIV PRAEFATIO. 

pis descriptanim ultro turbaret, neve ipsa auctoris verba oculos 
cujusquam fugerent^ buc relegari commodissimum aptissimumque 
putavimus. 

Prior adnotatiuncula ^ habetur Parad. U^ v. 16., ubi in an- 
tecodentibus sermo est de Dante in corpus lunae ingresso, 

Ut recipit lucem fluTialis gutta cohaerens, 

et deinde de naturae diyinae cum humana conjunctione, quam 

multo majore {ardentiore) admiratione habere dignam deceat: 

multo acrius cssct 

Ardcndnm nobis mirarier illius esse, 

Qui sibi conjiinxit naturam bominisquc Dcique. 

Commentatus est P i a z z a usum infinitivi e s s e bocce modo : 
Esse pro essentia (quam ipsam quidem vocem Latium 
ignorare non ignoro) s. natura. Gfr. Lucret lY, 99., ubi 
de speculis: 

Esse in imaginibus mis&is consistere eorum. 

Idem poeta habet meminisse pro memoria l. IV, v. 769: 
Praeterea meminisse jacet languetque sopM^e elc 

Alteram adnotationum, de quibus supra diximus, adscriptam 
vidimus Parad. XVI, 84: 

£t gencrc antiqup multos opibusque potcntes. 

Ibi de praetermissis in vertendo nonnullis nominibus pro- 
priis ita se excusat Piazza: Omisi hic et infra plura nomina 
male in Latino sonantia, ne taedium crearetur peregrina tan- 
quam barbarica fastidientibus, Omissi sunt igitur Soltianieriy 
Ardinghi, Bosticbi; paulo infra Saccbetti^ Ginochi, 
Sifanti, Barucci, Galfucci, Arrigucci; item non multo 
post Caponsacco, Infangati. Nibil enim impedit, quo 
minus haec omnia absint 

Gaeterum sununo cum studio nobis praesto fuerunt operam- 
que cum iu plagulis a typolheta descriptis, priusquam prelo 
supposita prodirent^ corrigendis, tum in omni edilione Divi- 



^■^HH 



PRAEFATIO. XLT 

nae Comoediae Latmae ea, qua conyenit, accuratione atque 
lautilia et constituenda et adornanda navarunt insignem duo viri 
LipsienseSy in primis eruditi bonarumque literarum peritissimi^ 
Doctores philosophiae Eduardus Boenegre, privatus Musarum 
cultor, et RoBERTUs Guilielmus Fritzsche, scholae Nicolaitanae 
Adjunctus L, quos, ne cui debitum honorem subtraxisse dici 
possimus, de novo hoc opere optime meritos esse^ ingenue 
profitemur. 

Jam cum huc pervenerimus, ut nihil restet nisi vita P i a z z a e, 
quam scripsit GL Witte, ipsique, vicibus editoris quasi secun- 
dariis functi, omnibus officiis nostris satisfecisse videamur, 
hoc unum adjungere liceat^ nobis praeter summam oblectationem 
et voluptatem, quam hujus operis cura attulit, non visum iri 
nllum jucundius operae praemium potuisse contingere^ quam si 
studia haec plerisque omnibus probata divinae poesi et optimis 
literis fructum aliquem ferre intellexerimus. 



6niL Ambros. Barth. 



CAJETANI DALLA PIAZZA 



VITA. 



XJbi Alpes Rhaetiae a Yeneto mari plarimam recedunt, situm est 
Schium, locuples et industrium Galliae Transpadande oppidum. Ibi 
saeculi praeterlapsi anno sexagesimo octavo, uhimo mensis Julii die, 
honestis parentibus natus est Cajetanus balla Piazsa. Priraas didicit 
literas institutore Damiano dalla Piazza, docto pariter ac sancto 
sacerdote, cujus discipUna puerulum feliciorum studiorum cupiditate 
incendit. Deinde, divitis cujusdam municipis beneficio adjutiis, inter 
Patayini, per totam Europam cdeberrimi, Seminarii alumnos receptus, 
ducibus Costa, Chitesottio aliisque clarioribus ejus aevi magistris, 
insignem literis tam Graecis quam Latinis. navayit operam. Auxit stu- 
dii ardorem intima cum lectissimis aliquot condiscipulis consuetudo. 
Erant horum ex numero Sayorinus, Clodianus postea episcopus, do- 
ctissimusque Melanus, jam Canonicus Patayinus studiique tUeoIo- 
gici in nobili illa Musarum sede director meritissimus, et Antonius 
Diedus, eques generosus: cum quibus omnibus amicitiae foedus ma- 
ture contractum usque ad cineres sancte senrayit Piazza. Hisce prae- 
sidiis in bonis artibus probe erudito Zagurius, yenerandus Vicen- 
tinae dioeceseos praesul, literatae antiqnitatis studium seminarii episco- 
palis auditores docendi proyinciam felici delectu mandayit. Aliquanto 
enim post, jubente fenrentissimo soli natalis amore, in patriam reyer- 
sum gratus discipulorum.animus obsequiumque perenne sunt prose- 
quuti. Latius yero patuerunt inque dies prosperius cesserunt curae, 
quas Schii per longam annorum seriem, solis patriae utiiitatibus inser- 
yiens, in juyentutem instituendam bonisque moribus imbuendam toto 



-^" — — » 



^^^^^mmmtm^^mm^mttmmmmmm 



mk PUZZAE. XLVii 

■ 

coDtiilit animo. Tanto enim ardore, tanta dexteritate elegantes literaB 
altioresque doctrinas tradidit alumnis, ab omni locri capiditate tam se 
exMbuit alienum, ut, quotquot babuerit, auditomm sibi conciliaret amo- 
rem: quorum grata memoria ne bodie quidem excidit insignis ejus in 
docendo evidentia, qua et abstrusiores disputationes ad omnium intel- 
lectum enodabat Exquisitnm ejus in literis judicium conformavit as- 
sidua lectio scriptorura apud Graecos etRomanos classicorum, in quo- 
rum societatem priseos etiam Italicarum literarum parentes vocandos 
esse censebat. A recentiorum auctorum studio semper fuit alienus, 
discipulosque ab eorum illecebris diligentissime probibuit. 

Interim vero adversi, qui familiam Puzzae afflixerunt, casus novum 
ingratumque curarura domesticarum ei imposuerunt onus, a quo fessum 
animum ut aliquatenus reerearet, arduum opus Pindarica carmina 
Italico metro reddendi jam fere quinquagenarius suscepit susceptnmque 
intra duorum lustrorum spatia feliciter absolvit In Olympicis, qnae 
solae hactenus (typis Seminarii Patavini), lucem viderunt, gravitatem 
Pindaricam sublimemque vatis Thebani simplicitatem optime redditam 
esse, Italicosque versus non solum auctoris sententiam fideliter exhi- 
bere, sed et stropharum Graecarum majestatem proxime sequi, harum 
rerum periti unanimi judicaverunt consensu. 

Jam senescens et post propinquorum obitum fere unus ex tota fa- 
milia superstes, reluctante animo patria discessit, Vicentiamque contulit 
larem. Discedentem communi dolore et desiderio prosequuti sunt 
Schiani; Ylcentini novuhn civem parato primorum optimorumque bo- 
spitio honorificentissime exceperunt 

Sexagenario major juvenili fervore Dantis 'divinum carmen in 
Latinos transferre versus molitus est, indefessus perseveravit in operoso 
labore, neque destitit inceptis, nisi operis vitaeque metam iisdem fere 
diebus consequutus. Hoc unum erat solamen incommodae senectutis, 
hi conatus praebebant materiam confabulationibus cum doctis ami- 
cis, in his praecipue versabantur ejus epistolae, si quas dabat Unum 
quod supererat optatum, absolutum opus usui judicioque onmium com- 
mitti, vivens non impetravit Quum enim, particula aliqua operis typis 
Seminarii Patavinl descripta eique per discipulos congratulandi caussa 
oblata, jam esset in eo, ut spe sua potiretur, gravi morbo oppressus 
consolationibusque fidei Christianae sustentatus anno hujus saeculi qua- 
dragesimo quarto aequo paratoque animo diem obiit supremum. Ut 
yero Divina Comoedia Latine facta (quam Leonardo comiti Tris- 



XLVIII ^TA PIAZZAE. 

sino, Tiro tam generis nobilitate quam eniditione et ui*banitate claiis- 
simo, sed jam praemortuo, aacram esse Toluerat) in yulgus ederetur, cura 
coromissa est fidei nepotis. 

Fuit PiAzzA statura procerus, oculis vegetis acerrimisque , gravis 
omnibusque spectatus, facilis quidem ad conversationem atque facundus, 
sed ad vitam ab hominum commercio remotam prociivior. Propriae 
utilitatis immemor jd unum agebat, ut amicis servjret, suaque opera 
alios juvaret Summa vero integritas viri, rectum judicium et elo* 
quentia ad persuadendum accommodatissima raro passa sunt, ut alienis 
negotiis suam frustra interponeret auctoritatem. Assiduus, quo literas 
dilexit, amor, operosorum, quae composuit, operum praestantia, sanctitas 
evangelica, quam, quum concionari interdum ei contingeret, e sacro 
suggestu auditoribus eloquenter commendabat, illibata vitae simplicitate 
probavit, viventi bonorum omnium conciliaverunt affectum et observan- 
tiam, defuncto memoriam et desiderium. 



mmsmm 



wmm 



I N F E R N A, 



INFERNOfiUM I. 



I. 



Vitae emensiis iter raedia»i nostrae in ioca sensi 
Luco obscnra nigro delapsus; nam yia recla 
Exdderat me&ie. Heu! quam res est dura referre, 
Qualis erat silva ista, carens cultu, aspera, densa, 
5 Admonitu cujus renovat mens icta payorem. 
Tam mihi amara venit^ paulo ut plus alforet ipse 
Aspectus mortis; verum ut, quae plurima legi 
Optima ibi, enarrem, quae vidi altissiiitia, paagam. 
Dicere nescirem, quaiis me huc intulit error, 

10 Tanto ego victus eram somno, quo tempore veradi 
Deserui ipse viam. Sed postquam collis ad ima 
Veni claudentis vallem, quae corda timore 
Foderat, ad Superos aitollens lumina, vidi 
Jam terga istias radiis induta planetae, 

15 Qui pede inoffenso caUem docet ire per omjiem. 
Sic mihi tunc aliqua formido ex parte quievit, 
In cordis durata lacu, qua nocte tot aegrum 
Curae externarunt. Et ceu qui lassus anbelans 
A pelago ad ripam evasit, vada plena pericli 

20 Respicit, horrisonamque ocuUs obit ADiphitriten: 

Sic mea, quae iugiebat adhuc, noens versa retrorsum ett, 
Erratnm relegens fl^um, unde emergere nulli 
Yivo unquam Ikuit.. Postquam prolapsa iabore 
Membra instauravi, me per deserta viarum 



1* 



INFERNORUM I. 



25 Immisi rursus sic, ut pes finnior esset 

Inferior semper. Tunc paene in limine primo 
Ascensus, panthera levis rapidissima cursu 
Ecce mihi occurrit, maculoso tegmine fulgens. 
Et nunquam ante meos ocuios discedere visa est, 

30 Immo meum impediebat iter sic, ut pede verso 
Saepe mihi gressus fuerit mens certa referre. 

Tempus erat, cum mane noVo lux dissipat umbras, 
Solque ascendebat stellis circumdatus illis, 
Quas habuit secum, divi cum dextera amoris 

35 Illa effingebat primum pulcherrima rerum; 
Ut spe sat fousta suaderet temporis hora, 
Anni et temperies dulcis,.me posse potiri 
Blandam pelle feram. At non sic, ut membra pavore 
Haud mihi contremerent, violenti ubi saeva leonis 

40 Inspecla est facies. Atque hic me tendere contra 
Cervice elata , rabie stimulatus edendi, 
Ut mihi sit visus trepidare atque infremere a€r. 
Et lupa cunctarum mihi visa cupidine rerum 
Ire gravata, suis quamquam vix ossibus haerens, 

45 Quae multas gentes vita jam afflixit amara. 
Tam gravis ista mihi fuerat, tam odiosa timore, 
Quem vidi ex ociiiis, totoque ex ore micantem, 
Ut spe deciderem potiundi verticis alti. 
Et qualis, qui quaerit opes cumulatqu^ libenter, 

50 Donec tempus adest, quod parta amittere cogit^ 
Tota anima infelix et mente et pectore toto 
Fletque doletque sinml: talem me bellua fecit 
Irrequieta adversa ruens, jam jamque repulsum 
IIIuc detrudebat^ ubi tacet aetherius Sol. 

55 At dum praecipitem me collis ad ima ferebam, 
Occurrit quidam, cui longa silentia vocis, 
Quas babuit quondam, vires fregisse putasses 
Hunc simulac vidi vastae inter devia silvae, 
miserere mei, clamavi totus in illo. 



INFERNORUM I. 



60 Quisquis es , aut corpus mortale , aut corporis umbra. 
Non corpus mortale, fui hoc jam olim, incipit iile, 
Me citra Eridani ripam genuere parentes. 
A,i}somDUM genus his, quos Mantua protulit ambos. 
Caesarb sub Phrtgio, sed nondum principe, primas 

05 Editns hausi auras. Romae dein vita peracta est 
Sub miti imperio Augdsti, quo tempore falsos 
Mendacesque Deos hominum mens vana colebat. 
Atque illum vates cecini, justissimus unus 
Qtti fiiit Anchisa natus, qui regna petivit 

70ltala, ubi Trojae fastum consumpserat ignis. 
At tu cur tanUun vis rursus adire laborem? 
Cur animus refugit jucundum scandere moniem, 
Qui caput et caussa est, cur omnia gaudia gliscant? 
Huic ego confessus demissa . fronte pudorem: 

75 Tune es Yirgilids, tune es fons ille sophiae, 
Unde fluit flumen tantum? mihi gloria vatum, 
splendor! Studium mibi iongum prosit amorque 
Magnus, quo impellente, tuum quaesis^e volumen 
Me fateor. Mihi tu es praeceptor, et auctor, et unus, 

80 Unde stylum sumpsi pulchrum, quo est gloria parta. 
Contemplare feram, qua propulsante refugi; 
Hanc contra det opem, Sapiens, tua cognita virtus, 
Nam facit ista mihi, ut venae pulsusque tremiscant. 
Tunc ubi me vidit lacrimantem, haec edidit iile: 

85 Longe diversum tibi oportet carpere callem, 
Si vita incolumi vis saltu emergere ab isto; 
Namque fera immanis, quam contra supplice clamas. 
Yoce, obsidit iter, nec fert erumpere quemqnam^ 
Tamque diu obsistit, quoad stemat corpora leto: 

90 Atque ea naturae vis est violenta malignae, 
Ut rabiepi ventris nunquam satiartt, at acri 
Post pastum ingiuvie furiosius appetat escam. 
Conjugio illa quidem sibi multa animalia jungit, 
Plura etiam junget, donec canis irruat atque hanc 



6 



INFERNORUM l 



95 Angore absnmat. Non isti terra, nec aeris 
Massa alimenta dabit, venim sapientia, viitus 
Atque amor. Idem intra fines, quos utraque signat 
Feltria, nascetur, populum et ditione tenebit. 
Illi humili Italiae, pro qua Confossa Camilla 

100 Nisusque EvRTALOsque et Turnds vulnere caesi 
Procubuere, erit ilie sahis pestemque fugabit 
Rura per et campos, donec sub tartara rursus 
Miserit, unde prius dira haec infesta trahente 
Invidia evulsa est. Quare res optima visa 

105 Hortari, ut, quod monstrat iter mea forma, sequaris. 
Dux ero, et aeternae loca per teterrima noctis 
Hinc te diripiam: atque istic mugire videbis 
Devotas animas, fVustra sua damna dolentes, 
Antiquasque umbras lugentum, ubi quisqne secundam, 

110 Horrendum frendens, compellat nomine mortem: 
Atque alias simul aspicies flammam inter et ignem 
Confilagrare sua contentas sorte, beatae, 
Adveniente die, sperantes praemia gentfs. 
At si fert animus coetum conscendere ad istum, 

115 Invenies animam meritis melioribus auctam, 
Cui te coimnittam nostras rediturus ad oras. 
Namque ille excelsi magnus regnator Oiympi 
Me legi adverdum et contra sua jussa rebellem 
Urbe sna prohibet. Partes dominatur in omnes 

120 Ilie , sed hic regit imperiis ; urbs iilius hic stat, 
Hic alta est sedes: terque quaterque beatum, 
Quem legit ille! — At ego: Per nnmen, te precor, istud, 
Quod tu non nosti, vates, da evadere tale 
Deteriusque malum. Mihi nec dux esse recusa, 

I^ Quo modo dixisti, sic ut Petri ostia cemam, 
Et. quos ipse facis tanto moerore dolentes. 
Tum praeit hic, ego pone sequens vestigia servo. 



INFEBMOBUM il. 



II. 



Inclinata die3 cedebat, et umbrifer aer 
Mole operum in terris animalia cuncta levabat: 
Atque i9go taQtam uous veoiebaoi, ferre paratus, 
Quid via, quid pietas mihi belli triste cieret, 
5 Quod mens aggreditur non errans pipgere versu. 
Musae, o vis ingeoii sublimis, adeste, 
Nunc opu8 $iuxilio est. me^s, quae visa notasti, 
Hic tna nobilitiis, hic jam manifesta patesceL 
Tum prior, o vates, dixi, o dux, quid mea possit 

10 Virtus, explora, num sit par ipsa, priusquam 
Tantum iter iogrediar, cui me committere teodis. 
Tu narras, a(. adbuc mQrtali corpore pnustus 
Ille parens Silvi saeclupi immortale petivit, 
Idque fuit sensu. Sed si tamen oqDoigeoarum 

15 Nequitianjun pso^ tmi iqdulgeiitior isti 

Altum animo efTectuio meditans, qui exsurgeret iQde, 
Et quis vir qualisve foret prognatus ab ipso, 
Haec homip saoo res haud indigpa videtur. 
Namipie almae Romae, imperium quae term^iet astris, 

20 Legerat hunc pa^rem domus ^poipoteotis Olympi, 

Quae urbs, quae regpa urbis Cueruot, ut vera loquamur, 

Pro ^#iH^to stabilita ioco, qua sede sederet 

Majoris Petri successor. Propter eunde^i, 

Quem ^umeris celei)ras, ixutum multa auribus faausit, 

25 Uude illi est posthac vicl,oria pairta, siraulque 
Pontificale d^cus. Post rnulto se intulit iUuc 
Yas lecJUmi^ sa^cti repletum flamiojs igne, 
Yir, per quem iila Fjoes dux prima et vera salut4s 
In mediis curarum uodis solamen haberet. 

30 Ast ego cur veoiam? Quis dat? Nop Taoius beros, 

Non ego sum Padlus, oeque ego hoc me munere dignum, 
Nec quisquam .credit. Quare si audacia qerta est 
Ire, nimis verepr, oe sit dementis; acuto 




Tu vir es ingenio, et praeyertis dicta loquentis. 

35 Et qualis, qui post renuit, si qua ante voiebat, 
Propositisque noyis permutat pciina, retroque 
Tota mente abiens absistit: sic ego in illo 
Restiteram obscurus saltu, atque hic multa voiutans 
Consilia inceptu tam festinata reliqui. 

40 Magnanimi tunc illa viri sic umbra locuta est: 
Si bene te audivi, excordi mens laesa timore 
Est tua, saepe hominem qui ludit imagine inani 
Sic, ut honorato trepidum deflectat ab auso, 
Ceu fallax cum visus equum formidine terret 

45 Hac animum ut soivas cura, nunc dicere aperte, 
Quae sit caussa viae, incipiam, quaeque auribus ipse 
Audierim, tua cum miserans discrin^ina novi. 
Stabam suspensos inter, mulierque beata 
Pulchraque me accivit verbis, talique ferebat 

50 Se vultu, ut sponte hortarer sua promere jussa. 
Fulgebant oculi majore ardentius astro, 
Angelicoque suas clare dedit ore loquelas, 
Suave sonans: tu, quo gaudet Mantua mater 
Corde, anima, humano, tu, cujus fama per omnes 

55 Durat adhuc terras, perduratura, diumas 
Nocturnasque vices dum dividet orbita solis: 
Quem mihi junxit amor, mea non fortuna, locorum 
Deserta impediunt sic, ut formidine victus 
Terga det. Ac timeo, ne hunc haud vitabitis error 

60 Depulerit eursu, ac sero post temporis horam 
Mota loco properem, auxiiium latura labanti, 
Ut modo ego audivi in coelo. Quare ocius illuc 
Nunc perge, eioquioque tuo, quaque arte salutis 
Huic poteris monstrare vias, hac utere, opemque 

65 Aifer, ut in tantis capiam solamina curis. 

En , quae te mitto , sum isthuc delapsa Beatrix ; 
Ipsa loco exivi, quo est ardor ferre regressum: 
Cor mihi movit amor, qui taUa verba ministrat. 



idmBmmm 



mmm/^m^^^m^^smmmmmmmBmmmmmm 



«nMsnBmnnRS) 



INFERNORUM II. 



9 



Coram rege meo, cum sit data copia, de te 

70 Plurima saepe loquar laudans. — At ubi ora repressit, 
Sic coepi: mulier praestans, o unica, dixi, 
Per quam progenies hominum supereminet omne, 
Quidquid habet coelum, minimo quod yertitur axe, 
Tam jucunda meis tua sunt jussa auribus, ut si 

75 Ista exhausissem, tarde parere yiderer; 

Nec labor ulterius tibi sit aperire, quod optas. 
Yerum age dic, quare hand refogis descendere in istud 
Centrum urbe ex ampla, quam tu ardes rursus inire. 
Respondit: Dicam breviter, cur absque timore 

80 Huc intas yeniam, rerum cognoscere caussas 
Si tibi tantus amor. Soium sunt illa timenda, 
Qneis natura subest mala, visque parata nocere; 
Caetera non, in eis quia nullaest caussa payoris. 
Gratia summa Deo, qui me tam pectore forti 

85 Fecerit, ut nnllo vestrorum angore malorum . 
Tangar, nec lacus hic flammarum laedere possiL 
Stat super dstra poli, ingenio veneranda benigno, 
Femina, quae miserata vicem dolet indupediti, 
Ad quem te mitto, Superum ut durissima frangat 

M Judicia; atque haec Lucum adit, sat multa rogando, 
Atque ait: Ille tibi fidissimus indigns errat 
Nunc opis auxiliique tui,> quem supplice voce 
En tibi commendo. At tristis, genus omne perosa 
Lucu saevitiae, mota est, atque intima yenit 

95 In loca, ubi antiquae Rachaeli juncta sedebam, 
Et ftic est affata: Dei laus vera, Beatrix, 
Cur non ipsa juvas tanto hunc tibi amore propinquum, 
Nobilis ut per te incedat vulgaria spemens? 
Non te hominis miseret sua tristia fata dolentis? 
100 Nonne vides medio luctantem in. turbine mortis 
Juxta amnem Oceani spementem jura superba? 
Nemo unquam sua lucra sequi, aut vitare paratus^ 
Sic fuit in terris manifesti incommoda damni, 



10 INFEiRMORUM fU, 



Sicut ego, has po^tquam parc^pi p#ctore vpoe^. 
105 Atque buQ desceiuii » coele^ti $ode relipta, 

Eloquio coDfifla Uio, qi|o splaodidlt boift 

Parta tibi atquo bi^» qui ciipi<ie tua dicta biberunt» 
Haeo ubi fata fuit, ia^rimaoa fulgeuiia yertit 

Lumina, ut iQcensm stMdio properabtiiis ireii», 
110 Teque, jubente illa, petii doouique eru^ntaiQ 

Declinare ferw, jttcupdi quflfe brer^ mQnU» 

Gontendebat iter tibi. Quae ergo ews^a mraodi? 

Quid «tas? our taotum aerya/» sub pprde timArem? 

Quo tibi aujB0 aaimus, quo nmc ▼is Ubera peaait? 
115 Cum tres hoe splendore pares m^itieqiie b«Atae 

Matronae tibi pr^^piciaot ex aetbere «iimmo? 

Cum tibi promittaot taol^um miea dicto bpQorum? 
Ceu flos, qui gelido per ooctem huioore gravaUw 

Demisit caput pccbisus, ubi caodidus ilbon 
120 Sol pingit juban», eri^tor totiMqua paieacit: 

Sic ego coovalui, virlua ubi Im'^ refecta est, 

Atque ea tuoc aaimum tenoit fiducia oostrup, 

Liber ut hao tratKwem pacatP eorde loquela^; 

pia, quae auxtlio oubi veoit, tmpie, b^oigoe 
125 BfiNcuoB, (pii biud iodociJis parere tmti, - 

Tecum veridico . ainud ba^c eM pre lofiVA^ • 

Tu desiderio «»ni«odi peetora taotp 

Nostra eies faodo haec, ut pnme incepta rppoacamr 

Nunc perge, ambarum namque uoa ot ^rta yplootas^ 
130 Tu dux, lu domsnus, ta doct^r. .Si^ «go diii, 

Utque ille ince^ait, 3ibr^ia et alta.pejiri* 



w. 



Per me lestfirQOlAto mi^jerjeHboa iAar ip orbem; 
Per me itur ickijiittira oetfmo» io ^Qgoa doWr^m ; 
Per me iiiur «de^tonttate ioter «a%Qol9 gcpti^, 
Justa ira antificem jMpnmooo nmfm^» wde 



i 



INFERNORUM IH. H 



5 Principium inihi. Me fecit divina potestas, 
Et sapientia summa, et primi flamen amoris. 
Nulla prior me res, praeterquam aeterna, creata est, 
Aeternumque mihi est status immutabilis. Omnem, 
vos , qui intratis , spem ponite. Talia nigris 

10 Yidi scripta notis, quas janua fronte gerebat. 
Quare ego : Praec^tor, visus mibi durior horum 
Est sensus, dixi; ast ille, ut vir mente sagaci, 
Hic ait, est opua ancipitis genus omne timorls 
Subjecisse tuis pedibus. Deirenimus illas, 

15 Quas dixi, sedes, ubi erit spectare dolfmtes, 

Queis animae et cordis sq^ma est amissa Toluptas. 

Sic ille, implicnitque mannm, vuituque sereno 
Solatus comitem penetralia ad abdita duxit. 
Hic fientum gemitus audivi, pectore ab imo 

20 Singultus ducti resonare per aera ooecum 

A stelliSy fluerem ut lacrimis in limine primo. * 
Multiplices linguae, horribili stridore loquelae, 
Luctifici questus, ululatus ore frementum, 
Yoces altisonae, at fractae, mi$taeque fragore 

25 Pectora plangentum palmarum murmure circom 
Assiduo a^ra pulsabant sine tempore vigrum, 
Ut spirante solent agitatae turbine arenae. 

Ast ego, cui capnt erroris caligine atabat 
Cinctum, quaesiti: Quidnam boc, qa<kl • veriiierat aures? 

30 Quidve hie e^ gwtis , qoae tanto victa videtur : 
Moerorum fluctu? Tunc ille: Miserrima fata 
Ista manent animas nequam, quae peetmre inerti 
Opprobrio expertem atque expertem laude trabebanl 
In terris vitam. Aligenim sunt agmine pravo 

35 Immixtae, a summo quae haud descivjBre t^nante, 
NoH satis buic fidae, at pro se. Has dejecit Olympiis, 
Propter eas ne pulohra mlMS coeli aula maneret; 
Non illas Orci daustra accepere proftmda, 
Ne qua malae ex ipsis manaret gloria turi»ae. 



12 



INFERNORUM III. 



40 Atque ego: Praeceptor, quid tam graye cogit amaras 
Hos ire io lacrimas, tamque altos edere fletus? 
lUe: Breyi dicam. Haud spes his se posse dolorem 
Per mortem finire datur, tenebrosaque vita 
Horum adeo abjecta est vilisque, ut cuilibet ipsi 

45 Alterius sorti invideant Non nomina mundus 
His superesse sinit, non hos clementia, non hos 
Justitia indignansi curat Me mitte negantem 
Plura loqui super his, sed raptim prospice et ultra 
Fer gressus. OcuUs lustranti currere signum 

50 Visum est, tamque cito converti, ut nuUa quietem 
Caussa videretur suasisse. Eiyrcitus ingens 
Pone sequebatur tam densus, tam ordine longo, 
Ut vix miUia tot mortem absumpsisse putassem. 
Noscenti quosdam speculantique iUius umbra, 

55 Grande ministerium qui detrectaverat excors, 
Objecta est. Subito patuit, manifestaque visa 
Res fuit, Qlorum hoc hominum genus esse probrosum, 
Quorum est pertaesum Superis atque hostibus horum. 
Haec misera, haud ullo quae unquam gens t^pore vixit, 

60 Nuda erat et valde praegrandibus exstimulata 
Muscis, vesparumque acubus, queis carcer abundat. 
lUae signabant his ora cruore cadente 
Ante pedes, mistum lacrimis quem examioe denso 
Infesti vermes, foedissima turba, legebant. 

65 Cumque ultra aspicerem, magni prope fluminis undam 
In ripa stantis vidi multa agmina vulgi. 
Quare ego: Prafeceptor, nunc id concede roganti, 
Ut discabiy qui sint, quae lex, quive efficit usus, 
Ut sese ostendant tam avidos transmittere cursum, 

70 Quoad mihi per tenuem datur intemoscere lucem? 
Omnia cognosces, dabitur cum sistere gressum, 
Dixit, coenosi tristes Acherontis ad oras. 
Tunc ego, luminU)U8 demissis, ora pudore 
Sufludi, metu^ds ne hunc ulteriora gravarent, 



INFERNORUM IIL 



13 



75 Et nigri ad usque amnis ripam ora sileotia pressi. 
Alque ecce antiquo nos contra tendere canus 
Crine Senex vectus cymba, et procul increpitare; 
Yae vobis, animae pravae. Spem ponite, coelum ^ 
Yisuras vos esse unqUam. £n ducturus ad .oram 

60 Oppositam v^nio atque afetemae noctis ad umbras, 
Aestum inter.glaciemque. Et tu, quae vesceris auray 
anima, ahscede. hinc atque istos morte peremptos 
Desere. At ut vidit me stantem, talibus infit: 
Ireivias.aUas, alios tibi quaerere portus 

85 Est opus , .ut ripam tangas ; hinc ire facultas 
NuUa datur; levior pinus te vectet oportet. 

Cui dux pauca: Charon, ne saevi. Nam illa potestas 
Yult ita, cui facere est, quod vult, et plura rogare 
Desine. Lanosas liventis navita stagni, 

90 Talibus auditis, jussit requiescere malas, 
Cui circumfusis ardebant lumina fiammis. 
Tum vero illae animae lassae nudaeque colores 
Mutavere suos, ac dentibus infremuere, 
Haec simulac feriere aures crudelia dicta. 

95 Atque Deo pariterque suis maledicere et omni 
Humano generi, tempusque locumque suosque 
Detestari ortus et semen seminis, unde 
Ipsis vita fuit. Deinde omnes agmine junctae 
Yenere ad tristem magnis ululatibus oram, 

100 Quae scelerata manet, spementia pectora numen. 
His oculo flammante Charoh nigri arbiter amnis 
Innuit, atque animas examen cogit in unum; 
Si qua stetit cessans, hanc remi verbere pnlsat. 
Ac veluti frondes autiunni frigore primo 

105 Juita alias aliae propria gravitate femntur 
Decussae, donec telluri reddidit omnes 
Divitias spoliata arbor: sic semen Adami 
Perversum; ex; ripa mit una atque altera, et una 
Post aliam ad nutum, ut revocantum ad signa volucres. 



14 INFERNORUM lY. 



110 Atque lU OQHscendunt stagni Tada liyida, et ante 
Quam primae egreasae glauca exponantur in alga, 
Hinc ex opposita rursua nova copia parte 
Contrahiiur. Mihi tum duotor comisque magister: 
Fili, si qua ioimica Deo haud placayerit iram 

115 lUius, iDtereaque ipsam mors occupet, una* 

Quaeque anima ex omni terrarum huc oonyenit ora, 
Et properat traoBire amnis vada lenta, premente 
Ultore, ut cksiderii boic tiaior induat alas. 
Nulla anima hinc transit soeieris pura, integra yitae; 

120 Quare si qua tibi est audita querela €HARoima, 
Per te scire potes, hujus quid yerba sonarent 

fiaec ubi dicta dedit, nigra caligine .tinGta 
Tam |[rayiter tremuit regio, ut perculsa timore 
Mens sudore riget reyocanti talia yvltum. 

125 Yentosum eflQayit teUus lacrimosa fhigorem« 
Atque coniscayit. rubicuncb knniM fidgar, 
Quo senstts oimnis mibi oopia yicta pecessit, 
Procubuique yiro par, cui sc^or ocoupat artas. 



IV. 



Altum terrifico tonitrus mihi nmmKire sonmun 
In capite ai^rupit, eommfoto, nt quem excitat ictu 
Yis improyiso, cessataque lumina circum 
Stans moyi, intentaque acae omnia coUustrayi, 
5 Quae loca «le acciperent, yestigans. Yera falebor. 

Tartareae rdliis me trisitis ripa tmiekat, 
Horrendum resonans uluIatibuB infiottis. 
Tetra, alta ac densa nebuiarum obsessa calerya 
Sic erat, ut, quamyis defonm immittere yisum 
10 Viscera in ima loci eonarer, nuUa facultas 
Cemere mi dederit quidquam. Tum talia M.o 
Yultu pattesieens coepit milii dicere yates: 
Hic «oft obsetnri in «oeoian descendiHius antmm. 




Incedam pritnus, mihi tu cmnes ito BeCutMJhnl* 

15 Atque ego, mutati qni legi sigim (^olorig, 
Dixi: Qui veniam, 6i tu fomiidine palles, 
Ta dttx, tu hertator dnbitantiT Talia «ontra 
Ille mihi: Istohim hac «xtrema in parte jaisentnnl 
Angor sic ilkml pietat^m pingit in ore^ 

20 Quam tu pro metu iiabefl. Pergamuft, nam tia longa 
Cogit. Ita imniisit aese et me prima subire 
Clauslra orbis jnsait^ baratiiro qui dngitur illo. 
Quantum UUo «idmi ftitt, pro mttrnHire flenlnin 
Nescio quid gemebnndi inerat, quo aetema sonabat 

25 Aura tremen». Hoc cnra det cra^iatibus expers 
Cordi haera» tarbae» quae Mlilla et nomitte elara 
Infantumqne aderat matroiiarttinqae tirumque. 

At mihi pnweeptolr: Tu «ondum nosse laboras 
Umbramm genm hoc^ quail t%i «peetare fiaicidtas? 

30 Ante yoio disme, quam tendaa greSBibus ikltra^ 
Has «iBe immnnes Kmlpae. Quod si qna merentes 
Evexit virtus, ii4n sat feeteee putattda est; 
Namque isti hand hierant aacro de fonte renati, 
Per qvttin porta paiet Fideis qoam pectore aems. - 

35^uod si preecessere eevo, qood foed^re Chrfati 
ReUigio sanKil, nondum eohiere euprenann, 
Ul ieciiit, Httmen , qttos inler versor «t ipse. 
Has propter maeuias, iMo aiiie crimine yilae, 
Hic plebs depiorata aunniiB, nulloque dotbre 

40 Laesa^ insi oplalis qiiod tandeni posse potiri 

Nos spes nulla maiiet. ^ Gmn lalia verba loqiientem 
Audivi, ingens .pervaBit dolor intiiiia coniis: 
Namque eg# praeataDtes fawa, et viitiitib«K altis 
Novi horaines ora sitspeiimB degere in JUa* 

45 Dic mihi, pra^ceptor, remun tutela meamim, 
Tunc coepi, fti quom taierit siBiccApa Toltttftaa, 
Nosse Fidem^ tgenns erroris ifoa vincilor ettHie, 
Numquid faa fsti »fuit evasiase vel nllo 



16 



INFERNORUM IV. 



Ipsius alterittSYe hominis merito, inque beatis 

50 Postea conciliis sedit? — Tunc iUe, loquelam 
Obscuram ut sensit, placido* sic ore profatur: 
Incola adbue noms hic aderam, cum intrare potentem 
Aspexi quemdam gestantem signa triumphi. 
Hinc umbram primi is «traxit genitoris, et Abel 

55 Isto prognatum, dein cum Lambchidb Mosem, 
Et populo dare jura suo et parere paraCum; 
ABRAHAMDMque patrem, et Datidbm sceptra gerentem; 
IsRABL, illiusque patrem, natosque RACHBLBMque 
Uxorem, pro qua longos tulit ille labores; 

60 Atque alios numero multos, fecitque beatos. 
Nec non id moneo te, aetemam evadere mortem 
Nulli unquam ante illos licuisse, fruique salute. 
Nec tamen ire pedes cessabant, fante poeta, 
Et Silvam ingredimur, Silvam tot millibus, inquam, 

05 Umbris confertam. Hinc a summo culmine ripae 
Non tam aberat gressus, cum vidi albescere flammam, 
Quae coeci valuit semiorbis vincere noctem. 
Nec tantum intererat spatii, ut non discere possem, 
Saltem ex parte aliqua, gentem, quae possidet iQas 

70 Sedes, conspicuis clarescere honoribus auctam. 
tu, unde omnigenis doctrinis venit honestas, 
Artibus omne decus, quaenam haec gens splendida tanta 
Nobilitate, aliis cui fas praestare fruique 
Conditione alia? — Tum sic ille ora resolvit: 

75 Grande horum nomen, quod vestrum personat orbem, 
EfiBcit, ut Superi hos tali dignentur honore. 

Interea subito unauimis mihi fertur ad aures 
Vox ea: In obsequium summo consurgite vati, 
lUius umbra redit, quae se his subduxerat oris. 

80 Ut Yox conticuit, vidi tnnc tendere contra 
Quattuor aspectuque et forma corporis umbras 
Augustas, illis nec erat frons laeta, nec uUa 
Tristitiae signata nota. At dux optimns inquit: 



INFERNORUM IV. 17 



Ille, viden'? illo ense insigDis, qui tribus anteit, 
85 Incedens ut rex , Epicorum maumus ille est 
Maeonides; Flaccus satyrarum conditor alter, 
Tertius it Naso, Lugancs pone propinquat. 
Nomine quisque uno nam mecum xonyenit una, 
Quod Tox Goncrepuit; certant miki solvere honorem 
90 Invidia vacui , et laudem pro laude reportant. 
Sic ego praeclarum vidi concurrere coetum, 
Quem docuit princeps divini canninis ille, 
Supra quemque volans, veluti Jovis armiger ales. 
Atque ubi multa simul tenui dixere susurro, 
95 Me circumfusi nutu salvere jubebant. 

Gratus ad haec iUis subrisit signa magister. 
Plus quoque me omanint, dignati includere eodem 
Me numero, ut sextus tantis cum vatibus irem. 
Atque ita progressi, lampas qua lueida monstrat, 

100 Plura loquebamur, quae nunc reticere decorum est, - 
Non secus atque ubi tunc aderam sermonibus uti. 

Nobilis ad turris radices venimus imas, 
Quae septemgemino stabat circumdata muro 
Alte assurgente. Hunc ambit pellucidus amnis, 

105 Accessu prohibens. Ausis transmittere cursnm 
Unda viam stravit, dufo ut terra arida lergo, 
Hisque sophis mistus septena per ostia gressum 
Intuleram, et roultis in prata recentia rivis 
Devenisse fuit. — Tarde graviterque tuenti 

110 Gens oculo hic aderat, quae magnam se ore ferebat, 
Raros suaviloqua sermones voce locuta. 
Exstantem eepi secessum in parte reducta, 
Campus ubi immisso prospectmB lumine apertum 
Praebet, ut adversos legerem cunctosque notarem. * 

115 Hic mihi, dum arrectus viiddanti in gramine stabam, 
Magnae sunt animae ostensae, quas semper habere 
Ante oculos mihi erit justissima caussa triumphi. 
Vidl ire Elegtram, magna comitante caterva^ 



18 



INFERNORUM IV. 



Hectora quos inter novi ANCHisAque creatum, 
120 Caesarem et armatum, suffusum vulturis instar 

Igne oculos. Metabi natam cum Penthesilea 

In parte opposita vidi, solioque Latincm 

Regem insidentem; lateri Layinia adh^eret. 

Vidi ilium Bbutum, qui depulit urbe Superbum; 
125 Non oculis sese Lucrbtia, Julia nostris, 

Martiavc abscondunt; praesens Gornelia. ,Solum 

Vidi seposita Saladimum in parte sedentem. 

Aitius attoUens oculos considere vidi 

Philosophos inter, qui cunctos maximus auctor 
130 Imbuit edocuitque sophos , qui scire putantur. 

Hunc et suspicinnt omnes et laudibus omnes 

Hunc onerant magnis; sed Socratem itemque Platonem 

Ante aiios istum pcopius consistere vidi. 

Democritum, casu qui vult excistere mundum, 
135 DioGENEMque et Anaxagoram vldique Thaletem, 

Empedoclem atque Heraclitum, Zenonis et umbram, 

Atque DioscoRiDEM, quo non praestantior alter, 

Inspicere in rerum naturas. . Orphea vidi 

Et Marcum, vatemque Linum, SENBCAMque magistrum 
140 Morum ; tum terrae numeroque carentis arenae 

Mensorem Euclidem, PTOLEMAEUM^ue, HippocRATEMque. 

Non AvicENNAE, non defuit uipbra Galeni, 

Non AvERRois magno conamine functi. 

Haud ego cunctorum percurrere nomina possem, 
145 Namque operis longi series sic urget, ut acta 

Saepe minus valeam multis comprendere verbis. 
Hic sextum in geminas partes se dividit agmen, 

Atque aiiud per iter sapiens me ductor agebat, 

•Extra sepositae tranquiila silentia silvae, 
15Q In locd, ubi aura tremit, regionem luce carentem. 



INrEBMORUH V. ig 



V. 

Sic orbe ex primo descendimus , ioque secimdam 
Yenimus, ampla minus loca compiexum, atque doloris 
PJus tanio, aflQictas animas cogentis acute 
More canum ingemere. Hic Minos stat, et horridus ore 
5 Ringitur; hic culpas yenientum discit, eosque 
Judicat, et prensos mittit, pront ipse revinxit. 
Nam male nata anima ut coram stetit, ipsa fatetur 
Omne genus Titae. Tunc is, qui crimina novit, 
Quae ioca tartareis sit digna habitare sub antris 

10 Inspicit, ac toties sese glomeramine caudae 
Cingit, quot gradibus demersam degere jussit. 
Semper circumstant hunc multae adeuntque vicissim 
Judicium, caussas orant, sententia coram 
Auditur; tum praecipites sub Tartara agimtur. 

15 tu, qui bospitium lugentum intrare laboras, 
(His, ubi me vidit, verbis est Gnossius usus, 
Grande ministerium abrumpens) cave, et aspice, quali 
Fretus ope huc yenias, aditus nec te ampla profundi 
Ostia dedpiant — Dux contra talibus infit: 

20 Quid tandem inclamas? Fataii desine, Minos, 
YeUe istum prohibere via; namque illa potestas 
Yult ita, cui facere est quod Yult, et mitte rogare 
Uiteriora. Modo auditu miserabile carmen 
Incipit, inque locum modo veni, ubi plurimus aures 

25 Percellit plangor. Stant omni a lumine mutae, 
Quas sumus ingressi, yalles mugitibus ictae, 
Ceu mare turbatum, simui in contraria versi 
Bacchantur venti. Qui miscet Tartara, turbo 
Tempore nunquam ulio consistit agitque rapina } 

30 Correptas animas,. torc(uetque icitqne molestus. 

Ut ventum ante oras altae immanisque ruinae est, 

Hic stridor, fletusque simul tristisque quereia; 

' Hic exsecrari terrae coelique potentem. 

2* 



20 INFERNORUM V. 



Tum didici, hic cniciari apimas, quas dira cupido 

35 Imperio lurpi rationem subdere suasit. 
Ac veluti propriae brumali tempore pennae 
In gyrum lato glomeratos agmine sturnos, 
Sic animas prayas agitatae spiritus aurae 
Hac illac abigit, volvens sursum atque deorsum: 

40 Nunquam solatur lassas spes ulla quietis, 

Nedum poenarum minus acri angore prementum. 
Utque grues dare signa soient, et lugubre carmen 
Edere voce sua, dum tranant aethera iongos 
Signantes tractus: tum sic accedere vidi 

45 Clamores tristes imo de corde trahentes, 
Viribus abreptas dicti mibi turbinis umbras. 

Quare ego tum dixi: Quaenam gens ista, magister, 
Quam tanto exagitat caligans aura labore? 
Quae prior ante alios, quos tu dignoscere gesUs, 

50 Evolat, haec multas gentes atque usa loqueiis 
MulUs regna babuit. Taro praeceps ista nefandam 
In Venerem ruit, ut, quidquid lubet, omne licere 
Jusserit, id sperans, inquic, sibi demere iege 
Hac posse opprobrium: quo est tacta, Semiramis ilii 

55 Nomen inest, et successisse Nino, atque fuisse 
Dicitur huic conjux, terram dominataque in iUam, 
Quae nunc Odrtsio servit subjecta tyranno. 
Haec est, quae egit araans sua per praecordia ferrnm, 
Unde e^t prima fides cineri violata Sighaei. 

60 Dein Cleopatra venit, meretrix regina Canopi. 
Vidi Helbnam, per quam tot tristia tempora coelum 
Verterat, et roagnum prospexi incedere Aghillem, 
Cui tandem persuasit amor decernere dextra. 
Conspexi Pariobm et Tristanum; millia plura 

65 Umbrarum ostendit, digitoque et nomine muitas 
Signavit, quas dirus amor demerserat Orco. 
Ut veterum audivi matrumque virumqu.e loquentem . 
Nomina doctolrem, pietas me vicit et omnis 



]NFERN0RUM V. 21 



Me quasi destituit sensus. — Tandem ora resolvehs 

70 Sic coepi: yates, ferret me grata cupido 
Gompellare illos, mihi qui duo passibus aequis 
Ire una, atque leves adeo ad ventum esse Tidentur. 
Isque mihi: Cum aderunt propius, spectabis, et ipso 
Temporis in puncto per amorem, qui roi»vet illos, 

75 Orabis. Venient ad nos, simul impetus aurae 
Flectet eos. Movi vocero : mala dura ferentes, 
Adventate, aiiimae, et nisi vis adversa negabit, 
Ne pigeat missas audire ac reddere voces. 
Ut, desiderio si quando vocante, columbae 

80 Aera findentes dulci illabuntur apertis 
Immotisque alis nido: sic sponte rnebant 
Ad nos iilae animae, digressae ex agmine Elisae, 
Aera per dirum suffusuro horrore maligno; 
Flexanima usque adeo valuit vox cum prece bianda. 

85 animans comis, dicunt, et mente benigna, 
Aera per fuscUm qui ilos visurus adisti, 
Purpureo vestmm qui sanguine tinximus orbem; 
Si rex, imperio dominatus in omnia, amice 
Annueret nobis, hunc pro te poscere pacem 

90 Nobis cura foret; quoniam miseraris amaram 
Amborum sortem. Si quid te audire juvabit, 
Si qua ioqui fert mens, edissere; dum aura silescit, 
Ut facit, haud te audire et respondere pigebit. 
Quae me progenuit tellus, maris insidet orae. 

95 Quo ci^iens flnvios componere pace sequaces, 
Eridanus se immittit. Amor tenero ilicet haerens 
Cordi, bmac sat pnlchrae devinxit imagine formae, 
Quae mibi sublata est, et me modus ipse nocendi 
Nunc tiudqne laedit. Amor, qni nulli pareit amato 

100 Igne carere, animum tanta dulcedine cepit, 

Isti quod pla^am, haec ut adbuc non linquat amantem, 
Ipse ut cemis. Amor nos fanns duiit ad unum; 
At CuNA manet, qui lumen ademit utrique. 



22 



INFERNORUM Y. 



Haec animae. Utque illas aiidiyi dicere laesas, 
105 Demisi vultum, et tenui tam lumina terrae 

Fixa diu, diun inquit vates: Quid menterevolvis? 
Httic ego, ubi potui, contra: Heul qiiot dulcia sensa, 

Quot desiderii fluctus duxere dolonun 

In tantum has barathrum! Tandem conyersus ad ipsas 
110 Os solvi, coepique: Tui, Francisca, dolores 

Me tristem atque pium faciunt, et fundere largos 

Compellunt fletus. Sed dic: Quo tempore dulcis 

Expressit tacito suspiria pectore cura, 

Tunc amor unde dedit, et quomodo noscere vota 
115 Cordis in ambiguo trepidaniis? At illa: Doloris 

Yis nulla est major, quam, mole premente malorum, 

Commemorare dies olim felidter actos, 

Idque tuus doctor non ignorare videtur. 

At si tanta tuo primam cognoscere amoris 
120 Radicem nostri sedit sub corde cupido, 

Id more efficiam flentis, pariterque loquentis. 

Forte legebamus, curantes solvere mentem, 

Ut Langellotum violentia vinxit amoris: 

Soli securique metus stabamus. Utrumque 
125 lUe liber lectus persaepe attollere adegii 

Lumina in alterius vultum, mutatque colorem; 

At subito punctum nos vicit temporis unmn. 

Nam simul optati ridentia legimus oris 

Labra virum tantum labro pressisse tenaci 
130 Oscula figentemy hic, quem a me nemo abstrahet unquam, 

Oscula corripuit, nostroque pependit ab ore 

Usque tremens. Fuit iile liber Galeotus, et ipse 

Scriptor. Post illam «Iterius non legimus horam. 

Altera tum dabat has voces umbra, altera flebat. 
135 Mi pietas motu concussit pectora tanto, 

Ut, quasi jam morerer, virtus vitalis abiret, 

Et cecidi, ut corpus vitae procumbit inane. 



INFEBNORDM VL 23 



VI. 

Ut mihi meDs rediit, quae sese obstruxerat aote 
Cognatorum umbras geminas, quia plurima sensus 
Tristitia pietas mihi perturbaverat omnes; 
£n noya poenarum facies, nova forma luentum 
5 Poenas, quocumque incessum, quocumque studerem 
Vertere me, quocumque oculorum lumiha ferre. 
Devenioque locos, ubi saevit tertius orbis 
Yi pluviae aeteroa, sacra, geiidaque gravique, 
Cui modus usque suus, novitas cui nulla. Ruebat 

10 Agmen aquae tinctae, et solida nix grandine mista 
Aera per densum nigra formidine coecum. 
Exhalat saevam tellus imbuta mephitin. 

Beliua crudelis diversaque, Cbrberus, ore 
Tergemino latrat furibundi more molossi, 

15 Damnatis instans , quos mergit vasta vorago. 

Sanguinei huic ocuii, stat barba huic uncta, cQlore 
F.oeda atro, venter latus, manus hispida, adunco 
Ungue umbras lacerat, glubensque in frusta resolvit. 
Has imber cogit questu exululare canino: 

20 Nunc lateris laevi defendunt objice dextrum, 

Nunc dextri laevum. Volvunt sic se usque profani. 

Nos ubi prospexit magnus draco Cerberus, ora 
Pandit, et ostendit stantes denso agmine dentes. 
Nullum quod sineret membrum consistere, habebat. 

25 Tum dux extendit palmas terramque prebendit, 
Et manibus plenis inhiantis misit in ora. 
Utque canis, quem dira fames latrare coegit, 
Dum mordet pastum correptum dente, quiescit, 
Id tantum spectans pugnansque, ut devoret escam: 

30 Lurida sic monstro est facies mutata trifauci 
Obtundenti aniraas ita, ut obsurdescere malint. 

Imbre gravi domitas nos praeterlabimur umbras, 
Et vanas hominis vivi sub imagine formas 




Cakamus. Stabant hic ooanes undiqiie stratae, 

36 Tantum una excepta , quae mox se arrexerat atque, 
Ut 1106 intrantes vidit, se in sede locavit. 

Tu, qni per valles Plutonis duceris istas, 
Me internosce, inquit, si scis. Tibi vita, priusquam 
Me mors destrueret, superas fuit edita in oras. 

40 Huic ego respondi: Qui te sic conficit angor, 
Sic a mente mihi te forte abducit, ut unquam 
Haud te oculis videar vidisse. At fare vicissim, 
Qui sis, tantorum qui in tristia lustra malorum 
Missus es, ac jussus tam diram pendere poenam, 

45 Ut, si quid majus, nii sit odiosius ista? 

Atque haec conversus contra, Me floridus Aiuvus, 
lUe refert, genuit tuaque urbs repleta veneno 
Invidiae tanto, ut superans pleno effluat alveo, 
Me tenuit secum, dum arrisit vita serena. 

50 Vos appellastis cives me nomine Porgdm, 

Quod dederat damnosa gulae mihi culpa; sub imbre 
Frangor, ut ipse vides. Sed non ego solus in isto 
Supplicio, at similem ob aoxara mugire videbis 
Hos omnes. Sic is, non ultra. Ego talibus ilkim 

55 Aggredior: Dolor iste tuus me ita praegravat, ut me 
Lugere hortetur. Sed dic, si est scire potestas: 
Quo cives urbis studia in contraria scissae 
Devenient? Num quis justus? Da disc^e caussam, 
Cur hanc dissidio invasit discordia tanto. 

60 Is mihi: Defuncti longo c^tamine ad arma 
Goncurrent, caedemque, et pars silvatica partem 
Adversam male mulcatam compeliet abire. 
Ante sed oeciduus quam trinmn expleiverit othem 
Sol, opus est, ut et ipsa cadat, pars altera pracatet 

65 Unius auxilio , qui mwc se fingit «micun ; 
AttoUetque diu frontes, et pandere Airo 
Victricm premet, haec quamqiiam indoieatque freBUiftque. 
Justi sunt bini, at nemo e»t,. qui cmnmodet a«res 



I 

I 



INFERNORGM Tf. 



25 



Istorum monitis. Fastus, liyorque, sitisque 

70 Auri scintillae sunt tres, quae corda perurunt 
Hic intermpit lacrimabile carmen. Ego iili: 
Id quoque mc doceas, cupio, et ne discere. aventi 
Ulteriora neges. Tjsjajius et FARiifATA, 
Uli ita praestantes meritis, et Rdsticulorcv 

75 Progenies Jacob, Henrigus, Musga, cohorsque 
Caetera, tam ardentes bene per benefacta mereri, 
Dic, ubi sunt? Horum fac des mihi noscere vultus; 
Namque ingens animum mihi stringit scire cupido, 
Utrum iilos eoelum beet, an styx atra yenenet 

80 Isque: Animas inter mage nigras. Nec genus unum 
Noxarum, at Tarium sontes dejecit in ima. 
.Hos tu, si inferiora queas penetrare, videbis. 
At tibi cum dabitur dulces evadere ad auras, 
Fac jubeas, quaeso, nostri meminisse sodales; 

85 NuUum ultra yerbum tibi, nee responsa remitto. 
Tum rectos oculorum orbes distorsit acerbe, 
Me inspexit paullum atque exin caput indinayit, 
Atque simui cecidit reliqoomm examine mistus 
Coecomm. — Tune Miiigudes mihi talia ductor: 

90 Non huic praeterea secedet pectore somnus, 
Ante tuba angelico quam personet omnia signo, 
Tempore quo adveniet pravis inimica potestas. 
Exin quisque suum inveniet sibi triste sepulchrum, 
Induet atque sibi carnem propriamque figuram; 

95 Quae semel intonuit sententia, tundet et aures 
Aetemum. — Sic tardigradi loca per nigra, mista 
Colluvie umbramm et phiviae, processimiis ultra, 
Tangentes vitam, baud lon^ seffmonet iuturam. 
Hic ego: Praeceptor, dixi, anne haee ipsa tcaore 
100 Supplicia augescent aUquo post magna Tonantis 
Judicia aetemi? Nmnqoid mitescere poenae 
Incipient forte, an miscro» sic aeriter urent? 
lUe mihi: Quae olim didicisli, mente retolve; 



26 



INFERNORUM VII. 



Singula plus tanto yiin gaudi vimque doloris 
105 Sentire, haec quanto sunt perfectissima tota. 
Quamvis id nunquam gens haec devota futurum 
Speret, ut ex vero perfecta exsurgere possit, 
Iliinc plus, quam istinc tamen hoc exspectat et ipsa 
Sic nos progressi in gyrum confecimus orbem, 
110 Multa simul fantes, iterum quae dicere parcam, 
Inque locum ventum est, qui dat descendere ad ima. 
Hic nos Plutonem, magnum illum invenimus hostem. 



VII. 

Hau Satana, hau Satana, umbrarum suprema potestas! 
Rauca voce fremens coepit Ploto. At sophus ille 
Comis, quem nihii effugit: Tibi ne timor obsit 
Iste tuus, dixit me solaturus; ut ille 
5 Possit, non tamen hac descendere rupe vetabit. 
Conversisque ocuiis in spumea labra tumentem 
His infit contra: Cohibe, iupe pessime, vocem, 
Cumque tua rabie interius te confice. Nostrae 
Non deest caussa viae, per quam nigra regna subimus. 

10 Sic placitum est aito, Michael stuprum unde superbum 
Ultor dejecit. — Veluti turgentia vento 
Veia plicata cadunt, ubi tandem frangitur arbor: 
Haud aliter pressit crudelis bellua terram. 

Sic simul in quartum lapsi descendimus antrum, 

16 Et loca metimur ripae interiora dolentis, 

Tot mala, quot fuerunt totum grassata per orbem, 
CondenUs. Proh juste ultor, quis congerit unquam 
Tot nova supplicia et poenas, quas fervere vidi? 
Et quisnam noster sic nos male dissipat error? 

20 Ut supra peiagus Siculum, quod vasta Chartbdis 
Obsidet, incurrente unda, quae frangitur unda: 
Haud aliter nostrae vulgus simulaera ciere 
Cogitur hic riddae. Haud alibi mihi copia visa est 



INFERNORUM Vir. 27 



Tanta magisye freqiiens. Magnis nlulatibns illi, 

25 Hinc inde obnixi volventes pectore moles, 

Sese caedebant adversi, atque huc obi ventum est, 
Quisque pedem referens clamabat pectore toto : 
Quare parta tenes? Quare tu projicis? et sic 
Undique ad oppositam partem se quisque ferebat 

30 Tetrum orbem repetens, solito et convicia versu 
Ingeminans. At nbi medium confecerat orbem 
Altera, conversus certamina inire parabat. 

Alque ego perculsus quodam quasi Tulnere mentem 
Praeceptor, dixi, mihi nunc ostende, quid istud 

35 Sit gentis? quos nudus apex, detonsaque in orbem 
Insignit cutis, anne omnes ex ordine sacro 
Hi laevi? Dum yita fuit, transversa tuentes 
Hos mala mens rapuit cunctos, dispendia quorum 
Haud noyere modum, dixit; quod carmine claro 

40 Vita sonat, cum puncta duo tetigere nigrantis 
Orbis, ubi disjungit eos contraria culpa. 
Queis nudat tonsura caput, hi, dum ahna manebat 
Vita, sacerdotes fuerunt, et cardine ih alto 
Fulgentes astro patres, primaque tiara, 

45 In quibus est bacchatus amor vesanus habendi. 
Rursus ego: Hos inter tamen et mihi nosse licebit 
Quosdam, qui fuerunt immundi hac labe malorum. 
Is mihi: Vana tuo nequidquam pectore volyis. 
Quae turpavit eos, male cognita, sordida vita 

50 Omnem notitiam invoWit caligine coeca. 
Aetemum opposita duo proelia fronte ciebunt. 
Hos palma adducta tumulis exire videbis, 
Hos tonsos. Male sueta dare, et maie sueta tenere 
Uextera eos pulchri fraudavit lumine mundi, 

55 Hisit et in talem luctam: quae quantaque gliscat, 
Nunc neque ego ohiatis, neque muitis versibus edam. 
Fili, nosse brevem quam ludant haec bona ludum 
Fortunae conmiissa potes, mortalia tanto 



28 



INFERNORUM VU. 



Pectora quae miflcent motu; nam diyitis auri 

eo Quidquid inesse potest lunae sub lumine, quidquid 
Aut fuit, ex istis unam, quae lassa labore 
Umbra gemit, minima haud posset donare qoiete, 
Tum sic aggredior: Mibi dic quoque, care magister, 
Dic mihi: FoRTimA haec, cujus memiiiisse yiderisy 

65 Quidnam est, quae omne bonum mundi sic possidet una? 
mentes hominum stultasl sic incipit iile, 
Quanta premit laeditque animos inseitia reruml 
Nune avide arripias veUem, quae pectore fundo. 
Is, cujus transit eunctos sapientia fines, 

70 Effinxit coeios, ductores et dedit illis, 

Ut pars quaeque horum splendorem efi^ndat ubique, 
Distribuens aeque radiantis semina lucis. 
Non secus humanis splendoribus iUe ministram, 
Atque ducem instituit generatim cuncta moventem^ 

75 Quae, cum tempus erit, bona inania permularet 
A gente ad gentem, atque ab origine sanguinis una 
Deducturi aUo, prudentum rana virorum 
Conata eludens. Quare nunc imperat ista^ 
Altera gens languet, prout stat sententia tanti 

80 Judicii, quod cuique latet, Telut anguis in berba. 
Nequidquam obniti contra sapientia restra 
Contendit; namque invigilans ea providet, atque 
Judicat, imperiumque suum et sibi credita regna 
Persequitur secura aUorum, more Deonun 

85 Non haec mutandis dat pausam sortibus uUam : 
Ordinis aeterai lex banc jubet ire citato 
Cursu. Ita saepe venit, nova qnA festinat apisei. 
Haec iUa est^ nuiki quam adeo torquentque premuntqne, 
Criminibusque probrisque onerant nil tale raerentem, 

90 Queis potius laudanda foret. Vemm Uia beata 
Nil audit: reliquo mista agmine CoeUcolarum, 
Laeta suam volvit sphaeram, gaudetque beata. 
Tempus inire aliud mage lamentabile regBUBi 



INFERNORUM VII. 



29 



Jam yenit, jam praecipitant , quae sidera coelum, 

95 Primum ubi sum molitus iter, conscendere vidi; 
Nec mora longa da(ur. — Sic nos rescindimua orbenft, 
Oppositamque oram pettmus, quae pnmiinet aooplum 
In fontem, qui fervet aqua, seseque refundens 
In fossam- irnimpit, quae humorem sumit ab illo. 

100 Plus multo obscuri referebat lympha coloris, 

Quam rubri. Tunc nos, giivis comitantibus undis, 
Praeruptum per iter successimus. Aita pahidis 
Stagna, Stv«a appellant, triste effecere fluentum, 
Unda ubi nigra^tum est claustris iilapsa malignis 

105 Riparum. Tum qui cupide speculatus acutos 
Contendebam oculos, vulgus miswabiie vidi, 
Nudum membra, fimo dcmersum turpiter illo, 
Et vultu oiiBnso. Uli inter se proelia miseent, 
Nec manibus tantum, sed verttce, pectore, plantis. 

110 Caedebant sese obtruBcantes dentibus artus'. 

Tum mihi praeceptor: Fili, nuac aspice, dixit, 
lUorum hic animas, quas vicerat impetus irae, 
Id<pie simul jubeo te certo credere, turiiam 
Hisce subesse vadis suspiria corde trabentem, 

115 Quae spumarun aeslus in ramma su3citat undSr 
Ut tibi testatur visus, quocunque pererret. 
Defixi limo dicunt: Super aera dulci 
Sole hilarem fuimus tristes, qui pectore leBtum 
Impacati odii fumum coH^ressinus, at fiunc 

120 Moeremur sub faece nigra. Hoe in gutture can&en 
Quisque sibi mussat, neque enim est potis edere totum. 

Sic stagni immundi magnum peragravimus arcum 
Ripam inter aiccam foedamque putredine fossamv 
ConVersi ad turbam sordes haurU^e coactam. 

125 Tandem ad radices turris devenimus altae. 



30 INFERMORUM VIII. 



VIII. 

Dico ego, quo coepi pergens, multo ante praealtae 
Quam murum turris yestigia nostra subirent, 
Ad summum nostros oculos iviitfse cacumen 
Ob faculas geminas, quas poni yidimus, atque 
5 Respondentem aliam ionginqua in parie locatam, 
Indicium, quod vix acie usurpare dabatur. 
Quare iUum aggressus, cujus sapientia abundat 
Ceu pelagus, dixi: Quid vuit flamma ista? quid illa 
Respondet? quinam accendere? — Lioquelas 

10 Ille dedit tales: Per flumina lurida coeno 

Jam tibi cernenda est res exspectata, modo illam 
Non celet limi surgens vapor ater in altntn. 

Haud unquam repulit tanta vi corda sagittam, 
Quae ievis oppositas currendo raderet auras, 

15 Ut panrum yidi per aquas nos tendere contra 
Navigium, imperiis unus quod nauta regebat, 
Qui sic clamabat: Venisti, anima improba, tandem? — 
Phlegias, Phlegus, nequidquam hoc tempore clamas, 
Respondit mihi qui stabat dominusque comesque, 

20 Tu nos tantisper, dum coeno eximus, habebis. 
Qualis ubi audita danmum gravitate molestum 
Deceptus discit, paullo post indolet illi :* 
Talis erat Phlegias coUecta turbidus ira.* 
Dux cymbam ingressus me juxta accedere jussit, 

25 Atque ea yisa fiiit me tantum onerata recepto. 
Sed simulac pressi pandam cum vate carinam, 
Prora antiqua secans plus fluminis ibat aquosi, 
Quam solet ex quo homines transportat tetra fluenta. 
Mortua dum nigri stagni vada currimus, ecce, 

30 Occurrit quidam coopertus sorde, fimoque, 

Atque ait: quis es, ante diem qui huc adyenjs? lUi- 
Sic ego: Si advenio, haud maneo: at quem, ita turpiter ora 
Membraque foedatus, te dicis? Talibus iUe: 



INFERNORUM VIIJ. 



31 



Cernis ut ipse, unum de flentibus. Huic ego contra: 

35 anima exsecranda, tuo fletu atque dolore 
Hic maneas; ego te noyi, licet horrida totam 
Te tegat iJluvies. Tunc ambas ille tetendit 
Ad puppim palmas, quod ubi videt, impete magne 
Illum dejecit praeceptor, talia fatus: 

40 I procul binc, reliquoque canuro te examine misce! 
Exinde ipse suis cinxit mibi coUa lacertis, « 
Osque ori jungens: .indignate protenros, 
Uli, inquit, bene sit^ quae te talem tulit aivo. 
Ule fuit, vestro dum vixit in orbe, superbus: 

45 Nil virtutis inest, aliqua quod laude rependat 
Opprobrium; quare furiosa hicjnfremit umbra. 
Quot modo apud vestros sublimes se esse putabunt 
Reges , qui veluti porci hac sub valle jacebunt 
Obducti limo, post mortem horrenda suorum 

50 Sibila vertentes in se, populique cadiinnos! 

Hic ego: Praeceptor, modo fert me dira cupido 
Hunc mersum liquido coeni spectare sub illo, . 
Stagna prius quam sint nobis superata paludis. 
Lumina pascendo, dixit, satiabere, erisque, 

55 Ante tibi &iccum quam detur tangere litus, 
Mox compos voti, et referes haec gaudia tecum. 
Post pauUo aspexi coenosaa illa agmina plebis 
Talibus hunc contra, tantisque insurgere probris, 
Ut superos laudem, nec parcam his solvere grates. 

60 Clamore horrisono cuncti insultare Philippo 
Argehti. Stolidus Florentinae furor umbrae 
In se conversis sibi rodere dentibus artus. 
Liquimus hic illum, nec carmine compellabo 
Amplius. At mibi tum quidam dolor impulit aures, 

65 Quare aciem intende, protentaque lumina pando. 
Praeceptorque bonus: Fili, se proxima sistit 
Urbs, inquit, manes quaia dicunt nomine Diteii, 
Cui numero immensum est gravibus cum civibus agmen. 



32 



iNFEaNORUM nu. 



Huic ego: Praeceptor, jam turres, altaqae tecta 

70 Illic Tallem intra videor mihi cernere certo. 

His rutilus color est, lucem et velut ignea mittunt. 
Isque mihi: Aetemus, qui has turres excoquit, ignis 
Ostendit rubras, ut in ima hac vaUe videre est. 
Fas fuit et nobis fossas intrare profundas 

75 Tristem vallantes terram. Mihi moenia visa^ 
Ferrea. Circuitu cum longo, cumque recursu 
Venimus in partes, ubi clamans navita fortis: 
Exite, infremuit, patet bic ingressus in urbem. 
Tum vero muita, immo plus quam millia vidi 

80 Coelo lapsorum, corde indignante, rogantum: 
Hic quidnam est.hominis, cui vivo contigit ire 
Regna per absumptae ferali funere gentis? 
Sed tunc praeceptor sapiens stans annuit illis, 
Nescio quid, se velle loqui ac denuttere in aures. 

85 Tum vero gravis ira stetit compressa parumper 
Fantibus: Huc venias tu solus, et ille recedat, 
Haec regna ingressus tanto temerarias auso. 
Ille insana retro repetat vestigia solus : 
Experiatur iter, si scit, nam hic ipse manebis. 

90 Yolve animo, lector, quali mens nostra pavore 
Conciderit, simulatque haec me sententia diris 
Percussit verbis, ut nunquam posse putarem 
Inde referre pedem. mihi dux carissime, dixi, 
Plus vice septena mihi reddite sponsor, et obses 

95 Cognite in immani vitae discrimine, cum me 
Contra obsistentem docuisti evadere pestem, 
Ne me sic linquas desertum, atque omnium egennm. 
Quod si iter ulterius nobis tentare negatur, 
Nos raptim pariter Vestigia nostra peUmus. 
100 Tum vero ille potens, qui me perdnxerat illnc: 
Pone metum,.dixit. Nulli est concessa poleslas 
Nos proUberc via, qnam nunc contendiBnis ire: 
Usipte adeo dankis supefeminei oninia virtos. 



INFERNOBUM )X. 



3% 



Sed fae me hic maneas, prostratamque erige mentem 
105 Et spe pasce bona; haud te ima in teilure relinquam. 
Sic dulcis pater it, meque isthic desent. Ipse 

Pendeo in aml^iguo. Menti pugna aspera sargit, 

Spemque metumque inter trepido, maneatne, reduxne 

Se mihi restitiiat. Quid dixerit ilte, nequivi 
110 Audire. At noii ipse di» permanserat illic 

Hos juxta; namque inde cito pede quisque recurrit; 

Inque mei pectus claoserunt ostia vatis 

Isti hosties nobis. Stetit ille exclusus, et ad me 

Se pede convertit lento. Defixa tenebat 
115 Lumina humi, atque supercilii fidncia rasa 

Omnis erat, tum corde ciens suspiria ab imo: 
' Quis mihi, dkebat, moerentia histra negavit? 

At mihi: Parce metu, si me turbaverat ira; 

Namque ego ero melior tanto in certamine, quidqoid 
120 Cogitet adversans, urbem quae turba tuetur. 

Nec nova mi surgit devotae audaoia gencis; 

Hac est usa minus secretae in limine portae, 

Quae sera adhuc expers manet Haec est scilicet illa, 

Scripta obi legisti ferali fusca colore. 
125 Et jam dtra illam clivo delabitur alto 

Transilien^ ort)es, nullis ducentibus, un«s, 

Quem propter nobis pandetur janua Ditis. 



IX. 

Is color, exterius quem roi socordia pinxit 
Terga duc^ his dantem cernenti, eifecit, ut ip^e^ 
Quem subito induerat, citius compresseFit intus. 
Constitit intentus sonitum eaptaotis ad instar; 
5 Namque aer fuscus nubesque obducta tuenti 
Longius ire ocHlos prohibet Tum talia fatur: 
Haec vincenda tamen nobis est pugna: nisi si .... 
Talis erat, quae ostendit opem ... Sed quam mihi ientum 



34 INFERNORUM IX. 



It tempus, dmn se his quem demoror applicet oris? 

10 IUum ego sat sensi extremis texisse priora; 
Ultima nam ruerunt non respondentia primis. 
Sed tamen incussit fandi ratio illa timorem, 
Gum detorsissem, quae tum imperfecta reliquil. 
Yerba in deterius forsan, quam est ille locutus. 

15 Tristis in hunc fundum conchae num quis niit unquam 
Incola primi orbis, cui sola est poena, salutem 
Haud sperare ultra? Quaesivj. Talibus iUe: 
Accidit id raro, ut quisquam nostri ordinis istud 
Tentet iter, quod sum molitus; at ipse fatebor 

20 Huc me devenisse olim, cum dira coegit, 

Ad sua quae manes revocabat corpora, Erichtho. 
Came exiitus eram pridem, cum Thessala jussit 
Murum intrare illum, JDDAKque ex orbe reductam 
Protrahere ad Superos umbram. Locus infimus ille est 

25 Maxime, et offusus nigra formidine, abestque 
Maxlme ab aetherea, in gyrum quae corripit omne 
Inclusum, sphaera. Bene novi signa viarum. 
Aude ergo. Ista palus, saevum quae spirat odorem, 
Ambit tristem urbem, quo jam penetrare sine ira 

30 Non erit. — Haec et multa super fuit ille locutus, 
Quae mens oblita est; nam me mea lumina totum 
Traxere ad celsae candenlia culmina turris. 
Ilicet hic vidi pariter tres pectore recto 
Contra insurgentes suffusas sanguine Diras, 

35 Femineos artus gestumque habitumque ferentes. 
Illas caeruleae sinuosis orbibus hydrae 
Cingebailt, et pro crine anguiculi atque cerastoe 
Exstabant, quibus horrebant fera lempora vincta. 
Atque is, qui famulas, quibus est stipata ministris 

40 Regina aeterni luctus, be&e noverat, inquit: 
EuMEiviDES specta, fera corda. Est dira Megaera 
Haec latere in laevo; Alegto, quae dextera luget; 
TisiPHONE media est. Hic facta silentia linguae. 



INEERNORUM IX. 35 



Quaeque sibi ungue sinum pariter Janiabat et ora. 
45 Palmis percussae clamoribus adsiluere 

Talibus, ut premere ad pectus mihi suaserit ingens 
Terror ductorem. — Simul omnis turba sororum: 
Adveniat Gorgon, sic, sic immobile saxum^ 

* 

Hunc faciemus, ait despectans infima claustra. 

50 Thesea pugnantem contra male non sumus ultae 
Pro facto. — Averte os, et fac, tua lumina c]ausa 
Contineas; sua nam si ostenderit ora Medusa, 
Ac tu spectaris, Superos tibi nulla petendi 
Copia in aeternum dabitur. Verba ista magister 

55 Edere, et ipse mihi visus avcrtere, nec sat 
Confidisse mea, propria ni conderet ipse 
Lumina nostra manu. Vos o, queis sana vigensque 
Mens est, accipite haec animis discenda pudenter, 
Quae veniunt velo numerorum obtecta novorum. 

60 Jamque propinquabat per caligantia stagna 

Horrisonus fragor, a quo late atque eminus ambae 
Contremuere orae; veluti si unquam ingruit aestu 
Ventus ab adverso, qui praeceps impete magno 
Irruit, atque ferit silvam ramosque revellit, 

65 Projicit abreptos ac dissipat, ilque superbus 
Pulveream nubem volvens, gentesque ferarum 
Pastoresque gregesque fuga dispergit agitque. 

Tum mi oculos solvit dixitque: Huc dirige robur 
Visus, qua cernis spumis canescere fluctus 

70 lUuc, fumus ubi densatus acerbius urget. 

Ceu ante infestum chelydrum longo agmine ranae 
Vanescunt per aquas cunctae, dum quaeque reperta 
Stipat se terra: sic plus quam millia vidi 
Umbrarum extremis moeroribus eversarum 

75 Diffugere ante virum , sicco pede qui ostia propter 
Flumen transibat Sttgiuh. Removebat ab ore 
Aera concretum, praetendens saepe sinistram; 
Qui tum visus erat tantum lassatus ab aestu. 



3* 



86 INFERNORUM IX. 



Tum bene mi patuit demissus ab aethere summo 

80 Nuucius, atque oculis coepi spectare magistrum, 
Qui nutu jussit me sistere poplite flexo. 
Oh, quantum iraram est mihi yisas prodere vultu! 
Portam adit et virga, nuUo obsistente, reclusit. 
coelo pulsi, gens despectissima, in atrd 

85 Limine dicebat, quo baec tanta audacia crevit? 
Quid contra arbitrium mentis pugnate supernae, 
Cui vis nuila vaiet, quem vult, abrumpere finem, 
Et quae vos poena saepe asperiore gravavit? 
Quid prodest urgere haud eluctabile fatum? 

90 Cerberus hic vester, jam vos meminisse potestis, 
Gestat adhuc mentum et tria gnttura vellere nuda. 
Deinde viam ad foedam gressus deflexit et ultra 
Haud ullum nobis signum; sed talis abibat, 
Qualis, cui pectus longe diversa remordet, 

95 Quam quae cura premit, sua quos videt ora tnentes. 
Mos, simulac sanctas emisit pectore voces, 
Terram securi petimus, nulloque vetante 
Intu]imus gressus. £go, qui cognoscere avebam, 
Quaenam conditio valio includatur in ilio, 

100 Huc simul intravi, stans omnia circumspexi. 
Planitiem vidi Jonge lateque patentem, 
Et luctu et diris cruciatibus omnia plena. 
Sicut apud Arelam Rhodani stagnantis in ora, 
Sicut apud Polah, sinus unde Liburnicus aeqoor 

105 Prospicit, Italiam quod claudit, et alluit undis 
IUius fines, tota est variata sepulchris 
Te]lus; liic talem faciem locus undique habebat; 
Excipe quod luctus hic plus erat atque doloris. 
Namque arcis suberat flammae vis torrida passim, 

110 Quam propter tanto candebant marmora ab aestu, 
Ut nulla ars cogat sic ferri ignescere massam. 
Cuncta impendebant suspensa his tegmina, et inde 
Alti erumpebant gemitus, duraeque querelae 



INFERNOBDM X. 



37 



Testantes roiserae ac domitae fata aspera gentis. 

115 Hic ego: Praeceptor, gens haec, quae inclusa profundo 
lUoruiQ sese tumulorum ex carcere prodit, 
Nomine quo nota est? llle aut€m: Hic baeresiarchae, 
Cum grege quisque suo, stant, quorum copia abundat, 
Hasque oneraut arcas plus quam te credere dignum est. 

120 Parque pari hic junctus tegitur, monumentaque ab igne 
Plusve minusve calent. Hic postquam iaevus abire 
Is coepit, tormenta inter transimus et alta 
In gyrum erecto maeniana exstantia muro. 



X. 

Angustum per iter, murum inter Ditis et inter 
Supplicia, incedit doctor meus, atque ego juxta 
Post terga, incipioque: virtus summa, nefandos 
Quae me per circos, quo visum est, arbitra ducis, 
5 Effare , atque meis indulgens annue votis : 
Fasne est per tumulos populum spectare jacentem? 
Omnes namque patent, nec custos assidet uUus. 
Omnes claudentur, dixit, cum quisque redibit 
JosAPHAT a valle, et supera ossa relicta sub aura 

10 Sumpserit. Hic proprio ioca designata sepulchro 
Cum doctore tenent Epigcri de grege alumni, 
Qui statuunt animam cum corpore morte resolvi. 
Quare hic cuncta- cito fient manifesta roganti, 
Et desiderio pariter, quod dicere mussas. 

15 Huic ego respondi: fione dux, quae corde voluto, 
Haud celo, nisi pauca licet quia verba profari, 
Quod vice non una, te praecipiente , paravi. 

Thusge, igniferam qui praeterlaberis urbem 
Vivus adhuc ita honesta loquens, tibi sistere gressum 

20 Hic placeat : tua nam te prodidit ipsa loquela 
illa genle satum, quam patria nobilis edit, 
Cui fortasse fui nimium nimiumque molestus. 



38 



INFERNORUM X. 



Hunc subito sonitum ex arcis emiserat una. 
Quare ductorem propius, suadente pavore, 

25 Accessi. lUe autem mihi: Respice; quid facis? inquit. 
Cerne Farinatam, qui sese arrexit, et adstat, 
Pube tenus totum videas. Jam fixa manebat 
Hujus in os acies oculi, cum pectus et amplam 
Sustulit is frontem, veluti si Erebumque Chaosque 

30 Temneret indignans: tum vero animosa levisque 
Dextra ducis tumulos contra me impellit ad ipsum, 
Sic fando: Tua sint numerata ac libera verba. 
Utque steti ante arcam, pauUum me lumine lustrat; 
Deinde quasi iratus: Quibus es majoribus ortus? 

35 Dixit. Ego, qui aderam cupide parere paratus, 
Id non celavi, nitide sed cuncta retexi. 

Triste supercilium tum sustulit iUe parumpep, 
Atque inquit: Gens vestra mihi primisque meorum 
Atque meae genti fuit acriter aversata; 

40 Bis ideo hanc fudi. Huic contra : Si ftisa profiigit, 
Bis tamen huc rursus reditum tuUt undique; at istam 
Non bene noverunt vestri artem. Hic umbra recluso 
Busto aUa assurgens, mento tenus exserit ora 
Hunc propter. Genubus se, credo, innixa levarat. 

45 Huc iUuc volvens oculos, totumque pererrans 
Yisu me tacito, stetit, ut qui noscere averet, 
Num quis venisset mecum, Ut frustrata tuentem 
Spes est, iUacrimans: Si hoc coecu^ carceris antrum 
Sublimi ingenio fretus perlaberis, inquit, 

50 Natus ubi meus est? Quianam non adst^t et ipse 
Tecum? Ego tunc UU: Non per me baec regna subivi; 
Est mihi dux, iiUc qui praestolatur, et iUe est, 
Cujus fors vester despexit carmina Gcidus. 
Et verba et ratio puenae mihi nomen aperte 

55 Hujus prodiderant; quare sic plena remisi 

Responsa. Isque statim totiun se arrexit et inquit: 
Heu, quid ais, vester despexit? An iUe superstes 



INFERNORUM X. 39 



Non est? IUi oculos non icit amabile lumen? 
Nonnihil ut sensit me respondere moratum, 

60 Recidit inversus, nec protuiit amplius ora. 
At yero ille alter spectandus pectore celso, 
Pro quo constiteram, Tultum haud mutare, nec hiium 
Cervicem indomitam motare aut flectere corpus. 
Si male (in incepto perstans) didicisse feruntur 

65 Hanc artem nostri, id vero me saevius urit 

Quam meus hic lectus, sed quinquaginta regressam 
Haud videas vicibus dominam loca nostra regentem, 
nie inquit, cum per te disces ip^e vicissim, 
Quam gravis ars ea sit. Superas elapsus in oras 

70 Sic aliis praestare queas, da noscere caussam, 
Cur in quaque sua sit gens illa impia lege 
Sic nosiris. — Ego ad haec: Strages et magna ruina, 
Arbia quam volvit rubro saturata colore, 
Has resonare preces nostrum jubet undique templum. 

75 Isque ubi quassavit caput, imo pectore ducens 
Singultum, dixit: Sed non ego solus in iHa, 
Nec me certe aliis socium, nisi caussa fuisset, 
Junxissem. Yerum ipse fui, qui solus ibidem, 
Cum Florbntinam pateretur caetera turba 

80 Urbem deleri, sum ausus defendere coram 
At tu, sic olim tuto gens vestra quiescat, 
Orans quaesivi, ne istum mihi solvere nodum 
Abnue, quo nunc implicita est sententia nostra. 
Si bene ego audivi, visa est mens vestra videre 

85 Ante, quod adducant labentia tempora posthac, 
Ast aliter quod adest. Nos, laesi lumine ad instar, 
Quae procul a nobis distant, ventura tuemur; 
Dux supremus adhuc hoc nobis lumine splendet, 
Inquit, sed quidquid propius succurrit adestve, 

90 Failit continuo mentem praesentium inanem ; 
Et nisi quis doceat, res vestras scire nequimus. 
Conjicere hinc tibi erit, nobis ut tota peribit 



r 



40 INFERNOBUM XL 



Vis cognosQQDdi, postfttftfid sit oiausa futuri 
Janua. — Timi veluti poFCussus corda dolore 
95 Ob culpam, dixi: Lapso illi tu ista reporta 
Dicta, suum natum vivis coojuDCtum agere aevum, 
Quod si muta illi mea tunc reaponsa fuere, 
Effice, ut ille sciat, me jam secus esse :putasse« 
Mentis ob 'Crrorem nuper te fstBte solutum. 

100 AUoquio me jam duiclor revocabat ab illo: 
Quar^ ipsvm oravi multo properantius , ut me, 
Altera si 4|ua sibi conjuncta sit umbra, doceret. 

Plus quam mille jacent hic mecum, ait iUe; a^cimdui 
Hic intus Fridbicus, et ostro splendidus oUm 

105 lUe jacet posiitus princeps in cardine celao, 
Et reliquos siieo. Dein totum se abdi4it arca. 
Ast ego ad antiquum verti vestigia vatem, 
Evolvens quae verba mihi sunt bostica dicta. 
lUe pedem ante tuUt^ deia pergens taUa fatur: 

110 Quare sic trepidus? Dixi explevique rogantem. 
Cuncta audita, tibi contraria, mente reposta 
Stent soUda, jussit sophus iUe, modo arrige ad ista 
ConsiUumque animumque tuum, dig^tumque levavit. 
Cum dabitur praeduice jubar Ubi cernere coram 

115 lUius, pulchra quae oculorum luce tuetur 

Cuncta, tuae vitae cursum tibi scire per ipsum 
Fas erit, Haec vates, pedibu^ dein laeva petivit. 
Sic nos deserimus jodurum, mediumque tenemus 
Urbis iter valU respondens, unde mepbitis 

120 Invisum usque Uluc mittebat virus in ora. 

XI. 

Praecelsae extremam ripae cottsceudimus oram, 
In gyrum quam rupta dabant ingeatia saj^a, 
Institimusi|ue magis diras stipaotibus arcis 
Poenas. Atque hic honubiU superante putoria 



n w m . i i i— T"i^ 



INFERNOAUM XI. 41 



5 Afflatu, baratbri quem eructant claustra profiwdi, 
Ad sttperimpendeQs immani accessimus umae 
Tegmen, ubi legere esi: Hic Papam Ahasjaaicu intus 
Servo, Phounus quem avertil traisUe recto. 
Nunc descendendum est tarde, ut modicum ante mepfaiti 

10 Triste exhalanti sensus assuescere possint; 
Dein pergamus iter securL Haec ore magister. 
Tunc ego: Quaere aliquid, diKi, quod damna rependat, 
Incassum ne tempus eat £n sciiicet istud 
Yolyebam, ille inquit, verbis et ta^us infit: 

15 Fili, tergemiaos intra ^axa i»ta minores 
Esse orba^ scito, decrescentesque ^radatim, 
Ut quos nuDC linquis. Sunt omnia plena scelestis 
Haec k>ca damnatis; verum ut cognoscere aventi 
Sit tibi sat spectare semel, nunc accipe, quare 

20 Quoque modo hi pressi Jaceant Injuria finis 

Nequitiae omnigraae est, Superorum quae excttat iram. 

Hnjus et omne genus finis contristat amara, 

Seu vis seu fraus est, laesonwi pectora seasu. 

Sed quia fraus propria est hominis, plus taedet aceii>e 

25 Numen. Propterea lahuntur ia ima dolosi 
Tarlara, poenarumque illis crudeiior imber 
Ingruit. At primus violeotos distinet ori>is 
Totus; sed quia forte potest illata referri 
Yis ad tres , temos in circos septus et apte 

30 Exstructus fuit. In regem omnipoteoitis Oiympi, 
In se ipsum, inque sibi similes insurgere posset 
Yi quisquam, dico ia caput horum, resque domumque, 
Ut te, si advertas, ratio manifesta docebii. 
Mors solet inferri per vim« per vulnera saeva 

35 Vitae; fortunis per cjadem, inceodia, raptus 
Damna iofiige&tes. Quare qui corpora mactat, 
Quique ferox caedit, populator, onustus abaeta 
Qui exsultat praeda, cimcti terquentur io orbe 
Primo, digesti in classes, et habexit sua septa. 



42 



INFERNORUM XI. 



40 Fit quoque, ut in se aliquis violentus saeyiat, aut res 
In proprias; quare est par, septi ut in orbe secundi 
Frustra poeniteat, qui vestris se expulit oris, 
Qui indulget iudo atque aes fortunasque profundit, 
Fletque, ubi jucundam posset producere vitam. 

45 Est inferre Deo yim, si quis corde negaret, 
Hunc esse in coelo, et maledicta alque impia verba 
Hunc contra eifundat, naturam spemat et hujus 
Ingenium, auctifica bonitate juvare paratum. 
Septum ideo minimum Sobomae imprimit atque Caobsae 

50 Signum, spementique Deum corde, ore fatenti. 
Fraudem, cuncta suo quae rodit conscia morsu 
Pectora, tendit homo, cum hos et cum decipit illos 
Credentes nimis, atque ipsum, qui nomina scripta 
Non jacit in loculos. Ratio haec postrema videtur 

55 Altera mors homini, ob vinclum, quod provida nectit 
Natura. Hinc nidum sibi ponit in orbe secundo 
Relligio simulata, loquens meUita, nocensque 
Arte maga, tum falsa serens, furtisye potitus, 
Qui sacra mercatur Simonis more profani, 

60 Leno, deceptor, similisque his sordida labes. 
Ast aliud fraudis genus illum spernit amorem, 
Quem natura creat, tum qui super additur, unde 
Priva fides manat. Quapropter in ort)e minore, 
£st ubi terrestris compagis seque rotantum 

65 Sphaerarum centrum, cui Dis super insidet ingens, 
Consumptus jacet aeternum, quicumque maLignus 
Prodit. £go yero dixi: Sat clara, magister, 
Haec tua fit ratio, et recte distinguere visa est 
Hoc baratbrum et populum, qui possidet; at mihi ^olye 

70 Hunc nodum: lllae animae, quas pinguia stagna paludis 
Claudunt, quasque agitant yenti, et quas yerberat imber, 
Quaeque sibi occurrunt tam acri certamine linguae, 
Cur non candenti potius torquentur in urbe, 
Si Deus has odit? Sin contra est, tam aspera poena 



INFERNORUM XI. 



43 



75 Cur ipsas vexat? — Tunc is mihi talia reddit: 
Cur praeter^solitum deliras pectore toto? 
Mens quo abiit? Num'te fugiunt^ tua quae ethica tractat, 
Verbaque, ubisignat triplex genus ingeniorum, 
Quae coelum haud patitur: suadentum inhonesta, ruentum 

80 In Yenerem aut in nequitiam, insanumque furorem 
More ferae? Utque Deo minus est injuria praeceps 
In Venerem rabies, speciem acquiritque minorem 
Opprobrii? lUa tibi si haeret sententia, et illam 
Si bene perpendis; memori et si mente recenses, 

85 Respondit, qui sint extra urbem sohere jussi 
Poenas, tum bene cognosces, quae separet illas 
Caussa grege a pravo istorum, et cur lenius illam 
Excruciet gentem judex regnator Olympi. 
sol, qui morbum turbati iuminis omnem 

90 Sanas, sic animum comple, quaesita resohens, 
Ut mihi non secus ambigere, ac dignoscere per me 
Sit volupe. At retro quoque nunc te verte parumper, 
Dixi, illuc rediens, ubi dicis foenus amorem 
Laedere divinura, nodumque resolve. Poeta 

05 Sic: Attendentem sophiae doctrina docebit 
Passim a mente suum naturam ducere cursum 
Divina , tum et ab arte sua. Bene sique nptabis, 
Quae tibi Aristotelis physicis traduntur, et ista 
Si bene perspicias, multas evblvere chartas 
100 Non erit, inveniesque, omnes contendere vires 
Vestram artem, ut sese naturae accommodet, illam 
Usque sequi, a vetere ut discentis cura magistro 
Nunquam digreditur. Quare est ars vestra putanda 
Paene Dei neptis. Porro per utramque necesse est 
105 (Usque a priucipio Genesin si mente revolvis), 

Aevum agere atque opibus vestram ditescere gentem. 
Et quia qui crescit positis in foenore nummis, 
Diversum molitus iter, praepostera captat, 
Per se naturam sperAit, perque ejus alumnam, 




110 Spes sibi proponens alias, ae totus in illis. 

Sed jam carpe Tiam meciun ; juYat ire , mieantes 
Jam coelum ascendunt pisces currusque Bootis 
Impendet Cauro totus; tum leaius illic 
Ardua praeruptao descendit semita rupis« 



XII. 

Ille locus, quo nos lapsuri ex margine ripae 
Venimus, asper erat, tiun ab eo, qui insederat iUic, 
Talis, ut aspectu quivis horresceret audax. 
Non secus ac rupes ilia convuisa ruina, 
5 Ob quam Atsbbin, citra fines illapsa Tridenti, 
ImpuUt in latus, aut quia vi succussa resedit 
terra tremens, aul quod deerat fultura labanti ; 
Vertice enim a ceiso montis, qua ex parte recessit 
Mota, ad planitiem cautes sic nuda rigebat, 

10 Tantum aliquam ut daret illa viam ioca summa tenenti. 
Haec erat ex iiio descensus copia saxo, 
Inque apice abruptae ripai infamia Cretae 
Strata erat, in falsa quondam generata juvenca: 
Atque ubi no6 vidit, rabido se dente momordit, 

15 Ut quos ioterius frangit furor improbus irae. 

Hanc meus inciamans contra sophus: Anne putabas. 
Cegropium huc venisse ducem , qoi stipite .caesum 
Stravit apud superos? Istbinc jam comprime gressum, 
Bellua! Namquehaud iste tuae praecepta saroris 

20 Advenit edoctus , sed poenas cernere vestras 
Fert animus. Qualis, mortali ubi percitus ictu 
Se expediat vinclis, quo evadat, nescit, et istbuc 
Emicat atque iilue taunis: sic ipse lurentem 
Vidi semihominem discurrere Hinotaurum. 

25 Atque id ut advertit sapiens: Aditum arripe, dixit; 
Nunc te, dum furiatus abit, descendere oportet. 
Sic sumus aggressi, quod iter dabat ima petenti 



tNFERNORUM XII. 



45 



Congeries ea saxorom, quae saepe moTeri 

Sub pedibus sensi, baad consueto pondere pressa. 

30 Ibam mnlta putans, atque is: Tibi mente reposta 
Forte ruina manet, cui custos illa ferina 
Ira sedet, modo quam exstinxi. Nunc irapnlit ultro 
Mens, ut te id doceam. Qho bue olim tempore Teni, 
Nondum etiam ruerat commota haec diruta mpes; 

35 At certe paulJo ante, nisi me decipit error, 

Quam buc adTentaret, magnain qui ex orbe supemo 
Extorsit Diti praedam, jam aHa undique foeda 
Yaitis ita intremuit, raptum ut dulcedine amoris 
In Cbaos antiquum mihi sit considere Tisum 

40 Funditus omne, aliqui quoniam id Tenisse pntarunt 
Saepe ; atque ista Tetos cautes in temporis illo 
Punclo hic atqne alibi tali est reToluta mina. 

Sed tB nmic ocutos defige. Est proxima nigro 
Unda cmore fluens, ubi Tasto ebullit in aestn, 

45 Yi quicumque aliis noceat. Ob coeca cupido, 
Ob rabies TCsana, breTi qiiao hoc tempore Titae 
Nos adeo exstimulas, male sic mersora per aoTum 
Aeternum! — Hic amplam, quae se sinuabat in arcum, 
Fossam ceraere erat, Teloti quam dixerat omnem 

50 Planitiem amplecti doctor prius. Inter et imas 
Radices ripae et fossam agmine circnmfusi 
Centauri httc iiloc gestantes tela mebant, 
Ut mos bis fuerat Tenari lastra ferarom. 
Nosque ubi Tidemnt labentes Tertice, quisque 

55 Constitit, atque acie ex illa tres ilicet arcu 
Atque hastis prius electis excedere, et unus 
Inclamare procul: Vos, qui descenditis, ad quam 
Yenistis poenam? Isthinc dieite, sin minus, arcu 
Ejaculor tenso. Praecepitor taiia contra : 

60 CHiRom haee isthinc prepius responsa dabuntur: 
In tua dasnia nimb semper tam prompta libido 
Ista fuit. Tam me fodiens: Haec iUius umbra est 




Nessi, inquit, qui oJim pro Aetolide Deunira 
Occubuit, cayitque idem, ne ita inultus obiret. 

65 Atque hic, qui medius demisso ad pectus inhaeret 
Obtutu, sese inspiciens, est magnus alumnus 
Pelidis, Chiron. Alter Pholus ille, sub acri 
Irarum fluctus tantos qui pectore volvit. 
Stant circum fossam innumeri, quascumque parati 

70 Figere telo animas emersas sanguine plus , quam 
Sorte illis sua noxa dedit. Nos illa ferarum 
Agmina, ve]oci cursu poUentia, adimus. 
Arma capit Chiron, et posteriore sagittae 
Crena usus, retro ad malas barbae sibi silvam 

75 Dimovit; sed ubi os magno detexit bialu, 
Edidit haec sociis: Numquid sensistis, ut ille 
Pone sequens moveat quidquid pede tangit? at istud 
Haud solet accidere a pedibus jam luce carentum. 
Sed bonus huic conlra dux, qui prope pectora stabat, 

80 Qua duplex jungit natura hominemque feramque, 
Tunc ait: Iste quidem vivit sie soius inopsque, 
Atque meus iabor est huic tetram ostendere vallem. 
Nec jam sponte venit, Superum sed iege coactus. 
Talis mpta loco est, ubi concinit alleluja, 

85 Hoc dignata novum nobis committere munus. 
Non hic praedator, neque ego sum crimine vitae 
Foeda anima impurae. Quare nunc te oro per iUam 
Virtutem, per quam fas est mihi tendere gressus 
Tam durum per iter, de vestra cede cohorte 

90 Notum aliquem , cujus vestigia certa sequamur, 
Quique vadum monstret, detque huic insidere tergo, 
Huic, qui non umbra est assueta per aera ferri. 
Tum iatus in dextrum convertit Jumina Chiron, 
£t Nessum appellans dixit: Vestigia retro 

95 Tu relege, et sic hos duc, ut, si qua altera sistat 
Contra adversa acies, nulla obstet caussa morandi. 
Hoc duce sub fido fumantem legimus aestu 



INFERNORUM XII. 



47 



Oram puniceo, p]ebes ubi cocta ciebat 
Immanes gemitus. OcuJis tenus undique mersam 
100 Aspexi gentem; atque ingens haec edidit ore 
Centaums: Sunt hi bacchati in caede tyranni, 
Inque latrocinio. Hic yeniunt lugenda feroci 
Damna illata manu. Manet hic Pellaeus, et iJle, 
Qui Siculis tristes tribuit, Diontsios, annos; 
105 Atque hic, sic nigris cui frons est horrida setis, 
AzzoLiNDs habet noroen, qui vertice flavam 
Alter caesariem diffondit, Obiggids i]le est 
Patria Atestinus, quem (adsit reverentia vero) 
Mactatum soperis privignus depulit oris. 
110 Tunc ego respexi vatem, atque ille ora resolvit: 
Hic tibi nunc ductor sit primus, me adde secundum. 
At paullo uiterius CEnTiuRcs Juniina fixit 
In gentem, scateJuis quae exire vomentibus aestum 
Yisa tenus colli est. Hic solam in parte reducta 
115 Ostendit nobis umbram, atque haec insuper addit: 
Numinis in gremio cor discidit ille, quod isto 
Tempore adbuc Tamesjs multo veneratur honore. 
Praeterea plures rubicundo in gurgite fossae 
Aspexi capite exstantes et pectore toto; 
120 Atque nimis multos istorum ex ordine novi. 
Sic magis atque magis subsidens sanguinis ille 
Fons ibat, plantas ut vix obduceret humor: 
Jamque hic fossa viam ostendit transire paratis. 
Quanto ex parte vrdes hac pJus decrescere semper, 
125 Nessus ait, scatebram, tanto te credere oportet 
Et magis atque magis deorsum fundi premere ima 
£x alio, donec sese conjunxerit undae, 
Sub qua mersatur lugere coacta tyrannis. 
Hic justa spreti cruciantur numinis ira 
130 Attila , qui fuit in terris fatale flagellum, 

PvRRHusque et Sextus, lacrimasque emungit in aevum 
Aeternum dolor, undanti quas fundit in aestu. 



48 INFERNORUM Xtn. 



CoRNETi crimen patriae, Raineriijs ; adstat 
Paccia progenies, alter Rainbrics; ambo 
135 Tanto iofestaiites bello insidiosa Tiaruin. 

Tergo deinde dato , remeat vada nota bimembrts. 

XIII. 

Nondom etiam Nessus ripae nheriora tenebat, 
Cum sumus ingressi nallo tritam pede silvam. 
Non frondes virides, fnsca at ferrugine tinctae; 
Non rami laeves, at nodosi inque piicati; 
5 Non pomi stabant , spineta at plena veneno. 
Non ita habent rigidas stirpes, passimqne frequentes, 
Quae fogiunt odio silvestria saecla ferarum, 
Inter Caeginam et Coriibtuii cuita locorum. 
Hic nidum obscoenae, strophadum qaae littore Teucros 

10 Omine terrifico damni pepniere futuri, 

Harptiae ponunt. Latae alae, coUaque et ora 
Humana, atque pedes unci, plumosaque magni 
Yentris erat moles, abnormibus insidentes 
Plantis dant questus. Tum doctor talia Inndit: 

15 Interiora priusquam tu penetralia silvae 
Istius subeas, te devenisse secundnm 
Circum, erraturumque isthic jam scito, tremendae 
Ad cumuios donec via te deducat arenae. 
Propterea inspecta penitus; namque ipse videbis 

20 His factura fidem, quae sum sermoife locutus. 
Undique ploratus veniebant, undi^pie fletus, 
Nec miiii cemere erat quemquam tam triste dolentem: 
Quare constiteram totus formidine torpens. 
Credo ego, MmciADEir tum me venisse putasse 

25 Mentis in hunc seneum, «t tot rerer iimdere voces 
Gentem, quae hos inter ramoe obtecta lateret 
No9 propter. Quare vo^bis est talibus usue: 
Unam si obtrunces quavis ex arbore virgam, 



INFERNORUM Xfll. 



49 



Quae tu nunc animo reputas, mutiiata labescent. 

30 Tum pauUum extendi dextram, magnoque revulsi 
Ex pruno exiguum ramum, et lacrimabile truncus 
Ciamavit: Cur me yellis? Sed sanguine ubi ater 
Factus erat, rursus: Cur me dectirpere gestis? 
NuUa tuum pietas docuit miserescere pectus? 

35 Quondam homines fuimus, qui nunc sub cortice stamus 
Mutati in stirpes. Certe exspectanda fuisset 
Haec tua dextra magis fiecti pietate parata, 
Anguigenas animas si nos gestare putasses. 
At veluti in ramo viridi, cui flammeus ardor 

40 Summa urat capitis , tum pars extrema gementi 
Sibilat assimilis, vento exspiranteque stridet: 
Sic simul ex illo erumpebant fragmine verba, 
Et sanguis. Quare labentem vertice prono 
Demisi virgam, atque steti, ut qui territus haeret. 

45 Si prius ex nostris potuisset credere verbis, 
Respondit sapiens, quae oculis hic aspicit ipsis, 
Laesa anima, haud unquam foret ausus tendere dextram 
In te. Incredibilis sed res me adducere suasit 
Hunc in opus, quod m^ pariter gravat. Ast age fare; 

50 Qui sis huic memora, ut pro, quo tua damna rependat, 
Munere, apud superos, ad quos remeare facultas 
Huic datur, ipse tuam jubeat revirescere famam. 
Et truncus: Tam duice mihi sonat ista loquela, 
Ut tacitus nequeam vos mittere. Nec grave vobis 

55 Sit, si qua alliciat me, dicere pauca, cupido. 
Ille ego sum, claves qui quondam nactus utrasque, 
Queis Fridrigi animum noram me posse potiri, 
Nunc claudens, modo reciudens ita suaviter ambas 
Verti, ut submorim cunctos, cui sensa solebat 

69 Credere ; et expievi tam fidus nobile munus, 
Ut me deficerent somni , et vis vivida pulsus. 
At meretrix, ocuios avertere visa protervos 
Caesaris hospitio nunquam, commune sepulchrura, 



50 



INFERNOBUM XIIl. 



Et Titia aularum, flammis ardentibus omnes 

65 Accendit mentes in me , queis pectora flammis 
Incensa Augustum sic incendere, beatos 
Ut mihi conversos in Iristia tempora honores 
Flerem. Animusque avidus vesanam ulciscier iram, 
Atque hunc posse ratus praevertere morte furorem, 

70 Contra me justum me injuste surgere jussit. 
Per ligni istius radices juro novellas, 
Me nunquam violasse fidem praeclara merenti 
Praemia tot laudum domino. Atque evadere ad auras 
Si cui fas vestrum est superas, det surgere nomen, 

75 Atque meam famam quoque nunc post illa jacentem 
Yulnera, quae inflixit meritis turba invida nostris. 

PauUisper stetit attendens, deinde ora resolvit 
Sic doclor: Quoniam tacet is, ne labier horam 
Incassum sine, sed ioquere et, quae scire laboras, 

80 Ipse roga. Sed ego hunc contra sum talibus orsus : 
Tu quoque fac rogites, si quid mihi posse putabis 
Sat facer^; ipse etenim impedior, sic opprimit angor 
Cor miserans. Iterum hic coepit: Sic iste capessat 
Ingenue, quae verba orant tua, carcere in arcto 

85 anima inclusa, haud quaerenti taedeat unum 
Hoc pariter monstrare mihi, qui fiat, ut istis 
Yincta anima in nodis habitet, vel, si qua facultas 
Est tibi, dic mihi, num ex membris sese ulla resolvat 
Talibus: Interea magno conamine truncus 

^ Exspirare animam venti se vertere in istas 
Yoces: Haec breviter vobis responsa dabuntur. 
Ut primum membris animae effera vita recedit 
CorporiB, unde suis se avulsit viribus usa, 
Tartarei hanc barathri Minos in s^ptima sepla 

95 Mittit, et haec cadit itt silvam, nec certa parata est 
Sedes; et quocumque iUam sors ^rojicit, iliic 
Permanet, utque zeae granuni sua germina trudit. 
Deinde in virgultum piantamque assurgit aigr«steifi. 



INFERNORUM XIll. 



51 



Pascunt HiRPTiAE frondes, acremque dolorem 

100 Ingeminant, latam buic dantes simul ore fenestram. 
Gorporis exuvias nostri, ceu caetera turba, 
Nos quoque sumpturi pariter veniemus ; at illas 
Induere haud dabitur; neque enim est res aequa tenere 
Quemquam, sponte sibi quae adimit. Raptabimus ipsas 

105 Huc, et per moestam peodebunt corpora silvam. 
Unumquodque illi pruno appendetur, ubi umbrae 
Cogitur indoluisse suae. — Nos ora tenentes 
Intenti stabamus adhuc, utrique putantes 
Plura locuturum truncum, cum murmur ad aures 

110 Attonitis yenit, velut. iili, qui impete magno 
In se conversum nemorosis vaiiibus aprum 
Erupisse audit, strepitumque exterritus hauiit 
Latrantumque canum turbataeque undique silvae. 
Atque ecce, ecce duo laevo descendere clivo, 

115 Ambo nudati, foedatique unguibus artus, 
Tam celeri elapsi cursu, ut ramalia silvae 
Obvia dejicerent. Tum qui prior incitus ibat: 
Mors, occurre mihi, mihi mors, occurre! fremebat; 
Afque aiter nimium lente sibi currere visus: 

120 Non ita pernices piantae tibi , Lane , fuerunt, 
Cum te in Toppjagis agitarunt proelia cajnpis. 
Et quia forte, anima jam deficiente, fefellit 
Hunc vigor; ip«e sui tum cespitis objice nodum 
Implicuit. Post hos resonabat plena nigranim 

125 Ore inhiante canum cupido, rapideque mefitum 
Silva. Illae , veluti deiaptis veaaiica Tinclis 
Turba furens, dentes misere latentis in artus, 
Cumque in frusta ipcsum solvisseni morsibus aspris, 
Mox illos secum simul arripuere doientes 

130 Artus. — At ilextra prensum me protiniis egit 
Dux, ubi mittebat eespes per rupta eruentis 
Yimina vulAeril)iM gemiUis lamentaque vanii. 
Jagob, toto dieebat pectnre eiainaDs, 

4* 



52 



INI^ERNORUM XIV. 



De Sancto Andrea, quid te quaesisse salutem 

135 Juvit me opposito? Tibisi turpissima vita 

Acta fuit, quodnam tantum mihi crimen in illa est? 
Ipsum ubi praeceptor super adstitit, ora resolvit: 
Qui fueris, memora, o qui tot per vuloera fissus 
Exspiras lugubre gemens cum sanguine carmen. 

140 lUe autem: animae, quae istas venistis in oras, 
Visurae nostras tam inhonestis undique sparsas 
Excidiis frondes, vos ilias cogite in unum 
Cespitis ante pedes tristis. Prognatus in illa 
Urbe fui, domino quae suffecisse priori 

145 Baptistam fertur. Quare ipsam tempus in omne 
Efficiet tristem arte sua, et nisi signa manerent 
Nunc aliqua ex illo glaucus qua profluit Arnus, 
Qui supra cineres olim, quos Attila liquit, 
Hanc struxere iterum, vidissent ire labores 

150 Incassum. Ipse meis pro furca sum aedibus usus. 



XIV. 

Patria me postquam pietas distrinxit, in unum 
Dispersas mihi cura fuit conjungere frondes, 
Reddere et huic jam tum fracto. Devenimus inde 
Ad finem, unde orbis discindit septa secundi, 

5 Horribiles justi qui ostendit vindicis artes 
Tertius. At nova sat claris ut pandere verbis 
Copia sit, dicam nos descendisse patentem 
In campum, cui cuncta suo plantaria strato 
Amovet. Hunc tristi praecingit ^ilva corona^ 

10 Ut funesta palus ipsam , pesc(Ue unus et alter 

Aegre haesit stringens nemus. Arida spissaque arena 
Stratum erat, haud aliter quam quae pede pressa Catonis. 

Ultrix ira Dei, quam es formidanda legenti 
Haec oculis manifesta meis, quae mente notdvil 

15 Multos stare greges animarum Veste videbam 



INFGRNORUM ^iV. 53 



Nudos, atque oranes valde niiserabile flentes; 
Qui mihi sunt visi diversa lege teneri. 
Nam resupina solo gens quaedam strata jacebat; 
Quaedam sede sedens, arcte contractaque stabat; 

20 Altera continuo gens ibat concita motu. 

Quae circumit, major multo, minor altera poenae 
Subdila: at ista magis solvebat fraena dolori 
AUapsu lento flammarum expansa pluebant 
Yellera, arenosus campus quacumque patescit, 

25 Nix alpina velut, nuUis spirantibus auris. 
Quales , assiduo qua torrida fervet ab aestu 
India, militibus Pellaeis incidere ignes 
Vidit Alexander, solidosque incumbere terrae; 
Quare provisens^ juncto simul agmine, jussit 

30 Conculcare solum pedibus, nam posse vaporem 
Noverat exstingui melius, dum solus adurit: 
Talis erat sine more furens delapsus ab alto 
Aeternus calor, unde omnis flagrabat arena, 
Supposita ut silici excussae succenditur esca, 

35 Duplice ut excruciet poena. Pax nuUa dabatur, 
Nulla quies misere compulsis ludere ludum 
Continuum manibus, nunc hinc nunc inde repulsa 
Ut vis usque recens ardoris longius iret. 

Tunc ego: Praeceptor, cui fas est vincere cuncta, 

40 Praeter durorum praecordia Daemoniorum, 
Surgere quae vidi nos contra in limine porlae, 
Quisnam est ille ingens, qui non curare videtur 
Flammas, et jacet insultans, transversa tuendo, 
Ut mihi sit visus nondum mitescere ab imbre? 

45 Isque, ubi me sensit scitantem nomen, et ausa 
A doctore sua, exclamans haec pectore fudit: 
Quaiis ego vixi, talis post funera persto. 
Si'fabrum ipse suum delasset Juppiter, a quo 
Ira excandescens accepit fulmen acutum, 

50 Quo me percussit postremo tempore vitae; 



54 



INFERNORUM XIV. 



Perque vicem in nigris reliquos fornacibus Aetnae 
Ipse fatigaret, fer opem, faber optime, opem fer, 
Vdlcane, exclamans, veluti in certamine Phlegrae, 
Inque caput totis jacuietur Tiribus ignes, 

55 Post poenas ultor sane non laetus abiret. 
Tales flammato tum rupit pectore voces 
Dux meus, ut nunquam verbis sic acribus usum 
Audiertm: Quoniam mentis furor iste superbae 
Non deflagrat adhuc, ideo majore grayaris, 

60 Capaneu, poena. Poenarum copia nulla 
Tanta, tiiam praeter rabiem, foret apta dolorem 
Incussisse, tuo qui det completa furori 
Vulnera. Dein placide vultu meliore loquelam 
In me convertens dixit : Fuit ille tyrannis 

65 Unus de septem Thebas obsidere adortis, 

Atque odio hic habuit Superos , et habere videtur, 
Et curare parum. Yerum ut me dicere dudum 
Audieras, isti, quos nunc fovet ipse, furores 
Ornamenta animae nimium sunt debita atrooi. 

70 Nunc sequere, atque cave arenti vestigia arenae 
Defigas, sed stringe nemus. — Devenimus illuc, 
' Parvus ubi silva decurrens labitur amnis, 
Cujqs adhuc horret mea mens meminisse ruborem. 
Qualis de scatebra Viterbi rivulus exit, 

75 Quem sibi scorta solent partiri ; talis arena 
Hac unda emergens ibat. Sinus illius imus, 
Tum geminae ripae, tum macginis utraque labra 
Naturam induerant lapidis; quare esse putavi 
Hac iter. Ex cunctis, quae oslendi plnrima, po^tquam 

80 Nos sumos ingressi p^am , quae limina nulii 
Obserat, haud ulla est unquam sie digna notari 
Res oculis inspecta tnis , ut rivulus iste, 
Qui super aJIapsas quascumqne exstingaere flammas 
Est potis. Ista meus tundebat ab ore magister. 

85 Tum prece persuasi largiri pabufa, amorem 



INFERNORUM XIV. 



55 



Qui Urgitus erat. Dedit haec responsa rogalus: 
In medio Tastata roari sedet.insula, Cretam 
Appellant, cujus sub rege (uisse pudicus 
Narratur mundus. Yi quondam laetus aquarum, 

90 Frondibus et patulis mons surgit, et Idalos isti 
Nomen erat, nunc stat, ceu re& corrupta senecta, 
Desertus , quem Rbea sibi cunabula nati 
Fida sui legit, Melius rata condere furtum 
Posse ibi, cum flebat, cava tympana, et aera jubebat 

95 Edere tinnitus. Manet intra viscera montis 
Ingens, arrectus, Daiiiatae immania tollens 
Terga adversa senex, prospectans moenia Romae, • 
Ut speculum. Yertex ex auro divite, pectus 
Brachiaque argento ex puro, deinde aere rigenti 

100 Cuncta ipsi constant tenus inguinis; omnia ferro 
Electo inferius, praeter pedis infima dextri, 
Qui terra conflatus erat, quam coxerat ignis. 
PIus huic insistit, quam laevo erectus, et ejus 
Pars quaevis, auro excepto, disrupta fatiscit 

105 Rima , quae exstiilat iacrimis. Junguntur in unum 
Hae guttae, atque iilud vis harum perfodit antrum. 
Quarum decursus vallem se immittit in illaro, 
Unde AcHERON, PHLEGETHONque oritur, STTGiAEque paludis 
Lenta vada, atque eadero hoc arcto ruit unda canali 

110 Usque illuc, unde ulterius descendere non est; 
CocTTDii et facit, et quae sint ea stagna videbis; 
Propterea ulteriora tibi nuoc dicere parco. 

Uli ego: Si, modicis qui nunc it rivulus uudis, 
Nostro ita ab orbe oritur, cur solum apparet in ista^ 

115 Quam sumus aggressi, ripa? Is mibi talia reddit: 
Tu scis hoc spatium gyro oonstare rotundo, 
Et quamvis loogo processeris intervallo 
Semper descendens Uevus, loca cum infima adimus, 
Nondum circuitiw totum p^s noster obivit; 

120 Hinc; si qua apparet*uovitas, absiste moveri. 



56 INFERNORUM XV. 



Rursum ego: Ubi flumen Phlegethon, ubi sunt vada Lethie? 
Unum namque taces, iilumque hoc crescere ab imbre 
Dixisti. Tua cuncta quidem quaesita fuere, 
Suntque mihi jucunda, inquit; tamen aestus aquarum 

125 Rubrarum poterat quaesitum solvere primum. 
Aspicies Lethen simul atque evadere ab ista 
Fas fuerit fossa, quo fit concursus ad undas, 
Postquam corda terens dolor imus rite removit 
Culpas, approperantque animae yeniuntque lavatum. 

130 Sed jam tempus erit silva discedere, dixit; 
Tu fac nostra retro veniens vestigia senres. 
Dant non usta viam tibi ripae iabra, superque 
Postremas oras omnis restinguitur ardor. 

XV. 

Nunc de marginibus duris nos prendimus unum, 
Galigansque amnis fumus sic desuper umbrat, 
Ut defendat aquis, et claustris aggeris ignem. 
Qualia, ab undarum metuentes impete, Belgae 
5 Munimenta struunt inter Guzzanta Brugasque, 
Objice quo incurrens fluctus maris inde recedat; 
Quaiia Trojano prognati Antenore cives, 
Distenti studio rura et castella tuendi, 
Hedoacum propter, solaria teia priusquam 

10 Alpes sentire incipiant: sub imagine tali 
Illa assurgebant, quamvis minus alta minusque 
Ampla esset moles; quisquis sit, qui arte magister 
Hoc exegit opus. — Silva jamque ipse relicta 
Cum duce, tantum aberam, ut nequaquam nosse daretur, 

15 Quo devenissem, licet observata retrorsum 

Signa requisissem , veniens cum ofTendimus agmen 
Umbrarum propter lapidosas aggeris oras, 
Nos oculis lustrans, veluti sub luce novellae 
Lunae se altemi , post facta crepuscula noctis. 



INFERNORUM XV. 57 



20 Obscuri inspiciunt ; aciem et figebat utramque 
Quisque, senex ut sutor acus in tenue foramen. 
Haud aliter tali nosTestiganle catenra, 
Me quidam adveniens novit, limboque prehendit 
Yestis et: Oh, monstri quid tu? clamavit. Ubi ille 

25 Bracchia me contra protendit, figere coepi 
Intentos oculos hominem coctum igne pererrans, 
Ustus ut aspectus minus hunc defendere quisset, 
Quin intemorit nostrae vis conscia mentis: 
Declinansque manum ad yultumillius, ora resobi: 

30 Hic te, Brunette, invenio? Tunc ille: Molestum 
Ne tibi sit, fili, paullum yestigia retro 
Si tecum fert Brunettcs ,* quem yestra Latini 
Terra yocat, reliquamque sinit procedere turbam. 
Illi ego: Te yero id precibus majoribus oro. 

35 Quod si forte cupis me tecum hac sidere ripa, 
Id faciam, dum isti placeat, quocum ire necesse est. 

fili, quisquis subsistit de grege nostro 
Yel minimum, dixit, centenos procubat annos, 
Quin queat obnitens manibus prohibere fayiUas. 

40 Quare i prae; ipse latus stringens sequar, atque cateryam 
Deinde meam repetam cursu, sua damna dolentem 
Aeterna. Haud me animus descendere calle sinebat, 
Ut pariter graderer; ceryice at cemuus ibam, 
Atque obseryanti similis. Tum talibus infit: 

45 Quae sors aut fatum ante extremam funeris horam 
Te tulit huc? Quisnam iste, yiam qui monstrat eunti? 

Huic ego: Apud Superos fruerer cum luce serena, 
Respondi, yallem deyeni devius , apte 
Quam cursum yitae plenum confecerit aetas. 

50 Huic mane hesterao solus dare terga studebam. 
Cumque redire illuc coepissem, hic tempore in illo 
Adfuit, atque domum per callem hunc me ipse reducit. 
Is mihi: Ubi, quod iter monstrat tua stella, sequaris, 
Nobilis haud poterit te famae fallere portus. 



58 INFERNORUM XV. 



55 Si bene id agnovi jucundae tempore vitae. 
Et nisi tam subito clausissem lumina morte, 
Cum tibi vidissem coelum sic esse benignum, 
Incepti hortator quoque consiliumque Aiissem. 
Ast ille ingratus popuius menti^que malignae, 

60 Editus antiqua Fesdla qui ab origine yenit 
Hactenus atque tenet montana et saxea corda, 
Saepe tibi infestus propter benefacta redibit, 
Exercens odio; ac merito, neque enim aspera ficum 
Inter sorba decet dulci ditescere fructu. 

65 Fama vetus coecum hunc vocat. Invida, avara, superba 
Gens est; fac praestes te purum moribus horum. 
Sed tantum fortun^i tibi tua «ervat honorem, 
Esurie ut superaote tui pars utraque sit te 
Optatura; sed a rostro fiet procui herba, 

70 Ipsa sibi de se Fesulana animalia stramen 
EfQciant, et si qua sua inter stercora planta 
Surgit adhuc, illam parcant contingere, ubi almum 
Semen Romulidum reliquum, cunabula postquam 
Nequitiae tantae fuerunt fabricata, revivat. 

75 Totum , huic respondi , si plane habitura fuissent 
Vota mea eventum, nondum natura fuisset 
Jussa tua exilio mortalia linquere saecia. 
Nam subit, atque mihi cor imum afDigit imago 
Cara paterna tui, crebro praeclara docentss, 

80 Dum yesci in terra licuit vitalibns auris, 

Ut seirem, quo quisque modo sua nomina in aevum 
Aetemum extendat. Quare quam grata voluntas 
Me tibi conjungat, diun stat mihi vita, necesse est, 
Per nostram ut possit quivis id noscere linguAm. 

85 Quae cursu narras de nostro, haec tradere scriptis 
Appropero, atque alio libro illustranda relinquo 
Cuncta meae Dominae; si coram adstare licebit, 
Haec sciet. Id tantum cupio tibi pandere aperte: 
Dum mihi non bitret verbis mens conscia amaris. 



INFERNORUM XV. 59 



90 Insistam, quodcumque velit fortuna, paratus 

Carpere iter; neque enim novus auribus arrhabo nostris 
Surgit. At ipsa suos orbes fortuna, bubulcus 
Pro lubito yerset rastros. — Tum vertere malam 
Praeceptor dextram retro, et me respicere, atqne hos 

95 Reddere deinde sonos: Bene is audit, qui notat aure 
Percepta. Haud tamen interea sermone rogare 
Brunettum absisto socios hoc carcere clausos, 
Quorum fama magis micet, et tollatur in altom. 
Is mihi: Scire bonum est aiiquos; laudabile lingua 

100 Praeleriisse alios; tot enim me nomina fantem 
Tempus deficeret Scito, esse ex ordine cunctos, 
Cui nudata pilis capitis cutis explicat orbem, 
Multos doctrina insignes, magnoque decore, 
Turpiter in terris maculatos crimine eodem. 

105 Ula Priscianus cum turba incedit, in illa est 
Editus AccuRSi Franciscus. Cernere qdssem, 
Si mihi cur^ hujus porriginis ulla fuisset, 
Illum, (piem Servus servorum jusserat Arnum 
Permutare oris Retronis, ubi male tensos 

110 Is liquit n^vos. Memorarem plura; at eundi 
Longius et fandi ulterius nie copia fogit. 
Namque novum video fumum consurgere arena, 
Et gens adventat, quacum simul esse vetamur. 
Thesauri tibi cura mei sit sedula, in illo 

115 Yivus adhuc spiro, neque te orans plura morabor. 
Tergo deinde dato, vestigia flamraea flexit, 
Ut qui Veronae tendunt celeri pcdc cursum 
Per campum, yiridis certantes vincere pamii 
Praemia, et ex istis, cui dat victoria laudem 

120 Yisus erat simiiis, non cui pes cessat ia auso. 



60 



INFEBNORUM XVI. 



XVI. . 

Ventum erat in partes, ubi aquae labentis in orbem 
Suppodituro strepitus nostras ita perculit aures, 
Ut, quod plena solent alyearia mittere, murmur; 
Cum simulacra simul vidi tria devia cursu 
5 Deseruisse agmen sub diro evadere nimbo 
Suppiicii properans, et nobis obyia ferri. 
Singula clamabant: Siste, o, quem prodit amictus 
Nostratem, praTae prognatum semine terrae. 
Hei mihi, quae nova, quae yetera iilis Yulnera inusta 

10 Artubus aspexi jaculante incendia flamma I 

Nunc quoque mens renovat revocanti talia luctum. 

Subslitit, aoditis horum clamoribus, et me 
Respiciens doctor: Maneas et comiter istos 
Fac, ait, accipias. £t ni fera spicula flammae 

15 Naturam feriant ^egionis, te aequius esse 

Dixissem, quam illos, properante accedere passu. 
Ut stetimus, yetus illi iterarunt flebUe carmen; 
Atque ubi nos propter trina haec simulacra fuere, 
Trina rotam de se simul implicuere. Yirorum 

20 Ut mos est, ubi nudi uncUque adstare solebant 
Signantes oculis, quo yertant aptius arma, 
Ante ictus quam inter se et vulnera acuta cierent; 
Singula non aliter, dum se rotat, umbra tenebat 
In me yersam aciem sic, ul contraria collo 

25 Planta iter assidue faceret. — Tunc incipit unus: 
Si locus hic miser instabiii substratus arena, 
Tinctus et aspectus, tristisque odisse monebit 
Nos nostrasque preces, at saitem flectere nostra 
Fama tuam valeal mentem, et da discere, qui sis, 

30 Cur vivas ita fas tuto est fricuisse cavernis 
Tartareis plantas. Hic vir, vestigia cujus 
Me calcare vides, quamquam sic veste pilisque 
Captus, de majore gradu est, quam forte putabas. 



INFERNORUM XVI. 61 



GmDOGVERRA hdbuit nomen, Gualdrada nepotem ' 

35 Quem bona fassa suum est. Dum moyit spiritus artus, 
Plurima consiliis hic gessit, plurima ferro. 
Alter, qui prope me terram terit, Aldobrakdi 
Tejajds, cujus gratissima habenda loquela 
Esset apud yestros. Ego, qui una torqueor isthic, 

40 RusTicuLus Jacob; et certe nistica conjux 

PIus mihi , quam quidquam pejus , nocuisse putanda est. 

Si tecto flammae licuisset tela subire, 
Ire sub amplexus horum fuit impetus ingens, 
Idque meus doctor, ni fallor, forte tuiisset; 

45 Sed quia mi torrens coxisset flamma medullas, 
Me bona destituit, superante payore, voiuntas, 
Quae cupidum urebat. Dein talia pectore fudi: 
Yestrae conditio sortis mihi corde dolorem, 
Non odium, infixit sic, ut jam serius illo 

50 Omnino exspolier, simulac comes ore loquelas 
Effndit tales, claros ut adesse doceret 
Nobilitate viros, quales vos usque fuistis. 
Yestra fuit mihi terra parens, et tempus in omne, 
Non sine honore pio, decora alta et nomina magna 

55 Vestra ego descripsi, studiosisque auribus hausi. 
Triste ego fel linquo, et quaesitum dulcia poma 
Appropero, mihi quae promittit idoneus auctorv 
€ed primum jubeor centrum descendere in imum. 
Sic tua felici deducat spiritus aura 

60 Membra diu, dixit; sic post te fulgida fama 
Sit tua; dic, an adhuc nostra remorentur in urbe 
Humani mores, animorum et mascula virtus, 
Ut solet, an contra prorsus fugisse ferantur? 
Namque Gdilelmus Borserius, incola arenae 

65 Urentis novus, et turbam comitatus euntein, 
Dum permulta refert, nostras valde asperat aures. 
Gens nova , jtum subitis congesta pecunia lucris, 
Et fastum et luxum immodicum , Fiorentia , in urbe 



62 INFERNORUM XVI. 



Sic genuere tua, ut jam tristia tempora plores. 

70 Haec ego sublato clamavi turbidus ore: 
Tresque, his auditis, umbrae vertere vicissim 
Lumina in aiterius vultum, ut qui vera tuentur. 
Si fuit unquam alias tibi respondere facultas 
Tantillo constans, tamque apta explere rogantem, 

75 te felicem, cui mens ea verba ministrat! 
Quare si has yalles tibi fas evadere nigras, 
Sitque tibi rursus jucundas cemere stelias: 
Ulic ipse fui, quam te dixisse juvabit! 
Fac, nostra ut roemores viventi nomina vulgo. 

80 Dein rupere rotam, aiarumque fuisse putasses 
Remigium plantas. Quam prosiluere fugaces, 
Non amen citius potuisset dicere quisquam: 
Tam celeres oculo se subduxere sequenti; 
Quare doctori yisum est discedere nostro. 

85 Ibam post ipsum, isque parum processerat ultra 
Gressu, cum insonuit sic nos prope rumor aquarum, 
Ul vix ulia esset fantes audire potestas. 
Qualis , iter proprium qui primum corripit amnis 
Prosiliens ex rupe Vesi, quae prospicit ortum 

90 Ex qua parte latus laevum expHcat Apenntnus, 
Quique appeilari solet Unda quieta, priusquam 
Sese praecipitem fundum demittat in immu 
Atque foro Livi sonat expers nominis hujos, 
Illic supra aedes, quibus est a nomioe Sancti 

95 Dediictum nomen Benedicti, vi incitus amnLs 
Obstrepit, e ecopuio pronum roiturus in agrum, 
Quem jam mille viri ineoierent, fors si qua tulisset: 
Sic nos labenles praeruptae ex aggere ripae 
Vidimus hanc tanto resonantem murmure aquarum' 
100 Diluviem tinctam, ut mox nobis laeserit aures. 
Funia erat circa Inmbos mihi dhctus, et isto 
Rebar panCheram capere ofim pelie decoram. 
Hoc me dissolvi, sic praecipiente magistro. 



INFfiRNORDN XVII. 



63 



Porrexique ipsi nodiB nexuin inque plicatum. 

105 In latus is dextrum yersus, paulinmque recedens 
A sponda, hunc barathri demisit in ima profundi. 
Et mecum: At certe nova res succedat oportet, 
Dicebam, huic nutus novitati, ubi ductor utroque 
Istum sic octtlo sequitur. Quam mente sagad 

110 Est opus et caula his coram, quos non modo facta, 
Intima sed cordis moneat prudentia praesen»! 
Ule mihi dixit; Quam primum exire videbis, 
Quod cupide maneo; et quod nunc tua somnia versant, 
Quam primum, ut par est, claro se lumine prodet. 

115 Quod verum falsi faeiem induit, usque tacendum est, 
Dum iiceat, namque insontis tegit ora pudore. 
At Tocem hic nequeo retinere, notasque per istas 
Juro, quas doctis comoedia nostra propinat, 
Sic ea non redeat diuturni vana favoris, 

120 Lector, me his oculis vidisse per a^ra crassum 
Et nigrum quiddam monstri emersisse natando, 
Cuilibet horrendum gestanti ferrea corda; 
Ut redit is, salsum qui se dejecit in aequor, 
Navem exempturus ferrato dente retentam, 

125 Qui scopulum, aut aliud prensat, quod claudimr undis, 
Atque, ut consurgat, se extendit parte supema, 
Dum pedibus nitens membra inferiora coarctat. 



XVII. 

£n fera caudae acie pollens, quae transfodit Alpes, 
Et rumpit muros atque arma; en bellua, tristi 
Quae cunctas mundi terras infestat odorel — 
Dux meus his infit verbis, atque annuit ipsi, 
5 Ut teneat ripam , calcata ubi marmora finis 
Limitat. Illa autem foedissima fraudis imago 
Adstitit, atque caput truncumqQe admovil arenae; 
Sed non ^xtraxit sinuosa volumiDa caudae. 



m^mm 



64 



INFERNORUM XVII. 



Os erat huic hominis justi, usque adeo ipsa benignam 

10 Induerat pellem exterius, sed caetera trunci 
Totius anguis erat. Yillosus uterque lacertus 
A digitis ad utrasque axillas usque rigebat, 
Pinxerat et dorsum pectusque atque undique costas 
Nodis exiguisque rotis. Non Tauricus unquam 

15 Turcare conjunxit supposta, impostaque fila 
Yestis tam vario discrimine tincta colorum, 
Non tales radio telas distinxit Arachne. 
Ut stant interdum pelagi prope littora cymbae, 
Quarum pars undas tangit, pars altera terram, 

20 Utque lUic inter lurcones Teutonas arma, 

Atque suam pugnam castor parat; haud secus ista 
Pessima forma ferae lapidoso in margine stabat, 
Undique qui cumulos ustae claudebat arenae. 
Quanta erat, in spatio cauda vibrabat inani, 

25 Torta veneniferae sustoUens yerbera furcae, 
Quae ritu scorpi mucronem armabat acutum. 

Nunc declinandum est pauUum, dux inquit, eoque 
Intendendum iter est, mala ubi se beUua sternit. 
Nos ideo latus ad dextrum descendimus, et bis 

30 Progredimiu* quinos extremo in Umite passus, 
Curantes flammam et nubem defendere arenae. 
Hanc prope ut est ventum, gentem con&idere arena 
Ulterius pauUo yidi, quae proxima inani 
Pendebat barathro. — Tum doctor ita ora resolyit: 

35 Ut tibi sit cunctas hujus cognoscere circi 
Experto penitus partes, i, perspice stirpem 
Istorum; at breyiter loquere, haud ita multa rogando. 
Dum redis, ipse supenreniens monstrum aUoquar istud^ 
Ne fortes humeros nobis praebere recuset. 

40 Sic quoque per caput extremum, quod septimus orbis 
Finit, eo solus, gens moesta ubi fusa sedebat. 
lUorum ex ocuUs dolor intimus erumpebat: 
Hinc atque inde ipsi manibus succurrere tendunt 



INFERNORUM XVII. 



65 



Adversus flafiiinas, telluremque igne perustam; 

45 Non secus atque aestate canes contendere contra 
Et rictu et pedibus nituntur, ubi aspera morsu 
Aut tafani, aut pulices, aut muscae vulnera figunt. 
Atque ubi quorundam quaesivi iumine vultum, 
Quos supra cadit ignis atrox, ego noscere quemquam 

50 Haud potui; atperam e coUo cujusque videbam 
Pendentem, atque inerant perae rata signa colorque 
Certus, et hinc ocuios sunl visi pascere hiantes. 
Utque ego perspiciens accessi, fulgere fiavo 
In loculo vidi giastum, os habitumque leonis 

55 Effiugens ; oculisque meis cum longius irem, 
Altera visa fuit mihi pera rubentior ipso 
Sanguine, quam signat presso lacte albior anser. 
Ast unus, glaucae et magnae suis indice signo 
Albentem loculum sibi qui distinxerat, inquit: 

60 Hac tu quid facis in fossa? Jam hinc proripe gressum, 
Et quoniam tu vivis adhuc, te scire jubebo, 
Ut ViTALAMDs mihi proximus usque sedebit 
Hic latere a laevo mecum. Cum civibus Arni 
Ipse Antenorides maneo, mihi saepe sonora 

65 Qui voce et magnis tundunt clamoribus aures, 
Summus eques veniat, dum dicunt, qui tria rostra 
Afieret in loculo. Atque bic os distorsit, et extra 
Produxit linguam, ut bos nitens lambere nasum. 
Tunc ego praemetuens, mora ne diuturnior iilum 

70 Taederet , brevibus qui me sermonibus uti 
Jusserat, a lassis retro vestigia flexi 
Umbris, invenique ducem, qui ascenderat atrae 
Terga ferae, dixitque: Opus est jam pectore firmo, 
His etenim scalis nos nunc descendere oportet. 

75 Ascendas prae me; medius considere crevi, 
Verbere ne possit te monstri laedere cauda. 
Ut stat, quartanae cui frigidus imminet horror, 
Pallentes gestans ungues, quatiensque tremore 



66 inFERNORUM XTII. 



Membra sinnil dentesque, cubat dum lentusid uinbra; 

80 Sic ego restiteram, dux haec ubi protulit ore; 
At yerba, ipsiusque minae incussere pudoris 
Sat mihi, quod famulo yires solet addere coram 
Lenis heri aspectu. Tunc illa in grandia terga 
Insilui, saasitque animus sic dicere, sed yox, 

85 Ut yolui, haud yenit: Fao des mihi brachia circum. 
Atque is, saepe alias mihi qui succurrit, in altum 
Fortis, ut insilui, me sustulit atque lacertis 
Vinctum sustinuit; mox has dedit ore loquelas: 
Gertonbu, fac te moyeas jam, at larga rotando 

00 Interyalla legas , nec multum accedito ad ima, 
Respectaque noyum, quod gestas tergore, pondus. 
Ut cum cymba loco se submoyet, ista retrorsum 
Et magis atque magi^ cedit: sio inde reoessit 
Paulatim abscedens; sed cum yia libera nanti 

95 Inyenta est, ubi pectus erat, caudam ipse retorsit 
Protentaque illa, ex anguillae more natabat, 
Brachiaque extendens ad se collegerat auras. 

Majorem haud credo terrae incubuisse payorem 
Tempore, quo manibus Phaethon emisit habenas, 
100 Unde hujus quoque adhuc coeli pars cocta yidetur; 
Nec quo se pennis miser Icarus exspoliatum 
Sensit, ubi cera incaluit, clamante parente: 
Est mala, qua pergis, yia; qnam mihi, cum undique totum 
Libratum yidi jam corpus in aera, et omnem 
105 Aspectum exstinctum , praeter monstri horrida membra. 
Interea ille natans magis et magis ire remisse 
In gyrum, ac sensim descendere, nec datur hiium 
Id sentire mihi, nisi qui mihi yentus in ora 
Spirat, et inferius sid> plantis. Gurges aquarum 
110 Jam sonat horrindum ad dextram. Hic ocolosque capatqae' 
Despectans ISecto. Tunc major me occupat horror 
Ad strepitum; nam ignes aspexi hausique uhilatus. 
Quare ego contraxi coxas tremefactus utrasque, 



llfFERNORUM XVIII. 67 



Summa vi nitens. DeiD, quod oon yiderat ante, 
115 Visus ibi senftit, nos labi, et per mala multa 
Atque ex diyersa magis adventantia parte 
Circumagi. Ut falco, postquam libratus in alas 
Erravit, neque avem, reyocantis signaye nota 
Vidit, cogit henim clamare: Hen laberis! alto 
120 Descendit lassus centumque per a^ra gyros 

Molitur leyis, atque animi tandem impos ob iram 
A ductore procul considit et infremit acer: 
Sic nos deposuit prope fundum Gertofi iUum 
Rupis ad exesae radices, atque ibi utroque 
125 Excusso eyasit, ceu cborda missa sagitta. 

XVIII. 

Est locus, appellantque malas bunc nomine bulgas 
Manes, de saxo totus, ferrugine nigrans, 
Orbis ut est ripae, spatium qui amplectitur omne. 
In media prorsus campi statione maligni 
5 Stat puteus, barathrum qui labris cingit inane 
Latum, immane, imum, cnjus narrabitur ordo, 
Tempus ubi adyeniet. Reliqui ergo quod manet agri 
Altam inter ripam et rigidam, puteumqne jacentem 
Magno intervalio praecingit forma rotutida, 

10 Et per yalla decem distinguittu' infima yallis. 
Sicut, ubi muros opus est defendere, qna se 
Castellis multae, et multae undique circumfusao 
Fossae protendunt, stat pars circamfltta tuta : 
Sic non dissimilem referebant illa figuram. 

15 Atque ut ponticuli cujusque e limine turris 
Extemam attingunt ripam: ex radicibus imis 
Rupis sic scopuli progressi yirfla recidunt 
Et fossas usque ad puteum, hos qui obtruncat, et una 
CoUigit. — Hie, ubi nos excnssit bettua dorso, 

20 Restitimus. Vates taeyam legit; ipse seqnebar 

5^* 



68 



INFERNORUM XVIII. 



Hunc pone. A d^xtra nova sese forma doloris, • 
Poenarumque noYum genus, atque novorum 
Arma ministrorum veniunt, queis buiga repleta est 
Anterior. Nudi fossa spectantur in illa 

25 Damnati. Ex media hinc venientes ora ferebant 
Adversa, inde, ut nos, conversa, sed ocius ibant: 
Sicut, ubi exactis complentur mensibus anni, 
Romani ad stata sacra , quibus dant jubila nomen, 
Invenere viam, qua pontem plurima turba 

30 Hinc inde exundans transiret libera gressu; 
Nam latere ex uno castello obversa, Petrique 
Sancti templa petens it pars una; altera spondam 
Pars aliam tenet ad roontem vestigia filectens. 
Hinc atque hinc saxum per tetrum Daemonas ire 

35 Cornibus armatos, immani et verbere vidi 
Vulneribus saevis iliorum terga terentes. 
Heu mihi, quam propere hos adigebant tollere crura 
Ad primos crepitus plagaruml Jamque . secunda 
Verbera caedentum^ vei tertia nemo manebat. 

40 Cumque irem, offendere simul mea lumina quendam; 
Atque cito dixi: Haud ab ea est jejuna figura 
Nostra acies. Ideoque pedes, ut noscere possem, 
Continui, ac dulcis mecum dux restitit atque 
Annuit, ut retro paulum vestigia ferrem. 

45 lUe autem caesus me fallere posse putabat, 
Vultu demisso, parum at ipsi profuit astus; 
Nam dixi: tu, qui defigis iumina terrae, 
Ni fallunt quae signa geris, Venedicds iile es 
Caggianihico. Ad coenas tam acri sale salsas 

50 Quisnam te ducit? Tum is: Non sponte ora resolyo; 
Sed tua me cogit claro sermone loquela, 
Propter quam antiquum mea mens reminiscitur orbem. 
lile idem ipse fui, qui vultu et corpore pulchro 
Praestantem suasi Ghisolah dedere cuncta, 
55 Marchio quae voluit, quidquid mala fabula cantet. 



INFERNORUM XVIII. 



69 



Sed neque ego hic solus de tot, quos Felsina mittit, 
Lugeo, at iste locus tot jam coropletus abundat, 
Ut totidem linguae nondum didicisse ferantur 
Inter Savenam ac Rhenum modo dicere sipa. 

60 Quod si digna iide ac yerum testantia quaeras, 
Fac animo nostrum perpendas pectus aTarum. 
Haec fanti Daemon percussit terga flageiio; 
Atque: Hinc, dixit, abi, leno , hic mercabilis aere 
Haud ulla est mulier. Comitem ipse subinde petivi. 

65 Progressi paulum, conscendimus egredientem 
Ex ripa scdpulum. Sed nos invenimus istum 
Ascensu facilem , praeruptaque saxa prementes 
Abscessu, aeteflios anfractus liquimus illos, 
Ad dextram versi. Sed cum devenimus illuc, 

70 Dux, ubi pons vacuus manet infra, ne locus undis 
Caesorum desit: Gressum modo comprime, dixit, 
Fac male natorum feriant te lumina, et horum, 
Quorum tu nondum potuisti cernere vultum, 
Namque hi nobiscum venere. — Ex poqte vetusto 

75 Vidimus alterius speculantes agmine turbae 
£x alia raptim nos contra occurrere parte, 
Quos pariter fustis crepitanti verhere tnidit. 

Tum bonus haec addit, me non scitante, magister: 
Aspice magnum illum venientem, pectore nullum 

80 Cui gemitum aut iacrimam dolor expressisse videtur. 
Quantum is adhuc retinet formae regalis in ore! 
Thessalus Aesonides ille est, qui mente animoque 
Arietis aurato privavit vellere Colchos. 
Yenerat is casu Lemnum, cum, caede peracta, 

85 Corpora cuncto virum per calles strata jacebant 
Femineae turbae dextra, et crudelibus ausis. 
Nutibus hic usus verbis et fallere doctis, 
Dicitur Htpsipylae fucum fecisse puellae, 
Femineo fucum quae fecerat ante furori. 

90 Hic gravidam et solam liquit. Damnatus ob istud 



70 INFERNORUM XYUl. 



Crimen, dat poenas istas; nec inultus obivit 
Medbae deceptns aoior. — Qui hac decipit iule, 
Hunc sequiUir. Sed ita hanc primam cogooBcere yallen 
Sit sat, quosqoe suo cruciatos carcere claudit 

95 Jam ventum fuerat, via quo se angusta secundo 
Vallo decussat conjuncta et continet arcus 
Alterius parteoL Hic stantes audivimus agmen 
In bulgae alterius tenebris immane gementum, 
Rictu frendentum atque suis sibi pectora palmia 

100 Plangentum. Horrebat mucosis obsita crustis 
Ripa, etenim densus baratbro eifert se balitus illo, 
Oppugnans oculos ac robur naris odorae: 
Atque ita coecus erat sious ille voraginis' altae, 
Ut locus , unde mei demisi lumina visus, 

105 Non faceret satis. Ergo, qui supereminet, arcum 
Legimus ascensu, et demersam stercore eodem, 
Quod motum bumanis credas exire latrinis, 
In fossa vidi gentem. — Mihi quaerere aventi 
Qqi suberant, quidam apparet, cui merda floebat 

110 Sic capite ex toto et sic deturpaverat ora, 

Ut scire haud possem , num aliqaem tonsura ministrora, 
Crinis an intonsus de nostris proderet unum. 

Hic ille increpitans dixit: Quis te impulit ardor, 
Ut me plus cupide aspiceres, quam plurima turbae 

115 Turpia? Respondi: Quia te, ni fallor, Alexi, 
Crine olim sicco vidi, quem nomine clarat 
Gens Interminei LueenseoL Quare ego visu 
Te praeter cunctos qua^. Hic capnt icUbus, ambat 
In se convertens palmas, sibi tundere et ista 

120 Mittere verba: Isthuc me deduxere loqueiae 
Rlandisonae, et nimium incautis palpantit verba, 
Queis satura haud uoquam fuerat mea lingua. — Fac ultra 
PIus paulo inspicias, dux inquit, et ora tuere 
Illius ancillae foedatae et crinibus hirtis, 

125 Quae sibi eoanosis misere seeat unguibus arlua. 



INFERNORUII XIX. 



71 



Et modo se iii talos iDcliDat, nunc Btat utroqiie 
In pede recta* Eat haec Thais, iupa pessima, «tnaAti 
Respondisse suo quae fertur yocibus usa 
Talibus: Est ingens teeum mihi gratiay quin est 
130 Mira. — Atque Uiic satiata acies sit nostra ▼icissim. 



XIX. 

SiMOif mage, et o miseri huJHs eastra seeuti, 
Qui res di?inas, summi quas ducere amoris 
Dignum esset sponsas, et tos, suadente rapace 
Ingluvie, ob lucnim audetis comimpere, moechi, 
5 Vos propter daro sonitu tuba clangat, oportet; 
Tertia nam vobis substruxit bulga sepuichrum. 

Jamque erat ascensu tumuli superata sequentis 
Rupes, directe qua scilicet imminet aitae 
In medio scopuhis fossae. sapientia summal 

10 Oh quantum in coelo terraque elucet, et ilio 
Pessimo ia orbe, artis! Virtutis munera juste 
Diyidis omnigenae! — Per ripae terga, per imi 
Strata soli vidi liventia marmora crebris 
Plena foraminibus, latis aequaliter: oris 

15 Forma rotunda inerat cunctis. Minus ampla fuisse, 
Nec majara reor, quae vidi, ten^ia Joaihii 
Sacra meo iogressus pulcherrima, purus aquai 
Humor ubi stabat hominem r«aovare paratns. 
De quibus, haud ante haee multo, mihi cootigit uiium 

20 Biumpere, ut eitraherem quendam jam corpore mersum, 
Interclusa anima; idque obsignet caetera, ut omnem 
Dissipet errorem. Cujusque foraminis ore 
Damnati exstabaBt pedibusque et cnirilNis usque 
Ad suram. Interius pars eaetera tecta maoebat. 

as Omnibua igne iiiceiisua erat pes unus, et alter; 
Quare convuiai jaelabant impete tanto 
Membra, ut mptsse^ ex torto vimine vineia. 



72 



INFERNORUM XIX. 



Utque micare solent res unctae, atque yagari 
SummaiD lambentes flamma tantummodo pellem: 

30 Sic iliic erat a talo usque ad poliicis unguem. 

Tunc ego: Dic, doctor, quisnam is, qui sic furit, atque 
Sese contorquet plus quam sibi proxima turba * 
Consors, et quem flamma magis rubra sugit adustum? 
At contra: Si forte optas, ail ille, sub istam 

35 Ripam , quae melius jacet , haud te ferre recusem. 
De se deque suis malefactis ipse loquetur. 
Res mihi sola placet, quae te ju?at, huic ego dixi; 
Tu dominus mibi, tu scis me discedere nunquam 
Consilio optatisque tuijs, scisque ipse, tacenda 

40 Quae reor esse mihi. — Tum quarti cuimina valli 
Scandimus et laevi descendimus, infima fossae, 
Plena foraminibus loca nec non arcta legentes. 
Praeceptorque bonus subiatum pondere toto 
Nondum me posuit, donec pervenit ad arcam 

45 Ruptam sic misere, jactando crura, dolentis. 

Quisquis es, heu, capite inverso qui membra superne 
Inferiora tenes, anima improba, more modoque, 
Quo in terra palus defigitur, haee ego fari 
Coepi, fac prodas, est si tibi copia, vocem. 

50 Adstabam ut frater, sua cum malefacta fatentem 
Latronem auscultat fictum, qui, ubi figitur, aurem 
Induigentis adhuc poscit; quae caussa morandae 
Mortis sola sul>est Ille autem corde profundo 
Clamorem ducens, inquit: Tune in pede rectus 

55 Hic jam es, fiorfiFACi? Tune hic es jam in pede rectus? 
Me plures annos igitur mentita fefellit 
Pagina. Tam cito divitiis satiatus abisti, 
Quas propter non es veritus tibi jungere fraude 
Egregiam forma sponsam, quam deinde parabas 

60 Perdere? — Non secus ac qui stans accommodat aures, 
Non percepturus, sibi quae responsa rogatus 
Reddit, ut illusus nescit, quae verba remittat: 



INFERNORCM XIX 



73 



Sic ego restiteram; At yates sic ora resolvit: 
IUe ego, quem credis, non sum, dic ilicet, ille 

65 Non sum. At ego , quae jussus eram , tunc verba remki. 
Hic plantas totis distorsit viribus ambas 
Illa anima atque trahens singultom flebile fatur: 
Quid me igitur poscis? Si te fert tanta cupido 
Noscere me, ut ripam idcirco percurreris, audi: 

70 Non me pontificale decus gestasse negabo ; 
Yeraque caussa fuit, cur crederer editus ursa, 
Tam cupidus catulos ad opes extoilere summas, 
Ut nummis iliic loculum, hic mihi deinde pararim. 
Sub capite at nostro, qui me anteiere, trahuntur 

75 SiMoms comites, in marmoris abdita rima 

Membra coarctantes, pariterque ego labar in ima 
Haec loca, ubi is veniet, quem te nunc esse putabam, 
Cum subito . audisti scitantem. At longius, ex quo 
Hic coquor igne pedes, capite ex quo inyersus ita angor, 

80 Praeteriisse reor mihi temporis intervallum, 
Quam cum candentes flammis defixns habebit 
IUe pedes. Sed enim qua Sol juga prospicit orbis 
Occidui mox adveniet mage turpia facta 
Ausurus pastor, non ulla lege retentus, 

85 Qui me, ipsoque simul detruso, contegat ambos. 
Alter, quem memorant Machabaea volumina, Jason 
Hic surget novus, utque suus tunc mollior illi 
Rex fuit, haud magis asper erit rex Gallicus isti. 
Nescio an hic amens fuerim, cum talia contra 

90 Fudi: Dic, quodnam pretium tam grande poposcit 
Petrum, ante arbitrio quam claves traderet hujus, 
Christus? Me sequerel haud aliud certe ille petivit. ' 
Nec Petrus, aut Petri socii jussere Mathiam 
Afi^erre argentwn, aut aurum, cum sorte trahebant, 

95 Quam Judas male perdiderat, qui sede sederet. 
Quare sic maneas, nam poenis jure gravaris, 
Atque male ablati bene serva dona metalli, 



74 



INFEBNORUII XIX. 



Per quae saepe tuos expertue GAtoLus ansofl 
Dicitur; et nisi quae fiumnias reveraotia Glaras 

100 Respieere bortatur, me fari pJura fetaret, 
Audisses yerbis etiam grarioribus usum; 
Vestra enim ayarities omnes contamiuat oras. 
Per se quisque, bonos dum calcat, toUit iftiqoos. 
Yos ita paetores fore sensit Apostolus ille, 

105 Qui sibi visus erat meretricis cemere more 

Regibus uteatem, quae binc atque hioc insidat uoditt 
Quae septingemino nata est cum yerticct quaeque 
Comibus ex denis duxit sua robora, donec 
Virtutem fauic juncto Cima est placuisee marito. 

110 Ex auro, argentoipie Deum efiioxistis in usus 
Vestros. Ecquid enim jam wob discemit ab iUo, 
Qui Diyum coluit simulacra? Id oempe, quod onum 
Praecipiuim iUe habuit, yos centum in yota yocatis. 
Eheo, quot genetrix, o Constantine, malorum 

115 Inyenta est, non jam quae te sententia yertit, 
Sed dos, qua primum patrem eumulasse priofsm 
Dicerisl — Ast alter, jam dudom mie ista canentOt 
Siye furor stimulo seu meos huoe conscia agebat» 
Fortiter ambabus caices propeUerB plantis, 

120 Id credo placuisse duci, sio adstitit ore 
Semper contento attendeos, quae vera Ipquehtrv 
Quare complexus medium me sustuUt ulnis 
Ambabus, repetitque yiam, quam legerat ante 
Descendens, prae se ipse sinu me haud striogere lassus, 

125 Ad summi donec fastigia detuUt arcus, 

Qua datur ex quarto ad quintom transceodere yaUum. 
Suayiter bic pondus dimisit suaye, praealti . 
Ob durum scopuH dorsum, praeroptaque saxa» 
Aspera quae capreis fuerit yia ; deiode tiienti 

130 Alterius yaiUs patuit teoebroaa yorago. 



INFERNOROIi XX. 



75 



XX. 

Nunc noYa poenamm species dicenda, meoque 
Materies, praeter bis septem et quinque laboreg,- 
InTenienda operi est, hujus primordia cantus 
Dum texo, memorans quos dicunt nomine mersos. 
5 Reclusum fossae fundnm speculabar, in iUo 
Totus, solliciti qui fletus imbre madebat 
Atque hie in gyrum per yaUem incedere gressa, 
Quo bini ire solent, qui nomen voce canora 
Sanctorum repetunt, pagi dum compita lustrant, 

10 Aspexi plebem tacitam iacrimasque cientem. 
Ut paulo inferioB coepit descendere visus, 
Miris ora modis cuiyis inversa videbam 
A mento ad pectus, sinuosus ubi incipit ordo 
Costarum. Nam otnnes ad renes ora retorta 

15 Gestabant, et erat pedibua via cuiqne terenda 
Retrogradis, neque enim posita ante videre dabatur. 
Vi morbi quidam, nervis fortasse solutis, 
Inversum se sic a pectore oovit; at isbid 
Haud iinquam vidi, et nunquam evenisse putarem. 

20 Si tibi dent Superi, mi leetor, carpere fnictnm 
Hoc opere ex nostro, per te modo mente voluta, 
Quomodo ego ista genis potuissem cemere siccis, 
Cum prope nostra mihi sic torta occurrit imago, 
Ut quae rima nates inlerfluit, usque maderet, 

25 Guttarum emittens oculis lacrimantibus imbrem. 
Ipse quidem flebam, incumbens de cautibus uni, 
Quae duro exstabat scopulo, cum farier infit 
Dux ita: Te pariter stultorum de grege stnltum 
Inveniam? Hie pietas, ubi sit bene mortiia, vivit. 

30 Ecquis habendus erit mortaU nequior iilo, 

Qui, qaae jumki Deo stant judice, susCiaet aegraT 
Arrige nunc eaput, arrige et aspice, terra dahiaceDs 
Quem quondam afosorpsit, Theba inspectante, suisque 



76 



INFEBNORUM XX. 



Omnibus horrendum clamantibus: Quo ruis, eheu! 

35 Quo ruis, Amphiarae, quid hic infecta relinquis 
Beila? Sed ille tamen non destitit ire profunda 
In loca, ubi Minos delapsum quemque revincit. 
Aspice, ut ex tergo pectus sibi fecit; ob illam 
Caussam, qua voluit nimium rjBS ante videre, 

40 Respicit, atque viam modo cogitur ire retrorsum. 
Aspice TiREsiAM, qui mutayissc figuram 
Fertur deque viro factus modo femina, dein vir, 
Cuncta sibi vertit membra: ast iterum ante bacillo 
Nexa simul duo serpentum huic caedenda fuerunt 

45 Corpora, quam pkimas posset revocare virilee. 
Sed qui, pone legens hujus vestigta, tergo 
Ipsius sese ventri fert obvius, ille est 
Aruns, qui quondam se in montibus abdidit aitis 
Lunae, ubi suppositus Carrarius accola runcat. 

50 Huic tectum spelunca fuit de marmore cano, 
Unde ingens patuit specuianti pontus et aether. 

Quaeque tegit mammas, quas non est cemere nobis, 
Crinibus effusis, pars illinc quaeque piiosa 
Cui patet, est Manto, quae plurima regna petivit, 

55 Dein, qua me genetrix peperit, se in sede locavit: 
Quare pauca iibet, te aures praebente, referre. 
Haec ubi persolvit defuncto justa parend, 
Passaque servitium est quae olim cunabula Baccho 
Urbs dedit, ipsa diu fuit errabunda per orbem. 

60 Illic, Italiae formosa ubi panditur ora, 

Infra Alpes lacus est, qui te, Germania, claudit 
Tirolum super, et Benacum uomine dicunt. 
Per mille et plures hunc credo crescere rivos, 
Gardam inter Camunosque et nubiferum Apenninum, 

65 Atque undam intumuisse, lacu quae stagnat in isto. ' 
In medio locus est, quem dux gregis, atque magister, 
Sive Tridentinus, seu qui te, Brixia, seu qui 
Te, .Verona, colit patriam, describere posset, 



INFERNORUM XX. 



77 



Hoc ubi iter tereret. Piscaria, pulchra potensque 

70 Arx, opere egregio fortis, sedet, obvia genti 
Borgomeae obsistens, et si quid forte moveret 
Brixia. Ubi circum plus ripa indinat, oportet 
Ut tota unda cadat, quae sese in gurgite vasto 
Benaci haud capit: haec labens per pascua laeta, 

75 Nomine Benaci posito , fit Mincius amnis, 
Donec Acroventum delabens exilit amplum 
Eridani in gremium. Spatii nec conficit unda 
Longum, nam lamam offendens, spatiatur in ista; 
Inde palus oritur, quae aestivo tempore saepe 

SO Obfuit. Hinc ubi transgressa est ilia aspera virgo, 
Atque oculis inter limum undique circumspexit 
Culturae expertes agros, nudosque colonis; 
Ut cuncta humanae fugwet commercia vitae, 
Iliic cum turma servorum restititj artes 

85 Tractatura suas, vixitque et corpus inane 
Deseruit. Tunc tuii)a virum dispersa per agros 
Convenere, locumque fimi munimine cinctum 
Elegere, urbemque his ossibus impendentem 
■Construxere manu, cui Mantua nomen ab illa, 

90 Quae tum prima locum legit, sine sorte remansit 
Hanc olim major celebrabat copia vulgi^ 
Ante nimis stolido quam subdola vert)a dedisset 
Laudensi Alberto Pinnamon; quare ego vellem 
Hoc te praemonitum, ne, si quis forte paternae 

95 Diversum genus esse urbis confingeret, uUum 
Commentum fraudet qiiae vere dicta notasti. 

Tunc ego: Praeceptor, dixi, sic certa locutum 
Te reor, atqu^ fide sic res narrata potita est, 
Ut mihi restinctus foret altera fabula torris. 

100 At quae procedunt, mihi narra examina gentis, 
Si qua tibi ante oculos occurrit digna notari 
Umbra,.id namque unum nostra stat mente repostum. 
Tum dux: Ille, genis, inquit, cui prominet hirta 



78 



INFERNORUM m 



Barba, nigrit affusa humeris, fail ineola teme 

105 Tempore, quo se tota viris sic Gra^cia vidit 
Nudam, ut per cunas vix corpora pauca manerent 
Dicitur hic augur, socio Calchante, fiiisse 
Sortitus tempus, quo primum incidere funes 
Aulide fas esset; quem nostra tragoedia cantu 

110 Sublimi vocat Ecrtptldm; nec scire negabis; 
Nam tibi, quanta fuit, lecta est ac tradita menti. 
Ille alter, laterum sic pauper, Sconcus iUe est, 
Cui MiGHABL inerat nomen, qui lodere fraudes 
Yere doctus erat magicas. Agnosce BoifiTn 

115 GuiDUM atque Asdbiisbm. Sopero quam vellet in orl>e 
Et corium tractasse et contortaifi pice stuppam ! 
At frustra hunc facti modo poenitet. Aspice pravas, 
Quae digitis dicontur acum radinmque columque 
Excussisse suis, et se yoluisse vocari 

120 Vates, carminibosqne herbisque et imagine inani 
Usae. Sed jam tempus erit discedere; et ecce 
Chain ac spinae bifidae confinia sphaerae 
Ima tenent, undam et tetigere sub Hispalis ora. 
Et nocte hesterna jam pleno folserat orbe 

125 Luna ; etenim meminisse poles , tibi noxia qoando 
Non fuit, ingresso sihrae loca nigra profondae. 
Haec ilie» loterea ^c fantem ego pone seqnebar. 



XXI. 

Sic ponte ex alio atqoe alio, diversa locnti, 
Quae mea non dodt comoedia digna relato, 
Yenimus ad culmen. Placoit tnnc sistere gressum 
Yisuris barathrom bulgaruip immane malarom, 
5 Quod remanet, yanoqne alios conamine questos; 
Et loca conspexi miro suflfiiisa nigrore. 
Sicut apod Venetoe, obi stant navalia bmma 
Canente, ebulfit pix nigrans, apta tenaci 



INFERNORUM XHl 



79 



Glutine restaurare rates, qtieia membra fatiscoiit, 

10 Tempore, quo neqaeunt pelagus tentare protervum; 
Proque labore yiae navem stroit iste noTeliain» 
lUe peragratae longam vada caerula cymbae 
Obturat costas» proram ille repercutit, ille 
Puppim, remos ilie polit, tenet iste rudentes, 

15 Vela minora aliua , majoraque carbasa sarcit: 
Sic, non vi .flammae, divina at numinis arta 
Uiic fervebat. pix densa atque undique ripam 
Conspergens visco. Hanc potui modo cemere, in illa 
Non pottti, praeter spumas, cum turgida ab aesta 

20 Tota insurgebat, donec compressa sederet 
Hoc ego in obtutu cum lumina fixa tenerem, 
Dux: Careas, caveasl inquit, meque inde retraxil, 
Pes ubi constiterat. Tum verti lumina retro, 
Non secus ac sibi qui sero vidisse videtur 

25 Quae novit Aigienda, timor cui prot^itts artus 
Debilitat, quem visa fugae dare terga morantem 
Non faciunt; et post aspexi Daemona nignim 
Summa ascendentem scopuli fastigia cursu 
Praepete. Et,,beu, quantum feritatis in ore ferebat! 

30 Quam mibi visus erat furiis agitatus acerbis, 
Expandens alas, et vix tangens pede tenrami • 
Alte assui^entem huic bumerum, qoi erat asper, aGutoa, 
Damnatus quidam coxis onerabat utrisque, 
Isque pedum huic nervum vioientius ungue tenebat. 

35 Nostri custodes pontis, socii unguibus acres, 
Clamabat procal, ecce hic e senioribus unus 
De Sancta Zita: sontem snpponite, post bunc 
Prensurus reliquos mox ipse revertor ad illam 
Terram, his magnifice popularibus exomatam* 

40 Quisque etenim, excq>to Boktoro, est fallere dootus: 
Namque per hanc minime fit maxime, ubi imperet aurum. 
Atque isthuc projecit eum, perque ardua duri 
Flexit iter scopuli, nec dempto fuae molossus 



80 



INFERNORUM XXf. 



Unquain tam rapido furis vestigia cursu 

45 Pressit. Is et mersit sese, atque humerum extulit inde; 
Quique hostes nigri stabant sub rupe latentes, 
Clamarunt: Nil hic Divae facit inclita imago; 
Hic aliter nandum est, quam ubi friget Saeculus unda: 
Et nisi vis nostris laniatos unguibus artus 

50 Ferre, superjecta pice desine velle leyatus 
Plus aequo eduxisse caput. Dein millibus uncis 
Arripuere simui niiserum, sic ore locuti: 
Hic te submersum in numerum jam ludere oportet, 
Laeva ul furtive utaris, si copia detur. 

55 Non aliter famuiata coquis plebs uncta jubetur 
Uncis exstantes cames demergere aheno. 

Optimus at ductor: Ne quis te advertat adesse, 
Inquit, post scopulum, unde aliquid sperare latenti 
Praesidii possis, jaceas depressus, et unquam 

60 Ne timeas , quidquid, mihi tris.te parare videbis 
Daemonas; haec alias etenim mihi nota fuere 
Experto hanc pugnam. Deinde ulteriora petivit 
Pontis, et ut sextae tetigit confinia ripae 
Labra, animis opus huic fuit uti, et frov^jp minarum 

65 Secura. Quantus furor urget, quanta procella 
Irarum rabida ora canum rapit, agmine facto, 
Adversus stantem, subito quem poscere egestas 
Hortatur panem: tantus sub ponte latentes 
Impetus egressus custodes egit in illum, 

70 Undique circumseptum armis, atque omnibus uncis; 
Queis ait inclamans: De yestris nemo sit acer, 
Atque prius nostros quam vester ceperit artus 
Uncus, de yestris coram sese efferat unus; 
Ac si tautus amor caedendi est, tum rotet arma. 

75 Clamavere simul cuncti: Malacauda propinquet! 
Quare unus subiit, dum constitit altera turba, 
Minciademque adiens, Quidnam yelit ipse? rogayit. 
Num, Malacauda, putas huc me yenisse, — loquelas . 



IflFERNOIHJM XXr. 81 



Has dedit ore sophus, — secanim, atque omnia contra 

80 Tela tuae lurmae tutum sine numine rerum 
Cunctarum domino, fatove juvante benigno? 
Me sine tendere iter, nam vult suprema potestas, 
Ipse oculo alterius regna haec teterrima monstrem. 
Tum sic huic animi cecedit fiducia, ut uncum 

85 Concidere ante pedes sineret, sociosque juberet 
Abstinuisse armis. He vero hac voce vocavit 
Dux meus: tu, qui iatitas sub rupe cavata 
Compressus, refer huc reditum formidine puisa. 
Quare mox veni egressus. Tunc adstitit ante 

90 Tota*inimica cohors sic, ut mens icta pavore 
Deficeret, metuens ne auderent frangere pactum. 
Sic pedites vidi pallentes ora timore, 
Cum pacti exirent* Capronae ex moenibus arcis 
Et tot conspieerent armorum millibus hostes 

95 Contra se accinctos. — Accessi corpore toto 
Ductorem propius, nusquam mea lumina ab ore 
Detorquens horum, mihi non jucunda ferentum. 
Alternis uncum declinans quisque fremebat: 
Yis uropygiura huic tangam? cui caetera turba: 

100 Sane, ait, experiare, an sit penetrabiie telum. 

At qui ductorem interea sermone tenebat 

Daemon prosiiiens: Absiste, absistQ moveri, 

Scarmalio , dixit ; dein nobis pdidit ista : 

Hunc propter scopulum ulterius procedere non est; 

105 Arcus enim sextus jacet a fundamine totus 

Excisus. Sed pergere iter si certa voluntas 

Yos fert, hoc antri summum superate cacumenr 

Hic prope prona viam vobis dabit altera nipes. 

Sub lucem hesternam, quinta paulo amplius bona 

110 Post hanc, et bis sena prius quam saecula coeium, 

Senosque undedes expletis orbibus annos 

Yertisset, rupta ista via est. Modo de grege nostro 

Hos mitto, ut videant, num quisquam cmergat ad auras 

6 



82 



LNFERNORUM XXII. 



Furtim; yos comite» his addite, sed timor absit; 

115 Non hi corda gerent in vos tniculenta ministri. 
Calcabrina, adsis, Cynisarpagos, Alicchine; 
Cum Cynimega adsit Ciriattus dentc timendus, 
Inquit, bis quinos duc, Barbacrispe, sodales, 
Tuque, Draghignacci , simul, et Libicocche, propinqua; 

120 Farfarulus se addat, Rubicusque furore protervus. 
Jam spectate simul picea ferventia spuma 
Stagna, hosque incolumes ripam mihi ducite ad illam, 
Quae superimpendens aliis tota incubat antris. 
Heu mihi, quid video, praeceptor? pectore vocem 

125 Hanc rupi, quaeso, nullis ducentibus, istud 
Suscipiamus iter soli, si semita nota est; 
Namque duces mihi non posco. Si mente sagaci es, 
Ut prius; anne vides, ut frendunt dentibus atris, 
Utque supercilio minitantnr pessima nobis? 

130 Is mihi respondens dixit: Jam mitte timorem; 
Hos sine pro lubito ringi. Nam signa per ista 
Elixos pavitare jubent sua damna dolentes. 
llli iter ad ripam versi flexere sinistram; 
Verum quisque prius linguam sibi dentibus arcte 

135 Presserat, adversus ductorem his nutibus usus; 
Atque erat huic tibicen, qui inflaret classica, podex. 



•XXII. 

Jam vidi ipse equites discurrere, et ordine inire 
Certamen seseque pares ostendere in armis, 
Saepe fugae tergum nudare et quaerere tuta. 
Vidi excursores in vestram irrumpere terram, 
5 ARETim, et latrdnum more ruentes 
Ludere quosdam armis, pugnae et simulacra cieri 
Nunc comu, modo Campani tihnitibus aeris; 
Tympana pulsa aderant, castellis edita signa, 
Instnimenta domi inventa atque aliunde petita: 



INFERNORUM XXri. 



83 



10 Nec mihi jam audita est adeo praepostera bombo 
Fistula, ubi pedites equitesque accedere vidi; 
Talia non terram, aut stellam monuere carinas 
Indicia. — Interea sic agmine Daemoniorum 
Bis quino cincti (heu comitatus eifera turbal) 

15 Nos molimur iter nostrum. Sed templa petenda 
Gum sancto veniunt, et cum lurcone tabernae. 

At mihi pix animum totum retinebat, ut hujus 
Bulgae introspicerem penitus claustra omnia et omnem 
Circuitum, nec non gentes, quas aestus adurit. 

20 Non secus ac signum delphines tergoris arcu - 
Dant nautae, ut caveat properetque reducere pinum: 
Sic quandoque aliquis, captans lenimina poenae, 
Dorsum ostendebat de sontibus, atque sub aestu 
Spumarum piceo celabat fulguris instar. 

25 Ac veluti ranae stant fossae in margine aquoso 
Ora objectantes, pedibusque et corporis omni 
Parte latent: haud dissimili ratione modoque 
Undique damnati stabant. Ut adesse videbant 
Jam Barbacrispum , retrahebant iiicet artus 

30 Sub spumam. Vidi, et me nunc quoque concutit horror, 
Cunctatum quendam, sic, ut forte accidit, una 
Cum rana eifugiens elabitur, una moratur; 
Quique aderat propius contra Cynisarpagos isti 
Glutine concretos crines conyolvit, et ipsum 

35 More lutrae extraxit. Cunctorum ego mente tenebam 
Nomina, ubi lecti fuemnt, nam quemque notavi, 
Et qua quisque alium vocitasset voce , sciebam. 
Injicito huic ungues, Rubicas, simul ore fremebant 
Tristes, donec eum glubas. — Tum talia fudi: 

40 Si licet, jo sapiens, fac quaeras, qualis et unde 

, Sit miser hic, manibus quem sors objecit acerbis 

Hostilis turmae. Tum dux accessit et illum 

Scitatus^ quis sit, tulit haec responsa: Parentes 

Me Navarenseh civem genuere , deditque 

6* 



84 rNFERNORUM XXII. 



45 Mater hero servum perverso me patre natum, 

Qui bona cuncta domumque suam male perdidit, et se. 
Deinde aulam accessi, regnum moderante benigno 
Thebaldo, atque isthic studui me dedere technis, 
Pro quibus hoc poenas cogor persolvere in aestu. 

50 Sed qui ore exstantem parte ex utraque gerebat, 
Sicut aper, deiitem, Ciriattus ungue rigenti 
Hunc docuit, quam artus laniaret yulnere acerbo. 
Inciderat feles inter, mala saecula, sorex. 
Hunc Barbacrispus compiexus utrisque iacertis : 

55 Quisque, ait, absistat, dum furca ipsum maie mulco! 
Deinde ad doctorem conversus, talibus iniit: 
Si quid scire optas ultra, scitare, priusquam 
Hunc alius perdat. — Reliquos ergo incipe sontes 
Dicere, doctor ait; num quemquam sub pice nosti 

60 Ex Latio? Is contra respondit: Nuper abiyi 
A quodam, vestris qui non procul abfuit oris; 
Sic ego nunc una tegerer, nam haud cogerer unguem 
Horrere aut uncum. At yero Libicoccus ad ista : 
Hunc, dixit, tulimus nimium; et furca arripit ulnam; 

65 Cumque ita saeviret, fractum tulit inde lacertum. 
Aspra Draghignacci voluit manus infima crurum 
Prensare; at circumspiciens stetit ore severo, 
Qui praeerat. Postquam paulum repressa quievit 
Turba, moram abrumpens praeceptor voce rog^vit, 

70 Vulnera adhuc sua spectantem : Quisnam ille tocatur, 
A quo digressum te dicis tempore tristi, 
Oras ut caperes? — Gomita est nomine, Frater 
Ille ex Gallura, vas omni fraude refertum; 
Prae manibus qui habuisse suis hostilia fertur 

75 Arma parata suum in dominum, sed, qui illa gerebant, 
Hostes pro facto hunc laudant; nam pondere captus 
Auri, ut et ipse inquit, passus fuit ire solutos. 
Non fuit hic humilis fraudator, at ordine prineeps» 
Utitur hoc Mighael (Logodurum patri^ Zanchen 



INFERNORUM XXil. 



85 



80 Quem vocat), atque istis nec vox nec Jingua loquendo 
De Sardis unquam iassa est. Ast heu mihi fessol 
Aspicite hunc alium frendentem. Dicere averem 
Ulteriora, sed hunc metuo, ne saeyiat ungue. 
Tum magnus princeps, ut vidit torva tuentem 

g5 Farfanilum , atque artus pavido laniare parantem : 
Accede huc, mala avis, dixit. Tunc territus ille 
Sic fari pergit: Si rursus corde cupido ' 

Fert fantes audire, et coram cernere vultus 
Thusgos ^ quosque Padi una atque altera ripa tenebat 

90 Cives, arcessam; ast exercitus unguibus acer 
Cesset, ne uilores metuant. Hic ipse sedendo, 
Nomine pro unius, qiii sum, hinc exire jubebo 
Seplem, cum> sicut mos est caput emittentum, 
Sibila nota dabo. Audito sermone, levavit 

05 Ri<itum quassavitque caput Cynimega locutus 
Sic: Audi technam, quam secnm versat, in ima 
Ut se dejiciat nostri securus. — At ille, 
Multorum dives laqueorum, talia contra: 
Egregiis vero technis instructus abundo, 

100 Respondit, majora meis cum damna procuro. 
Sed non usque adeo mens perstitit Alicchini, 
Atque alios contra dixit: Si stagna subibis, 
Non cursu iueurram, alarum sed utrumque movebo 
Remigium, pice torrentes instans super undas. 

105 Linquamus collem, tibi sit tutamine ripa: 

Num tu plus valeas, an virtus nostra, videre esL 
tu, qui legis ista, novum nunc accipe Indum. 
Quisque ocolos alio ex scopulo convertit, et ille 
Primus, qui hanc mentem est magis aversaUis acerbe 

110 Tum Navarensis conamen tempore sumens 
Sat scite, pedibus terram puisavit, et uno 
Ictu oculi assiliens, stagnum se iojecit in imum, 
Ac se sobduxit meditanti atrocia turbae. 
Hoc casu confossi omnes; verum acrius ille 



88 



INFERNORUM XXIll. 



115 In primis, qui caussa fuil: Quare ilicet urgens 
Claniavit: Jam, jam teneo! At leve pondus habebant 
Voces, namque alis praevertere posse timorem 
Non licuit. Subit ille; arrectus corpore toto, 
Iste supervolitans instabat. Ita obruit undis 

120 Corpus anas, findente auras falcone propinquo, 
Isque furens ira, et fractus petit aethera rursus. 
Ludum indignatus mox Calcabrina volatu 
Hunc sequitur, tacite gaudens, quod fugerat alter, 
Jam cupidus conferre manus. At ubi improbus omnem 

125 Evasit casum, socii petit unguibus ora, 

Arripuitque simul fossam super. At fuit ille 
Accipitri similis praedanti, unguesque rapaces 
Immisit contra, revolutusque unus et alter 
Decidit in medii ferventia glutina stagni. 

130 Protinus hos aestus dirimens defendit, at inde 
Surgere nulla dabant conamina, ita haeserat alis 
Concreta viscum pice. Barbacrispus acuto 
Vulnere cum reliquis percussus, quattuor ad se 
Evocat ex alio clivo, simul omnibus armis 

135 Instructos, propereque. Ast illi hinc inde volando 
Lapsi, devenere locum, viscoque revinclos 
Appetiere uncis, nam coctos crusta tegebat. 
Hos sic implicitos est nobis linquere visum. 



XXIII. 

Nos taciti, soli, ac nulla comitante caterva, 
Yadimus, et praeeunte uno, pone ambulat alter, 
Quales, quos nostri Fratres dixere minores, 
Egressi incedunt. Animum mihi fabula movit 
5 Aesopi , historiam ranae murisque canentis, 
Propter praesentem rixam, quae convenit aeque 
Ac nunc atque modo^ Namque huc concurrit utrumque 
Exeroplum, fixa si quis componere mente 



INFERNORUM XXIli. 



87 



Principium et finem recte velit. Utque frequenter 

10 Res alia ex alia emergit, sic inde suborta 

Gura nova est animo, primam formidinis umbram 

Quae duplicem ostendit. Namque haec ego volvere mecum 

Isti nos propter decepti fraude, tulerunt 

£t damna et ludum, et sic, ut taedere furenter 

15 Hos credam. Si forte malis accesserit ira 
Ingeniis, in nos crudelius irruet bostis, 
Quam canis in leporem, quem primum contigit ore. 

Tum sensi subito arrectos mibi stare capillos, 
Horrescens totus, tum pone secutus euntem 

20 Intendebam aures, ac^talia denique fudi: 

Ni te meque cito celas, maJe ab unguibus acrem, 
Dux, turbam extimeo; jam hosle^ post terga propinquant: 
Hos mihi sic fingo , ut videar jam au^ire tumultum. — 
Si speculum ipse forem, non ad me externa referrem 

25 Tam vultus s^ulacra tui, quam pectoris ima 

Sensa, ait, insculpo; perque haec simul ip^e vagabar 
Tecum, hunc ipse ferens gestum similemque figurani; 
Quare unam feci menle ex utraque. Sed iste 
Dexter ubi jaceat sic mons, ut copia detur 

30 Descendendi aliam in bulgam, quem fingimus, hostis 
Effugere incursum dabitur. — Vix desiit istud, 
Reddere consilium, cum vidi accedere pansis, 
Haud procul hos, alis nos captum. Matris ad instar, 
Cui somnum excussit rumor, cu|;n incendia cernit 

35 Proxima, quae, arrepto nato, fugit incita, nec stat, 
Plus isti metuens, dum uno se velat amictu, 
Quam sibi; dux cito me prendit, ripaeque rigentis 
£x alta sese misit cervice supinum 
£rga impendentem scopulum, quo clauditur unum 

40 Alterius bulgae latus. Haud unquam unda canatli 
Ocius exsiliit, terrestris volvere jussa 
Orbem pistrini, propius iilapsa batillis, 
Quam meus faic sapiens hujus per lubrica valli. 



88 



INFERNORnM XXIII. 



Pectore me portans comitein non ut comes alter, 

45 Sed veluti natum genitor. Vix intima fossae 
Contigerant plantae, cum jam super adstitit hostis 
Insidens clivo, sed nil erat inde timoris; 
Provida nam summi sapientia numinis istos 
Quintae praefecit fossae imposuilque ministros, 

50 Sed non inde dedit vestigia posse movere. 
Ulic inventa est gens infucata, graduque 
Tardo aegre reptans, quae circum largiter imbre 
Rorabat fletus oculos, vultuque ferebat 
Se lassam ac victam. Demisso ante ora cucuUo 

55 Tegmina pendebant istis, quo more lacemas 
Consutas monaci suernnt adhibere Coloni, 
Exteriusque auro visum fallente micabant. 
At plumbo interius quacumque ex parte rigebant, 
Sic gravia, ut paleae fuerint de sti*amine habendae 

60 Yestes Fridrico miseros torquente repertae^ 
perpessu sisprum tegmentum tempus in omne! 

Nos pariter laevi passus defleximus una 
Conjuncti arrectique ad tristis murmura luctus. 
Pondere lassa suo sed gens ea lenta movebat 

65 Sic raro passus, novus ut comes ire viderer, 

Unum ubi prorooram femur. Hicego talibus orsus, 
Ductori dixi: Fac coepto, aut nomine notum 
Invenias quendam, atqne oculo undique circumspecta, 
Dum sic incedis. — Se<)i qui cognovit fletruscum 

70 Sermonem, quidam post tergum tollere coepit 
Exclamans vocem: Plantas retinete, eitatas 
Per caligantem cursu sic praepete ripam! 
Forte a me disces, quae poscis. Lumina retro 
Dux, his auditis, vertit, sic ore locutus: 

75 Fac maneas ac dein passu procede secundns. 
Restiti , et ecce duos vidi praepandere vultu 
Magnum animi ardorem mecum properantis adesse; 
Verum hos tardabant et pondus, et arcta -viarum. 



INFERNORUM XXIIl. 



89 



Tandem ubi perventum est, valde me lumine torro 

80 Conspexere ambo muti, dein vertere yultus 
In se, et sic fari secum: Hic spirare videtur, 
Guttur ubi aspicio. At si mors absumpsit utrumque, 
Quae lex priva stolis gravibus dedit ire solutos? 
Deinde mihi: 0, qui, Thusce, potes collegia inire 

85 Inlima , ubi tales dat tristis hypocrita poenas, 
Qui sis, effari ne dedignare rogatus. 

His ego: Jucundi prope ripam fluminis Ami 
Magna urbs me vidit prognatum crescere in annos 
Phires, quosque habui semper, gero corporis artus. 

90 Sed Yos qui tandem, queis tanto lumina fletu 
Exstillant, quantum ex vestro patet ore doloris? 
Quae Yos poena premit sic fuigens? — Ora resol?ens 
Ex istis unus, respondit: Tegmina flavae 
Yestis ita solido stant plumbo, ut pondera lances 

95 Sic stridere suas cogant. Nos Felsina in auras 
Edidit, ac fuimus Gaudentum de grege Fratres, 
Iste LoDERmGi, Catalani ego nomine notus, 
Quos tua terra duos praefecit, ut ante soiebat 
Unum, sic pacem sperans se posse tueri. 
100 At fuimus tales, ut adhuc vestigia nostri 

Praeferat imperii Gardingus. Ego edere vocem 
Hanc coepi: Fratres, mala vestra... Haud plura locutus; 
Namque mihi ante viam tendenti lumina quidam, 
Quem. terrae fusum palorum trina tenebat 
105 Yis cruci inhaerentem, fuit obvius. Undique totum, 
Me viso, se distorsit barbamque senilem 
Sufflabat, graviter suspiria pectore ducens. 

Quod cum sensisset Catalanus, talia fando 
Commemorat: Quem tu confixum conspicis isthic, 
110 Ipse Pharisaeis consultus reddidit istud 

Yerbum: Pro populo dare poenas expedit unum: 
Perque viam positus transverse, ut cemis, et omni 
Nudus veste jacet, perpendere pondera jussus 



90 INFERNORUM XXIV. 



Hac intendentum passus praeterque meantum. 

115 Nec socer huic aliter fossa cruciatur in ista, 
Turbaque, consilium quae caetera inivit iniquum, 
Ex quo JcDAEis sementis pessima yenit. 

Tunc ego Hinciadbm vidi pallescere vatem, 
Hirantem infami fixam trabe corporis umbram, 

120 Tam turpe opprobrium passuram tempus in omne. 
Tum sic Gaudenti: Haud pigeat, ni forte vetaris, 
Dicere, an ad dextram jaceant aliqua ostia, per quae 
Exitus ambobus sit pervius, ante ministros 
Quam nos cogamus nigros hinc toUere utrumque. 

125 IUe autem: Propius, quam speras, obvia rupes 
Circuitu ex magno prodit, vallesque per atras 
Ire dat, attingens omnes. Tamen eicipe ruptam 
Istam, quae bulgae non contigit intervallum; 
At per congeriem saxorum perque ininam, 

130 Quae jacet acclivis superansque assurgit in aitum, 
Ascensus dabitur. — Paulisper lumina doctor 
Fixa solo tenuit, dein sic est ore locutus: 
In nostrum malus auctor opus fuit ille, recurvo 
Qui sontes illic damnatos corripit unco. 

135 Atque iste: Audivi jam, cum me Felsina haberet, 
Plurima Daemonii vitia, inque his, fallere doctum 
Cognovi et fictum, commentorumque parentem. 
Exin dux properante gradu digressus abivit, 
Ora gerens ira pauium turbata. Gementem 

140 Immani abscedens iiqui sub pondere turbam, 
Carorumque pedum pedibus vestigia legi. 

XXIV. 

• 

lUa ubi pars anni est parum adhuc aetate vigentis, 
Qua soi sub pluvio Ganymedis sidere crines 
Temperat, ad medium ac festinant jam ire diei 
Noctes, cum faciem delapsa pruina sororis 



r INFERNORUM XXIV. 91 



5 Fingit canentis , sed non durabile acumen 
Est calamo istius; re deficiente, colonus 
Corripit ex stratis membra, ki prospectat et agnim 
Totum albere videt nivibus, quare femur icit: 
Deinde domum redit, ac repiet loca cuncta querelis, 

10 Ut miser, ignarus, quid agat; mox rura regressus 
Lustrat, spemque iterum condit, mutata revisens 
flora cuncta brevi, pecudesque ad pascua sumpta 
Compellit virga. Haud aliter mihi corda timore 
Concussitsapiens, turbata ubi fronte videbam 

15 Ipsum , sed tribuit prompte mihi pharmaca laeso. 
Qui, cum corrupti ventum est ad diruta pontis, 
Ipse oculos in me convertit dulce micantes, 
Qualis se obtulerat primum sub monte videndum. 
Quaedam molitus secum, inprimisque ruinam 

20 Luminibus tacitis emensus, brachia pandit, 
(Haec etenim potior visa est sententia menti) 
Et me corripuit. Tunc qualis qui audet et ausum 
Aestimat, usque sibi qui prospexisse videtui*: 
Sic me correptum saxi ad fastigia tollens, 

25 Quod pars exstabat non exiguissima rupis, 
Frustum aliud scopuli circumspectabat acuti, 
Sic fatus: Manibus deinde hoc prensabis aduncis; 
At prius, an valeat libratum ferre, retenta. 
Ista lacemato via non tentanda veniret; 

30 Nam vix, ilie levis, post tergum ego adactus, in altum 
Qua reptare dabat saxi angulus, unus et alter 
Quivimus ascensum petere, et ni forte fuisset 
Hac multo brevior septi altera ripa sequentis, 
Nescio ego hunc, ast ipse manus superante dedissem 

35 Asperitate viae victus. Verum infima campi 
Cum puteus teneat, puteique impendeat oris 
Totum bulgarum- spatium hoc immane maiarum, 
Quisque situs vallis fert unum surgere septum 
AlUus opposito. Nos ad fastigia summa 



92 



INFERNORUM XXIV. 



40 Yenimus, unde silex se extremo in yertice scindit. 
Sic pulmonis erat mihi vis emuncta micantis, 
Cum super evasi, ut gressum u]tra ferre nequirem, 
Quin imo sedi quam primum. At talia doctor: 
Sic est discutienda tibi socordia moUis; 

45 Nam qui suffultus pluma tectusque torali 

Desidet, ad famam haud ascendit, qua sine yitam 
Qui peragit, de se vestigia talia linquit, 
Qualia in oceano spumae, vel in aere fumus. 
Quare fac surgas; yincatur pectoris angor 

50 Qualemcunque animo praesenti vincere pugnam; 
Ni sese ipse gravi pariter cum corpore sternat. 
Jam nobis opus est mage longas scandere scalas: 
Nec satis absces^isse isthinc; si missa per aures 
Accipis aequo animo, tu ne sine inania abire. — 

55 Tunc ego consurgo, et me \i majore paratum 
Jacto, at qua non ipse mibi pollere videbar; 
Atque: I prae, dixi, nam animo sum et robore firmo. 

Sic nos per scopuli salebrosa, angusta, maligna 
Atque acciiva magis, quam quae fuit altera ripa 

60 Yicta mihi , ascensum petimus. Neve ipse putarer 
Debilis, ore dabam, pede perrepente, loquelas. 
Quare vox alia ex fossa mihi venit ad aures, 
Yerba edens hominis non convenientia linguae. 
Nescio quid dixit, quamquam impendentia fossae 

65 Terga arcus premerem, qui dat transmittere cursum 
Illuc; at visa est hominis vox iila furentis. 
Intendebam oculos pronus; sed iumina viva 
Obscurae haud poterant pervadere ad infima vallis; 
Quare ego ductori: Fac prendas altera ripae 

70 Culmina, nec mecum pigeat descendere muro; 

Namque, ut ego hic sonitum accipio, nec percipit auris 
Qttidquam, sic illic video, sed nulla facultas 
Noscere dat quemquam. — UUa tibi haud responsa remitto, 
Praeter, ait, factum; nam si quis poscit honesta, 



INFERNORUM XXIV. 



93 



75 Huic indulgeDdum tacite est factoque fayendum. 
Nos capite ex pontis, quo ripae jungitur orbis 
Octavus, lapsi descendirous, et mihi bulga 
Tum manifesta fuit, stipatumque Intus acervum 
Serpentum vidi horribilem, queis forma genusque 

80 Sic inerat varium, ut reyocantem talia mente 
Sanguis adhuc fugiat. Non se, non jactet arenas 
Africa tota suas. Nam si jaculosque chelydrosque, 
Et phareas cenchresque haec gignit et amphisbaenam, 
Nec tot tamque malas pestes haec edidit unquam 

85 Cum terra Aethiopum, cum Nilo flumine et omni 
Reptilium specie, rubrum quae continet aequor. 
Monstrorum huic generi fpedo commista ruebant 
Corpora nudata, ac domilae formidine gentes, 
Queis spem nuUa dabat latitandi rima, nec illa 

90 Mira Gygae quondam in gemma sat cognita yirtus. 
His post terga manus serpentum yincla ligabant, 
Qui se per renes cauda et capite insinuabant, 
Anteriora hominis complexi nexibus arctis. 
Atque ecce ex istis unum prope iittora nostra 

95 Invasit serpens et acuto dente momordit, 
Qua cervix humeris vincitur juneta supem^. 
Non tam subito quisquam , aut t scribere quiyit, 
Quam subito iste fuit flammis incensus et arsit, 
£t delabenti in terram considere toti 

100 Huic opus in cinerem fuit. Utque absumpserat ignis 
Hunc ita humi fusum, sese coUegit in unum 
Tum cinis, et per se mox formam sumpsit eandem, 
Quae prius exstiterat — Sic et phoenica fatentur 
Nobilitate sophi insignes occumbere morti, 

105 Deinde iterum nasci, cum expkvit saecula quina. 
Non isti gramen, non isti pabula praebent 
Fruges, sed tburis iacrimae, sed succus amomi; 
Myrrhaque cum spica nardi dant ultima strata. 
Atque ut qui procumbit humi male conscius ipse 



94 



INFERISORUM XXIV. 



110 Gasus, atque sui (siye hunc vis Daemonis atri 
Detrahat in terram, sive obstruat ostia mentis 
Morbus, membra ligans), ubi surgit, lumina circum 
Se Tolyit, totus cruciatibus exanimatus, 
Inspectansque oculis suspiria pectore ducit; 

115 Talis, ut arrexit sese, fuit improbus ille. 
justa ira Dei, quanta gravitate severa est, 
Quae sic horrendis furit ictibus ulta dolorem! 
Tum dux hortatur fari, quibus editus oris, 
Quis sit; at ille inquit: Defiluxi ex aethere Hetrusco 

120 Nuper in hanc faucem diram. Hihi yivere vitam 
Non hominis placuit, pecudum sed more ferarum, 
Ut mulo, qui et eram. Sum Vannes Fuggids ille, 
Bellua, cui dignum Pistori nota cubile 
Urbs fuit. Hunc, dixi, ne nos ita linquat inanes 

125 Rerum diffugiens, ora, dux atque raagister, 

Atque roga, quae caussa istud detrusit in antrum; 
Namque illum novi bacchatum in sanguine et ira. 
Nec tamen, auditis istis, simulare, sed in me 
Osque animumque suum damnatum vertere vidi, 

130 Atque simul totum tristi erubuisse colore. 

Quod me deprendis poenarum yortice tanto 
Mersum, ut et ipse vides, gravior me cura remordet, 
Inquit, quam cum me superis mors abstulit oris. 
Quod petis, abnuere haud possum. Tam proxima centro 

135 Haec me bulga tenet, quod furtim ex aede sacrata 
Surripui argentum, gemmisque rigentia vasa; 
Quare alius nostrum in crimen sine crimine venit. 
Sed ne gaudenti liceat tibi nostra tueri 
Ora, ubi fas unquam tibi sit loca linquere nigra, 

140 Quae modo praedico, reseratis auribus audi: 
Pistori primum macrescunt oppida Neris, 
Dein renovat gentes, renovat Florentia mores: 
Atque ex valle vapor Macra, Mavorte trahente, 
Ingruit obseptus nimbis et nubibus atris. 



INFERNORUM XXV. 



95 



145 Tempestas violenta, acris prosternet in agro 
Piceno armatas acies sub turbine belli; . 
Quare iniproYisus nebulam ipse abrumpet, et Albus 
Quisque suum yulnus lacrimabitur. — Haec ego dixi, 
Ut tibi sint misere noctesque diesque dolenda. 



m. 

Yerba sub ista manus fur tollens, pollice utrimque 
Inserto in digitos: Cape, ait, Deus; haec tibi p^ndo. 
Serpentes habui post illud tempus amicas, 
Namque una ex illis coUum complexa cohaesit, 

5 His yeluti argueret: Nolo, ulteriora loquare. 
Brachia corripiens ingentibus altera spiris 
Yinxit, sic sese parte anteriore retorquens, 
Ut yi cum gemina haud esset nutare potestas. * 

Ah urbs Pistori, urbs Pistori! Gur tibi nondum 

10 Solyere te in tenues suadet mens certa fayillas, * 
Ulterius ne jam dures? Nam pessima semen 
Omne tuum superas factis ausisque nefandis. 
Cunctos per circos nigri caligine Ayerni 
Nulla Deum contra sic yultu elata superbo 

15 Umbra mihi yisa est; non illius umbra tyratini, 
Quem cecidisse ferunt Thebanae ex moenibus arcis. 

Is sic diffugit, yerbum ut non adderet unum; 
Atque ego centaurum stimulis furialibus actum 
Yidi occursantem, magno clamore rogantem: 

20 Quo, quo proripuit se, quo ille eyasit acerbus? 
Nulla, reor, maris ora fuit tot plena colubris, 
Quam multa huic clunes serpentum turba tegebat, 
Quatenus humanae conjuncta est forma ferina. 
Huic humeros supra, et post coUa jacebat apertas 

25 AttoUens alas draco, cuncta obyia adurens. 

Caccs is est, inquit sapiens, qui saepe cruentam 
Fecit Ayentini montis sub rupe lacunam. 



96 INFERNORUM XXV. 



Non iter insisUi fratrum de more suorum, 

Ob furandi artem, qua armenta propinqua retraxit: 

30 Quare huic cessarunt firaudes et facta maligna 
Sub clava Algidis, centenisque ictibus ictus 
Forte decem haud sensit. — Hemorat dum talia doctor 
Atque is praeteriit: ripae, quam prendimus, oram 
Tres suhiere animae, quae me iatuere ducemque, 

35 Donec clamarunt: Qui vos? Tum fabula nostra 
Restitit, ac dictis nos harum admovimus aures. 

Hos ego non noram, sed tum forte accidit, ut fit 
Casu saepe aliquo, ex umbris ut de tribus una 
Alterius nomen, studio hanc hortante, vocaret, 

40 Sic affata: Ubinam censes mansisse Cianphaii? 
Quare ego compescens digito mifai labra, magistnim 
Admonui signis, intentus ut ora tenleret 

9i tua lenta fides, quae dico, credere cessat, 
Lector, non mirer; modo namque assentior aegre 

45 ]pse mihi, haec oculis qui Yidi et visa notayi. 
Hic dum sublatis palpebris lumina figo, 
En pedibus senis serpens irrumpit in unum, 
Totus et implicuit. Mediis circumligat almm, 
Brachia praecingit primis, dein dentibus ambas 

50 Invadit malas. Pedibus, quos pone gerebat, 
Devinxit coxas, immisitque inter utrasque 
Caudam et post renes sinuatam ad terga retraxit 
Non hederam videas sic tiimi intexere ramum, 
Ut fera terribilis proprios intexuit artus 

55 Artubus alterius. Dein corpus inhaesit utrumqtte, 
Ut si naturam cerae tepidae igne subissent, 
Et color his permixtus erat, neutrumque videtur 
Quod fuerat. Yeluti rapidos flammae ante vapores 
Per chartam excurrit fuscus color, haud tamen ille 

60 Prorsus adhuc niger est, et ckndidus occidit. Umbrae, 
Quae mansere, duo vertentes lumina retro, 
Clamabant: Eheu, sic mutas, Angele, membra? 



INFERNORUM XXV. 



97 



Aspice, iiec duo jam, nec simplex esse videris. 

Forma duplex capitis jam forma evaserat una, 
65 Bina figurarum cum coram mixta stetere 

Una sub facie, quae jam prima ora duorum 

Perdiderat. Vidi geminos exire lacertos 

Quattuor in partes; femora, et cum pectore ventrem, 

£t suras fieri quae uunquam nota fuere 
70 Membra ocuio humano. Deleta ibi pristina forma 

Omnis erat; perversa duos referebat imago, 

Atque unum et nullum; et se ita passu lenta ferebat. 

Solis ut aestivi mutans sub verbere sepem 

Si quando viridis per iter transversa lacerta 
75 Labitur, assimilis trananti nubila flammae: 

Non aliter venit ad reliquos, facto impete in alvum, 

£xiguus coluber, candens livensque nigerque, 

Ut piperis granum; atque ubi nos alimenta solemus 

Ducere nostra prius, morsu confixit acuto 
80 £x geminis unum, dein fusus corpore toto 

Ipsius ante pedes cecidit, quem vulnere laesus 

Aspexit, sed ad haec vocem non edidit ullam; 

Quin stabat, ceu qui somno febrive laborans 

Oscitat. Hic colubrum, hunc coluber spectabat; utrimque, 
85 Hic plaga, is patulo fumabat largiter ore, 

Seque sibi occurrens fumus jungebat in unum. 
Lucanus taceat, si qua is miracula tangit, 

Nassidii cum fata canit, miserique Sabelli; 

Intentusque, brevi quae vibro carmine, tradat 
00 Menti. Jam mittat Gadmum, atque Alpheida Naso; 

Quod si illum in colubrum numeris, banc vertit in amnem, 

Haud equidem invideo. Neque enim converterit unquam 

Naturas binas sic in contraria, ut harum 

Formae materiem fuerint mutare paratae. 
95 Has illi ad normas sibi respondere vicissim : 

In furcam coluber caudam diflindit; in unum 

Committit iaesus vestigia. Crura simuique 

7 



98 



INFERNORUM XXV. 



Coxae ita inhaeserunt, iif jam spectabile nullum 
Juncturae exstaret signum. Partita figuram 

100 Sumit cauda, illi delapsam. Mollior hujus, 
Durior illius fit pellis. Brachia vidi 
In geminas retro axillas sublapsa referri, 
Quosque pedes ambos est visus habere minores 
Anguis, plus tanto in longum subcrescere, quanto 

105 Illa minus, spatium in brevius contracta, patebant. 
Postremi se deinde pedes glomeramine torti 
Vertunt in membrum, quod vir naturaque celat, 
Deque suo duo membra miser protenderat alter. 
Dumque novo fumus sufTundit utnimque colore, 

110 Ingeneratque piios isthinc, depascitur inde, 
Unus se erexit, tum pronus concidit alter 
In terram; haud torquent tamen impia lumina, quorom 
Sub visu rictum mutabat uterque priorem. 
Qui rectus stetit in plantis, ad tempora traxit 

115 Rostrum, et, materia superante, exilibus aures 
Emersere genis: quae nondum lapsa retrorsum 
Pars superabat adhuc, in nasum versa recessit, 
Atque dedit modice, ut par erat, turgescere labris; 
Quique jacebat humi, rictum protrudit et aures 

120 Per caput adducit, veluti sua eornua limax; 

Et, quae haud lenta loqui fuerat conjunctaque, lingua 
In partes est scissa duas, et lingua bisulca 
Glauditur alterius, statque ipso tempore fumus. 
Quique feram induerat, per vailem sibila lambens 

125 Effugit; at retro clamatque atque inspuit alter. 
Deinde illi nova terga dedit, simul ista locutus: 
Sic volo, jam Buosus currat, velut ipse per istos 
Reptabam calles. Ita bulgae est visa saburra 
Septima mutare, et formas revocare priores. 

130 Hic nova me excusent, si quid calamus mihi oberrat. 
Et quamvis multo haererent defixa stupore 
Lumina, lAensque mihi fngisset, non tamen illis 



1NFERN0RUM XXVI. 



99 



Sic clausis licuit labi, quin ora notarem 
Pucci Deptgis, quem vidi de tribus unum, 
135 Qui venere prius, nondum mutasse iSguram. 

Alter erat, tibi adfauc luctu$ qui est caussa, Gavilla. 

XXVI. 

Gaude, tam magnum quod habes, Florentia, nomen, 
Quo terram et mare pervoli&s, ac Tartara comples. 
Namque tuos inter cives ego quinque latrones 
Inveni tales, nt mi pndor occupet ora, 
5 Per quos in grandem non est tibi surgere honorem. 
Quod si sub lucem veuiunt insomnia vera, 
Non aberit tempus, quo tu patiere, quod optat 
Pratum, nedum alii tibi. Quod si forte fuisset, 
Non maturatum rerer: sic illud adesset, 

10 Quandoquidem certo eveniet; mihi namque doloris 
Yulnus erit gravius, quo plus processerit aetas. 

Hinc nos digredimur, quaque ante exstantia saia 
Descensum dederant, dux scalis usus iisdem 
Ascensum petiit, sed me tamen ante recepto; 

15 Desertamque viam pergen^ per fragmina , perque 
Exesas scopuli cautes, sine utroque nequisset 
Auxilio manuum subnixa evadere planta. 
Tunc dolui, nirsusque subest modo caussa dolendi, 
Ad quae conspexi, cum tendo Inmina mentis, 

20 Et plus, quam soleo, ingenium cohibere laboro, 
Ne mihi discurrat, quo non dat tendere virtus; 
Ut, si stella favens aut hac majus quid abunde 
Dotibus ornatum me dimisere bonisque, 
Ista mihi minus invideam. Quot cultor agronim, 

25 (Fusus ubi propter clivum dat membra quieti, 
Tempore, quo, cunctas qui lustrat lampade terras, 
Ora minus celat, simul importuna strepenti 
Musca locum cedit culici), lampuridas imam 
Per vallem spectat, fortasse ubi coUigit uvas, 

7* 



100 



INFERNORllM XXVI. 



30 Et findit sulcos : octava tot undtque flaniinis 
Lucebat bulga, ut sensi, simul atque potitus 
Sum loco, ubi ima mihi patuit manifesta vorago. 
Atque ut, quj quondam est ursis uUoribus usus, 
Yiderat Elian abeuntem praepete curru 

35 Tunc, cum quadrijugi arripuere per aera callem, 
Quem non sic acies poterat servare sequentis, 
Ut praeter flanunam salienteth, nubis ad instar, 
Haud quidquam aspiceret: sic singula flamma per amplas 
Fossae ibat fauces, ut furtum haud proderet uUa; 

40 Flammaque damnatum subducit quaelibet unum. 
In digito arrectus, studio stimulante videndi, 
Sic ponti institeram, ut, ni cautem cura fuisset 
Prensare exesam, nuUo pellente, ruinam 
Traxissem. At ductor, qui me sic ora tenentem 

45 Yiderat intentum, dixit: Yersantur in iliis 
Inclusae flammis animae; quo incenditur, igne 
Singula sese amicit. Te talia fante , loquelam 
Sic solvi: doctor, modo fit mihi certius istud, 
Quod prius adverti per me; sic nam esse putabam, 

50 Et dicturus eram: quaenam illa in vertice flamma 
Sic bifida, adveniens, quae surrexisse videtur 
£x rogo, ubi impositum dicunt arsisse minorem 
Cum fratre Obdipoden? — Dedit haec responsa magister: 
TvDiDfes illic cruciatur et acer Ulvsses : 

55 Sic simul in poenas excumint, sicut in iras. 
Inque ista flamma lugentur robore texti 
Insidiae fallacis equi, per quem est data porta, 
£x qua Romulidum processit nobile semen. 
Hic ars flenda venit, per quam quoque mortua Aghillem 

60 Deidamia dolens suspirat, poenaque sacro 
Palladio sat justa datur. Tunc ora resolvens: 
Praeceptor, dixi, si ex iilis forte faviliis 
Mittere verba queunt isti, magis oro precorque, 
Atque haec mille preces valeat prex: desine, quaeso, 



INFERNORUM XXVI. 



101 



65 Hic me spectantem, adveniant dum cornua flammae, 
Me prohibere mora. Ipse vides, ut corpore prono 
Totus ad illa feror. — Tunc contra talibus ille: 
Laudandas ego laudo preces et dignor; at ore 
Edere verba tuo fac parcas, me sine linguam 

70 Solvere ; jam novi , cupido quid pectore verses : 
Nam fastidirent Graji te forte loquentem. 

Ignis ut advenit, doctor tempusque locumque 
Arripit, audivitque istis hunc vocibus orsum: 
vos, qui gemini sub flamma inceditis una, 

75 Si quid de vobis merui, dum vita manebat, 
Carmina cum scripsi sublimia, sistite gressum, 
Et nobis, in qua occiderit deperditus ora, 
Alteruter memoret. — Goncusso vertice majus 
Antiquae comu flammae nutare, sonumque, 

80 More laborantis ventis afflantibus ignis, 

Mittere, deinde apicem hinc atque inde evolvere, tanquam 
Lingua esset fari nitens, ac denique vocem 
Ejicere his verbis usam: Quo tempore abivi 
A GiRCE , multos quae me remorata per annos 

85 Cajetae tenuit, cui nondum nomina terrae 
Aeneas dederat; nec dulcia pignora nati, 
Nec patris antiqui pietas, nec debita cura, 
Nec qui justus amor me laetificare jubebat 
Penelopen, aestum potuerunt vincere cordis 

90 Ardentis multos per terras cernere mores, 
Multorumque hominum virtutes pravaque facta: 
Perque patens altum solus me credere cymbae 
Haud timui, parva comitum stipante caterva, 
Quae me desertum nunquam malefida reliquit. 

95 Hispanos usque ad populos ego iittus utrumque 
Yidi. Non Afri, Sardoa nec insula nostros 
EfTugere oculos, nec quos circumalluit undis 
illius ora maris. Tardum me debilis aetas 
Fecerat, et comites tunc, cum freta tangimus illa. 



102 INFERNORUM XXVI. 



100 In quibus Alcides fertur posuisse coluninas, 
Ultra ne quis eat Dextra de parte reliqui 
Hispalin, et laeva Ceptam; tum talia dixi: 
fratres, casus duros numeroque carentes 
Experti mecum, occiduas venistis ad oras. 

105 Nemo ex tam parva Tigilandi temporis hora, 
Quod superesse videt, dare sensibus experiundum 
Abneget, atque sequi solem, qui lumine mundum 
A populis nudum lustrat. Perpendite vestrum 
Semen: non vobis membra, et praecordia finxit 

110 Natura, ut deceat pecorum vos vivere vitam, 
At virtutis iter moliri, et plura doceri. 

Haec vox una meos stimulis ita suasit acutis 
Insuetam tentare viam, ut vix uUa fuisset 
Jam mihi sponte sua cupidos retinere potestas. 

115 Nec mora. Ad Eoos puppim convertimus Iivnos, 
Tendimus et stultum studio properante volatum, 
Addidimusque alas remis, latus usque potiti 
Laevum. Jamque poli cunctas sub nocte videbam 
Alterius stellas, sic et descendere nostrum, 

120 U|; non ex plano se attolleret aequore ponti. 
At vicibus quinis jam luna accenderat orbem, 
Et totidem inferius defeclum lumine vultnm 
Celarat terris, postquam discrimina rerum 
Tanta ingressus eram; cum subniger, intervallum 

125 Ob longum, prooul ante oculos est visus adesse 
Mons, ita sublimi se toUens vertice ad aethram, 
Ut socii aequaiem in terris vidisse negarent. 
Hic nos laetari pariter, sed gaudia nostra 
Jn luctus abiere cito; nam turbinis atri 

130 Tellure orta nova vehemens violentia navem 
In primum feriit latus, et terna vice torsit 
Omnibus hanc undis, et quarta sustulit alte 
Puppim, ac depressit proram, ut placuisse videtur 
Arbitrio alterius, donec nos obruit aequor. 



INFERNORUM XXVII. 



103 



XXVII. 

Arrectam se sustulerat jam flamma, quiete 
Composita, ulterius fandi finem ore datura, 
Atque ibat, dulci hanc missam faciente poeta: 
Altera flamma suum cum vertere iumina visus 
5 Ad cornu hortata est, abeuntem pone secuta, 
Confuso sonitu, qui funditus erumpebat. 

Ut Siculus taurus, qui luctu immugiit ante 
Illius (atque id jure fuit)^ qui hunc finxerat arte, 
Edebatque hominis mugitus^ voce dolentis, 

10 Ut, quamvis totus constaret corpore aheno, 
Ipse videretur cruciatu percitus acri: 
Sic fraudata via pariterque foramine, ab ignis 
Principio in flaramae murmur se tristia verba 
Mutabant. At ubi haec apicis per mobile acumen 

15 Invenere viam^ motum vibrantia eundem, 
Quem prius emissis vibravit lingua locuti, 
Haec vox audita est: Te, verbis quem alloquor istis, 
Namque modo cum Ithaco te AnoAEUH est- fassa ioquela, 
Quamvis adveniam serus fortasse, morari 

20 Non pigeat, mecumque ioqui. Potes ipse videre, 
Ut me non pigeat; quamquam hic me flamma perurit. 
Si: modo in haec tu regna ruis caligine coeca, 
£x iila dulci lapsus teilure Latina, 
Unde ego transactae vitae fero crimina cuncta; 

25 Dic mihi , num Aeiciliae populi modo commoda pacis, 
An bellum spectent. Fateor me in montibus ortum 
Urbini fines intra rupisque recessus^ 
Unde fluit Tibris. — Prono tum corpore stabam 
Intentus, cum me fodiens dux t^ibus infit: 

30 Tu loquere, gjl Latio est. Ego, respondere paratus 
Illico, sic solvi celeres. voces : Anima, istis 
Abdita sub laiebris, tua nuUo* tempore terra 
Aut caret, aut caruit bellis, quae corde tyranni 




Vestri agitant; sed ibi modo nulla patentia liqui. 
35 Stat veluti multos stetit ante Ravenna per annos ; 

Atque PoLENTiNiTS poUens rostro ales adunco ' 

Sic fovet ora, suis Plyloclen ut contegat alis. 

Quaeque olim longo tellus exercita ludo 

Gallorum tumulis infecerat arva cruenta, 
40 Pace diu fruitur viridi secura sub ungue: 

At Vkrrugchini, seniorque novusque, molossi, 

Sub quibus indigne jacuit Montegna peremptus, 

in saltu pasti dentes de more terebrant. 

Quasque Lamon terras, quasque ailuit unda Vaterni, 
45 Nunc regit imperiis nido Leo parvus in albo, 

Qui, quas tutatur calido sub sidere, partes 

Sub bruma mutat: GAESENAque proxima Sagro, 

Ut media est inter campum lapidosaque montis, 

Inter servitium libertatemque moratur. 
50 Nunc mihi dic, or.o, qui sis; plus quam fuit alter 

Ne mihi sis durus, ut sit tua fama superstes. 
Postquam more suo sat longum immugiit ignis, 

Verticis hac illac extremum movit acumen, 

Deinde sonum efQavit talem: Si posse putarem 
55 Id fieri , ut rursus visuro lumina soli« 

Nostra forent commissa viro responsa, maneret 

Haec flamma haud agitata ultra: ast, ut credere dignum est, 

Quandoquidem revocare gradus hoc carcere ab atro 

NuUi unquam vivo licuit, responsa remittam, 
60 Haud metuens famae, quae nostra opprobria prodat. 
Olim miles eram, dein lumbos fune retorto 

Ginxi, sic vitam ratus emendare priorem. 

Et certe ista fides veniebat mi integra tota, 

Si non iile potens ter magnus presbyter esset, 
65 Gui male sit. Namque is me in crimina prima remisit. 

Qui quamqne ob caussam, ipse voiens, adverte, docebo. 
Donec forma fui cum came atque ossibus illis, 

Quae dederat genitrix^ non me mea facta leonem. 



INFERNORUM XXVH. 



105 



Sed vulpem fecere. Astus quoscumque, peritus, 
70 Secretasque vias novi, et sic omnia vafre 

Digessi, externas nt fama exiret in urbes. 

At simul aetatis me vidi limine in iilo, 

In quo cuique foret satius deducere vela, 

Colligere et funes, tunc rerum, quae ante placebant, 
75 Est mihi pertaesum, confesso crimina vitae 

Guncta et testato me poenituisse malorum; 

Atque baec, me miserum! juvisset versa voluntas. 

Princeps nostrorum novus iste Pharisaeorum 

Tempore, quo juxta Lateranum bella gerebat, 
80 Non jam Judaeis infensus, nec Saracenis; 

Christiadum nam gente satos sibi duxerat hostes, 

£t numero ex illo nemo oppugnaverat Acrin, 

Nemo mercator Sultani intraverat urbes; 

Nec summum imperii munus, nec chrismata sacra 
85 In se respexit, nec quod tenuare capistrum 

Praecinctos solet, in me habuit duxitque verendum. 

Verum ut Silvestrom inclusum Soracte petivit 

GoNSTANTiNus , ut a lcpra se mitteret acri 

Sanum: ita ut et sibi praeceptor febrim ipse superbam 
90 Sanarem, me consuluit. Mihi faucibus haesit 

Yox muto; sic verba hominis sunt ebria visa. 

Deinde inquit: Nullo trepident tibi corda timore; 

Hac te absolvo tenus; Praenesten quomodo possim 

Yertere, tu tantum doceas. Mihi ciaudere coeUim, 
95 Et reserare datum, jam scis; quare mihi claves « 

Sunt geminae, quas ille parum modo functus amavit. 
Tum grave dictorum pondus me pressit, ut ultra 

Gonticuisse mibi rerer magis affore damno. 

Atque ita respondi: Quoniam me, crimen in istud 
100 Jam jam lapsurum, Pater, abluis, accipe: longum 

In promissa abeas, promissis addito curtam 

Ipse fidem; et duces stans alta in sede triumphum. 
Ast ubi Franciscus gelida me morte solutum 



106 



INFERNORUM XXVIII. 



Secum adducturus venit, niger obatitit unus 

105 De Gherubin Stygiis: Ai)sitque injuria. dixit, 

Ne tolie. Hunc aequum est descendere in ima. meorum 
Permixtum populo. Nam plenum fraudis ab isto 
Yenit consilium, post quod crini ipsius haesi. 
Namque haud uUa. data est absoivere posse facultas, 

110 Quem non poenituit; sed cuipam odisse, simqlque 
Hanc velle, haudi par est: quis enim pugnantia contra 
Jungat? Et, heu miserel excusso mibi qui fuit aestus! 
Gum me corripiens dixit: Num forta putabas, 
Me logicum non esse. Atque ad Minoa retraxit, 

115 Isque quater geminoa caudam sinuavit in. orbes, 
Ad durum adducens dorsum, et simul ore momordit 
Acriter iratus, deinde bas dedit ore loquelas: 
istum filamroa decet furax sontem; utque videre ast, 
Perditus his lugens contectus vestibus erro. 

120 Flebile visa queri, contorto flamma refugit 
Quassatoque diu vibrantis acumine cornu. 
Dux et ego.ulterius transimus., terga prementes. 
Rupis, ad usque aliam, quae dat contendere ad arcum, 
Qui superimpendet fossae, in qua stat sua poena 

125 Illis, qui conjuncta simul sunt scindere adorti. 



XXVIII. 

Quis potis est, verbis vel quavis lege solutis, 
Dicere ^sanguineos rivos, ac pandere plagas, 
Quas modo conspexi, repetendo saepe relata? 
Omnis lingua quidem minus, ac minus utilis esset, 
5 Ob paupertatem nostri sermonis, et arctos 
Ob meatis fines, noo aptae cuncta tenere. 

Si quis coogereret totius gentis. acervos^ 
Pro quibus iofeiix fertur terra Appi^Ia caedi 
Indoluisse suae, Ajen^adum data vasta sub enset 
10 Atque annellorum diuturni^ob. tem|>ora belli. 



INFERNORUM XXYlir. 



107 



Magnas exuvias, memorat quas Livius auctor, 
Qui nunquam eirayit; simul et miserabile vulgus 
Ictus expertum tristes, dum arcere Rdbertom 
GuiscARDDM patriis certabat finibus hostem, 

15 Et reliquum, cujus Ceperanos nunc quoque campus 
Ossa tegit, mendax ubi erat nimium Appulus omnis, 
Et Taleacoti trans arcem , ubi viribus usus 
Armorum nuUis vicit longaevus Alarbds ; 
Atque hic perfossos truncos ostenderet, ille 

20 Artus : nii horum nonae foedissima bulgae 
Supplicia aequaret. Non sic perfossa videntur 
Dolia, queis media est aut infima lamina subter 
Amissa, ut quidam a mento usque ad podicis orbem 
Scissus, qui mihi spectandum sese obtulit ultro. 

25 Intestina inter crura huic pendentia stabant, 
Extaque cum tristi vertente in stercora sacco 
Quidquid quisque haurit, nobis manifesta patebant. 
Atque hic dum spectans haerebam totus in illo, 
Is me respiciens, manibus sibi pectora pandit, 

30 Sic fatus: Gerne, ut lanier crudeliter artus; 
Aspice, ut incedat mutilus Maometds; et Altx 
Flens prae me repit, diffissus turpiter ora 
A mento ad frontem; quosque illic conspicis, omnes 
Hi, dum vita fuit, seruerunt scandala, adorti 

35 Schismatis omne nefas. Quare sic scissa trahentes 
Membra illi occurrunt. Isthic post terga moratur 
Daemon, qui scindit nos tam crudeliter ense, 
Turba de nostra rursum sub vulnera mittens 
Quemquam, ubi triste viae spatium revoJutus obivit; 

40 Yulnera namque prius coeunt, quam huic obvius alter 
Fiat regressu. At quis tu, qui in vertice rupis 
Hujus odorare? An subeundae ut sit mora poenae, 
Quae tibi decreta est confesso crimina vitae? — 
Nec mors hunc deprendit adhuc, nec facta nefonda 

45 Huc adduxerunt cruciandum , talibus infit 



108 



INFERNORUM XXVIII. 



Praeceptor; sed ego, absumptus jam funere, poscor, 
Hunc ut circumagam loca per tenebrosa, per omnes 
Orbes, hinc donec renim experientia doctum 
Mittat et, ut nunc ipse loquor, res vera patescat. 

50 Taiibus auditis, plus quam centena virorum 
Turba stupens stetit in fossa; nam mira cruentae 
Res poenae immemores fecit. Nunc ergo monebis, 
Tu fortasse brevi visurus lumina solis, 
Fratrem Dulcincm, validis ut se instruat armis, 

55 Ni mens certa illum tulerit, me pone subire 

Quam primum hanc fossam, ne sic tam angustia viclus, 
Quam nivis aggestae, victorem Guascona mittat; 
Nam secus haud facinus fuerit leve castra potiri. 
(Jt pede suspenso hanc vocem Maometus iturus 

60 Edidit, hinc abiens tellurem hoc pressit. At alter, 
Perfossum cui guttur erat, qui naribus ibat 
Ad frontem truncis, tantum aure notabilis una, 
Et steterat, mistus reliquorum examine, mirans, 
Ut me lustraret, per aperta foramina cannae 

65 Undique caede rubrae prior occupal, ista locutus: 
tu, quem nulla impurum facta impia damnant, 
Et quem jam vidi in Latio, nisi fallit imago 
Me similis, si forte iterum tibi cemere dulcem 
Tellurem dabitur, quae a Yercellensibus agris 

70 Ad Marcobejum vergit, reminiscere Pbtrum, 
Patria cui Medicina fuit; duoque optima Fani 
Lumina viva modo, mox ista monere memento, 
Guidum atque Angelulum, nisi mens hic praescia vana est, 
Se vita iri depulsos, atque aequore mersos 

75 In saccum insutos, sub proditione tyranni 

Falsi, ad Crustumium; nec, qua Majorica ad oras 
Usque patet Cyprias, vasti rex aequoris unquam 
Tale scelus vidit, nuUo grassante pirata, 
Nulla acie Argolica. Qui oculo tantum aspicit uno 

80 Proditor, atque tenet terram, quam, qui modo mecum 



INFERNORUM XXVlll. 



109 



Yersatur, nunquam vellet vidisse, vocabit 

Hos in congressum, efficietque, ut Yota precesve 

Non opus his vento sit mittere Phocarensi. 

Huic ego: Fac monstres, et da mihi discere posse, 

85 Si me forte tuum vis nomenr ferre sub auras; 
Ecquis is est, adeo visum exsecratus amarum? 
Ille manu arripuit socii malam oraque pandit, 
Exclamans: Hic est — ; neque hiantem verha sequuntur. 
Gaesaris hic animo dubitanti fraena resolvit, 

90 Sic fatus: Nocuit semper differre paratis. 

Atque oh! quam mihi visus erat formidine victus, 
In jugulo truncus Hnguam sic farier ausam, 
CuRio! Tum manibus mutilatis alter utrisque, 
Aera per fuscum toJlens foedantia vuitum 

95 Ossa lacertorum, hanc eduxit pectore vocem: 
MoscA tua maneat pariter tibi mente repostus, 
Gui quondam, heu nimium misero! vox excidit ista: 
Facta viam invenient, quod genti semen Hetruscae 
Triste fuit. Generisque tui commune sepulchrum! 

100 Respondi. Quare ille, suo hunc etiam insuper addens 
Moerorem, flenti similis simiiisque furenti 
Fugit, et ipse steti cnpidus spectare catervam. 
£t res oblata est, quam me narrare vetaret 
Ipse timor, nulio mecum testante; sed ipsa 

105 Conscia mens veri, comes optima, sueta juvare 
Auxiliis hominem, cui pro thorace dedisset 
Nil conscire sihi non purum, mji omnia tuta 
Praestat. Ego vidi certe, videorque videre 
Nunc etiam, truncum per se capite ire revulso 

110 Cum reliquis grege de tristi ; arreptumque capillis 
Ahscissum caput ipse manu pendente ferehat, 
Instar laternae, nosque illud lumine utroque 
Spectans: Me miserum! questu repetebat amaro. 
Ipse aderat lucerna sibi; geminatus in uno, 

115 In gemiuo simplex: qui fiat, noverit ille. 



110 



INFEBNORUM XXIX. 



Qui regit haec. Postquam sub pontis constitit arcu 
Arrectus, dextram ac totum caput extulit alte, 
Verba admotunis nobis sua. Verba fuerunt 
Ista: Modo nostrae durum genus aspice poenae, 
120 Tu, qui yivus adhuc yisunis morte peremptos 
Huc ades, atque vide, num sit crudelius ullum 
Supplicium; utque aliquid nostri non inscius edas, 

fiLANDERIONENSEM BeLTRAMUM SCitO fuisse 

Me, illum, qui regi dederam perversa Joanni 
126 Consilia, atque in se patrem natumque rebelles 
Armavi. Architophei non sic furiaiibus egit 
Maachiadem stimuiis, nec tanto vulnere iuctus 
Davidem oppressit. Quare, tam juncta duorum 
Divisi qui corda virum, sic nunc ego gesto 
130 Divisum cerebnim, miser! usque ab origine prima, 
Isto quae in trunco est. Sic iex pro dente reposcens 
Dentem, haud absimiles jussit me pendere poenas. 



XXIX. 

Sic mihi turba frequens, diyersaque vulnera visum 
Abstulerant domitum, ut cuperent mea lumina ionga 
Fiere mora. At: Quid adhuc, vates ait, aspicis ultra? 
£t quid adhuc, acie defixa, immofoilis haeres, 
5 Carcere sub tristi speculando vulnere passim 
Multiplici laceras umbras? Sic temporis horas 
Te flendo haud aliae viderunt ducere bulgae. 
Haec vallis, bene si numeres, per millia ductos 
Bis patet undenos passus; jamque aurea iuna 

10 Sub pedibus luoet nostris, jamque hora diei, 

Quae datur, eiigua est; minime et quod rere, videnda 
Multa manent. Ego respondi: Si agnoscere caussam 
£t tu quivisses, cur undique vestigarem, 
Cunctandi ulterius spatium breve forte dedisses. 

15 Ille ibat partim , gradientem ego pone sequebar, 



INFERNORUM XXIX. 



111 



[ncq)tum evolyens responsum atque insuper addens: 
Illam inlra foveam, cbnsulto ubi fixa tenebam 
Lumina, flere meo reor umbram sanguine cretam 
Crimina, apud manes adeo constantia magno. 

20 Tum doctor contra: Ne posthac sensa tuamque 
Is frangat mentem; atque alias sub pectore curas 
Jam yersa; hic per te liceat remanere sepuito. 
Namque illum yidi graviter sub ponte minantem, 
Ac te signantem digito, audiyique yocatum 

25 Hic intus Gerium del Bello nomine Hetrusco. 
Sed qui Altafortis <quondam possederat arcem, 
Sic tibi detinuit mentem, ut diyertere yisu 
Inde tibi haud fuerit; quare jam eyaserat ille. 
Mi dux, mors yiolens, ultorem nacta nec uilum, 

30 Qui fuerit probri consors , ita abire frementem 
Gompuierit, dixi; quare ilie, ut corde yoiuto, 
Excessit, nulla dignum qui yoce yocarer 
Ducens; idque magis miserantem indignaque flentem 
Hujus fata moyet. — Sermonum hac nos vice primum 

35 Yenimus ad callem scopuli, qui ex yertice monstrat 
Aiterius yallis spatium totum undique ab imo, 
Si major fuerit speculanti copia iucis. 

Yentumubi buigarum est postremaad claustra malarum 
Sic, ut alumnorum mihi jam apparere figurae 

40 Possent, diyerso ferierunt murmure questus 
Gor mihi, quos pietas teiis armarat acutis: 
Quare aures manibus properayi ciaudere utrisque. 
Qualis, si spatio fossae glomeretur in uno, 
Quidquid in aegrorum hospitiis pigra stagna Glaninae 

45 Valiis , cum arentes agros Leo tristis hiulcat, 
Aut cum Libra yices aequat, quidquid maris ora 
Importuna Senae, quidquid Sardoa malorum 
Morbis foeta gerit, dolor afforet; undique talis 
Hic erat, ac talis se fainc halitus effundebat, 

50 Qualem membra halant diuturua putrida tabe. 



112 INFERNORUM XXIX. 



Nos longi extremam scopuli , laevam usque tenentes, 
Descensu petimus ripam, atque reviyere yisus 
Tunc coepit propius fossae ima, ubi rege sub alto 
Justa ira, haud patiens falli, cruciatibus angit 

55 Falsificos; atque hic mulcandos ipsa notavit. 
Tristius haud quidquam Aeginae vidisse putarem 
Confectum morbo communi vulgus, ubi aer 
Sic plenus vitio fuit, ut genus omne animantum, 
Ad minimum vermem, collapsum morte periret; 

60 Et genti antiquae dein semina formicarum 
Suffecere novum populum, ut cecinere poetae; 
Quam qui per tenebras iliius valiis acervos 
Umbrarum varios ianguere aegrore videret. 
Iste superjectus ventri, tergo ille jacebat 

65 Allerius, quidam reptando triste cubile 
Mutabat. — Taciti nos lento incedere passu, 
Gircumferre oculos, aegrosque audire querentes, 
Tollere qui nuilo sese conamine quibant. 
Ipse duos vidi nixos se mutuo, ceu vas 

70 Impositum vasi, caifiat ut esca vicissim, 
A capite ad plantas maculatos undique crustis. 
Haud unquam strigili propere percurrere vidi 
Tergus equi puerum, domino exspectante moratum, 
Aut quem pertaedet vigilando ducere tempus: 

75 Ut se quisque supra properantibus unguibus acres 
Hic illic iterum morsus geminabat, ob iram 
Indomitae nimium proriginis omni ope captae. 
Et conabantur scabiem sibi detrahere ungues, 
Sardoni ut culter squamas, aut cuilibet ulli 

80 Largius instructo pisci. — Tum talibus unum 
De numero aggressus, dictis dux incipit ultro: 
O, qui te ianias digitis, ut forcipe adunca 
Saepe usus, dic, an quisquam ex teliure Latina 
His commistus eat; sic unguis tempus in omne 

85 Sit tibi par operi. — Sumus ambo ex gente Latina, 



«■^ 



INFERNORUM XXIX. 



113 



Quos ita comiptos cernis, tunc unus ad ista 
Respondit lacrimans; sed qui nos yoce rogasti, 
Ecquis es? — At ductor: Yeni, descendere adortus 
Ex rupe in rupem, ducturus corpus habentem 

90 Vivum, Tartareas homini monstrare cavemas 
Certiis. Tum vero sese commune resolvit 
Fulcrum, et quisque fremens oculos atque ora tenebat 
In me, unaque alii, quibus haec yox icerat aures. 
Optimus accessit demisso vertice, fatus 

95 Sic mecum, sapiens: Istis tu edissere, quidquid 

Yis. Et ego coepi, hanc veniam mihi dante magistro: 
Sic nunquam vestrum primo vanescat in orbe 
Mentibus elabens nomen, sed vivat in aevum 
Multum. Non pigeat qui sitis dicere, et unde 

100 Sit genus; haud vestrae species foedissima poenae 
Impediat, veterem metuentes prodere famam. 

Aretina mihi tellus est patria, tali 
Unus voce inOt; damnatum me igne Senensis 
Albarus absumpsit; sed, quod me morte peremit, 

105 Haud huc me adduxit. Quamquam, ut verum ordine p^ndam, 
Huic quondam dixi, per hidum multa locutus, 
Me caUere artem, p^r quam sublimis in auras 
Tollerer. Hic plenus studiorum, et mentis inanis, 
Monstrare hanc jussit: sed, quod tranare volatu 

110 Aera Daedaleo haud dederam, dedit ipse cremandum 
Me cuidam, cui carus erat, patri ut sua proles. 
Verum me ista decem de bulgis ultima claudit, 
Quod me, qui Alchymia sum usus, dum vita manebat, 
Minos, cui nunquam decepto errare iicebit, 

115 Ista multavit poena. — Atque ego talia vati: 
Vidislin' gentem captanti vana Senensi 
Aequalem? Huic certe haud multum gens Gallica cedit. 

Aiter ubi audivit scabiosus talia fantem: 
Excipe, respondit, JStriccam rescindere doctum 

120 Impensas , simul atque auctorem divitis illum 

8 



114 



n^FERNOBUN XXX. 



NicoLECM moris, primum qui iayenerit hortuin, 
Gui caryophylli beneoleDtia semina adhAerent; 
Excipe conyentus» ubi consita vitibus arva 
AsciANONENsis dispersit Cacgu, et ingens 

125 Frondiferum nemus, et qui effudit, prodigus auri, 
Quidquid consilii prius Abbaliardus habebaL 
Utqae scias, qui te spectantem mente Senenses 
Adversa sic auxilio juvet, inspice, et ora 
Fac bene responsent tibi nostra, et disce Capogci 

130 Umbram arte Alchymiae docli vitiare metalla ; 
Et meminisse potes, si te bene lumine lustro, 
Quam bene naturae simulator simius essem. 



XXX. 

Cum Juno ob Semelen odio indulgebat acerbo 
Gentis in omne genus Thebano sanguine cretae, 
Quod semel, atque iterum ostendit; furialibus actu» 
Est adeo stimulis Athamas, ut conjuge visa, 

5 Quae natos, utrasque manus onerata» trahebat, 
Exclamarit: lo, tendamus retia ailvis, 
Ut post insidias gemina cum prole leaenam 
Prendam. Deinde feros ungues protendit, et unum, 
Nomine quem proprio compellavere Learchum, 

10 Gorripuit, circaque caput bis terque rotatum 
Ad saxum aUisit: reliquo et cum pondere sese 
Obruit illa mari. Et euncta ausa, ausisque potita 
Gum fortuna Phrygum coepit sublapsa referri, 
Ut regnum et regem deleverit una ruina; 

15 Tristis, inops, praedae mala sors Gisseis, ubi aras 
Caede Polyxenia respersas vidit, et ictu 
Telorum exanimis Polydori in Uttore corpus, 
Acta furore dedit latratus ore caninos 
Pro verbis; tantus mentem distorserat angor. 

20 Sed neque Thebanae, neque Troicae Erinnyes un^uam 



INFERNOBUM XXX. 115 



Visae suDt adeo in qaemquam saevire , vel ungue 
Figere, nedum hominum, rabidarum membra ferarum, 
Sicut ibi umbrarum vidi simulacra duarum 
Arida, nuda artus se alterno incessere morsu, 

25 Tamque cito ferri cursu, quanto impete porcus, 
Cum se solyit hara. Petit artus una Gapogci, 
Et colli nodum compressit dente tenaci 
Sic, ut raptato venter teilure fricandus 
Huic esset solida. Tum, qui stetit ore trementi, 

30 Aretinus ait: Furiosam cerne JoANifis 

Sticchi umbram cunctos sic depectentis. — At isti 
Dixi: sic parcat te figere dentibus alter; 
Ne grave sit fari; dic, quisnam est ille, priusquam 
Isthinc erumpat Mtbrhae vetus illa scelestae 

35 Est anima, in patrem fas uitra perdite amica; 
Grimen in incestus quem traxit fraude sub ista: 
Alterius formam falso mentita, parenti 
Sese supposuit; velut alter, qui inde recedit, 
Fingi se Buosum Donati passus, equarum 

40 Ut grege de toto reginam acquireret, ausus 

Testari hunc simulans, simul et tabulis dare normam. 

Postquam abiere duo rabido obvia dente petentes, 
In quos obtutum figebam, lumina verti 
Inspectura alios male natos. Se obtulit alter 

45 Spectandus litui forma, quam totus habebat, 
Non aliter factus, si demas inguina parti, 
Qua vir sit bifidus. Gravis hydrops, dispare norma 
Sic membra afficiens congestae copia aquai, 
Quam male convertit, minime ut respondeat alvo 

50 Os, hunc continuo labns. inhiare reclusis 
Gogit, more viri, quem tabida febris adurit, 
Qui, stimulante siti cum fiagrat, deprimit imum 
Ad mentum, invertitque ad nares usque supernum. 
vos, qoi poenae immunes (nec cognita caussa) 

55 Triste pererratis regnum, circiunspicite, inquit. 



8' 



116 



INFERNORUM XXX. 



Intentique grayem perpendite' mente magistri 
Adami luctum. Mihi vivo haud defuit ulla 
Copia poscenti; heul nunc lymphae gutta vei una, 
Una est in votis. Rivi, qui montibus agri 

60 Clusini argento simiies labuntur in Arnum, 

Quaque iter intendunt, saturant loca cuncta liquore 
Frigidulo , ante oculos, nec frustra, errare videntur; 
Nam me dulce fluens horum plus siccat imago, 
Quam, qui sic macie vultum depascitur, aegror. 

65 Quae me justitiae sic contudit ira severae, 
Inde loci, infamem turpi quem crimine feci, 
Deduxit caussam, qua plus mihi corde frequentes 
Exprimat ex moesto gemitus. Romenu terra est 
Haec, ubi corrupto nummos cudi aere notatos 

70 Baptistae effigie; quare membra usta reliqui. 

At mihi si coram prava umbra videnda daretur, 
Vei GuiDi, vel Alexandri, vel fratris utrique, 
Inspicere hanc maliem satius, quam fonte potiri 
Branda. Jamque una intus adest, si vera loquuntur 

75 Umbrae actae rabie: at quid mi, si vincior artus? 
Si saltem mihi corpus adhuc levitatis haberet 
Tantum, ut, dum vertunt labentia tempora saecium, 
Unum vei digitum pedibus procedere possem, 
Hoc essem jam ingressus iter, vestigia quaerens 

80 lilius has inter vuigi sordes; licet ista latrina 
In longum undenos passus per miliia ductos, 
Et plus quam passus quingentos iata patescat. 
Colluviem hanc inter mihi tempus in omne jacendum est 
Hos propter. Namque hi suaserunt cudere nummos, 

85 Queis tantum suberat misti purgaminis, ut tres 
Pondere adaequaret siliquas. — Tum talibus orsus 
Quaesivi rursum: Quae sunt miseranda duorum 
Spectra haec, quae fumant veiuti sub frigore brumae 
Fonte «xtracta manus, tibi dextrum qui iatus urgent 

OOProstrati, junctique simui? — Quo tempore in istud 



fNFERNOfiUM XXX. 



117 



Antrum, inquit, pluvi, ilios me inyenisse recordor 
Sic poaitos; nunquam digressos ampUus inde, 
Aeternumque reor mansuros. Femina mendax 
Una est, quae nomen Josephi crimine falso 

95 Detulit ; haec umbra est Danai peijura Sinonis 
Ex urbe Uiaca, quorum de pectore febris 
Tantum nidoris graveolentis torrida mittit. 
Unus at ex iliis, piguit quem forte vocatum 
Nomine ita obscuro, pugnum huic impegit in ampii 

100 Duritiem yentris. Veluti Gybeleia ab ictu 

Tympaoa, is insonuit. — Contra subita ira magistri 
Adam vibrato graviter ferit ora iacerto, 
Nec minus hic fuerat durus; dein taiia fatur: 
Quamvis membrorum gravitas vetet ire, lacertus 

105 It mihi iiber, ubi sit opus. Tunc edidit aiter 

Haec verba: Ardentem ad flammam quo tempore tractus 
Ibas, haud fuerat tam alacer tibi; at hunc tamen aera 
Cudere sic norunt, et pius fortasse paratum. 
Hydropicus contra: Nunc tandem dicere venun 

110 Coepisti; at Trojae tu pandere vera rogatus, 
Non ita testis eras verax« Verum assimuiavi, 
Tu cuneum, Danaus dixit; sed criminis una 
Isthic me labes damnat, te piurima, totque 
Crimina, quot quisquam haud potuit committere Daemon. 

115 Insidias faiiacis equi, perjure, revolve, 
Uii respondit, qui inflatum abdomen iiabebat, 
Arguat et sontem totus jam conscius orbis. 

At tibi sit crimen sitis arida, dixit Achivos, 
Quae tibi disrumpit linguam; sit marcidus humor 

120 Crimen, qui anterius ventrem tibi sepit. — At aeris 
Cusor: Ita, ut quondam, magno se scindit hiatu 
Os tibi nunc, ubi fert animus maledicere suetus. 
Quod si me exsiccat sitis, et me lympha refercit, 
Ardor te male habe^, male habet caput usque laborans; 

125 Et dum Narcissi speculum tibi lambere detur, 



118 INFERNORUM XXXI. 



Hortantem haud yelles te longa ambage moratum. 
llos ego defixa sermones aure bibebam, 

Cum mihi praeceptor subtristis: Prospice, dixit; 

Namque parum modo abest, quin tecum in jurgia surgam. 
130 Quem simul iratum audivi verba ista ioquentem, 

Accessi, puduitque adeo, ut pudor intima mentis 

Nunc quoque pervadat, repeto dum talia mecum. 

Ac veluti in sonmis sua qui sibi damna figurat, 

Somnia dum ludunt, ludant modo somnia mavult 
135 Sic, ut quidquid adest, omnino exoptat abesse: 

Talis ego adstiteram, cum deessent verba studenti 

Errori caussam nostro praetexere; at istud 

Fecerat adspectus, quod me haud fecisse putarem. 
Culpa tua major tanto purganda pudore 
140 Non esset; quare hic omni te iabe levavit, 

Doctor ait, meque usque puta te cemere coram 

Adstantem, si forte pari certamine gentem 

Infensam offendas: id velle audire pusilli est. 

XXXI. 

Una eademque prius me lingua momordit, utrasque 
Tinxerit ut malas, medicataque postea juvit. 
Talis, ut audivi, fataiis lancea Achillis, 
Ac Pelei patris primo caussa esse soiebat 
5 Tristis, deinde bonae strenae. Nos vertere terga 
Yalli infelici, praecingentemque tenere 
Coepimus adscensu ripam, transversa legentes 
Muti. Nescio quid minus hic quam noctis opacae, 
Atque minus quam lucis erat. Nec longius ire 
10 Yestigando ocuius quibat; verum imptdit aures 
Stridore aitisono comu, quod et omne tonitru 
Obruerit strepitu horribiii, propriumque secutum 
Oppositum ftibi iter, me figere adegit in unum 
Lumen utrumqne locum. Post flendae Ainera ciadis, 



INFERNOaUM XXXI. 119 



15 Carolas a saocto Magnus cum decidit auso, 
Tam perterricrepo dod perculit adra bombo 
Rholandus. — Caput inde ausus'pauilisper in altum 
Toliere, sum multas Tisus spectare praeaitas 
Turres. Quare ego: Dic, quaenam est terra ista, magister? 

ao Isque mibi: Quoniam multis stipata tenebris 

Per loca transcurris nimium procul, hinc fit, ut erres 
Propter opinatus animi; at, probe, tu quoque disces, 
Illuc si accedas, quam, quae longinqua yidentur, 
Decipiant sensus: quare properantius ito. 

25 Apprenditque manum peramanter, et insuper addit: 
Ante iter ulterius quam pergas carpere mecum, 
Scito, non illas turres, yerum esse gigantas, 
Stantque, tenus yentris quanti sunt, undique fiu 
Circum oram putei. Veiuti, caiigine pulsa, 

30 Paullatim incipiunt oculi internoscere, quidquid, 
Aera qui stipat, yapor abdidit; aera crassum 
Sic me, dum fodio, magis et magis usque propinquans 
Orae, error Aigit et pavor ingens occupat artus. 
Namque ut, ubi Tallo sedet area septa rotundo, 

35 Monstregio surgit redimitus turribus altis : 
Sic exornabant, puteus qua cingitur, oram 
Terribiles media non plus quam parte gigantes 
Supra impendentes, queis Juppiter aethere ab alto, 
Dum crepitat, minitatur adhuc. — Mihi jamque videbar 

40 Cemere cujusdam faciemque humerosque sinumque 
Et magnam Tentris partem , distentaque utrimque 
Brachia sub costis. Recte natura reliquit 
Artem, quae tales homines in luminis auras 
Ederet, his simUis Harti ereptura ministros. 

45 Quod si cetorum aut eiephantum haud poenitet iiiam, 
Res inspectanti penitus censenda Tidetur 
Plus justa ac prudens. Nam si solertia menlis 
Nequitiam jungat cum Ti, jam nulla juTaret 
Contra obnitentis Tirtus. Praelonga patebat 



120 INFERNORUM XXXI. 



50 Atque ampla huic facies , yeluti pinna ardua molis 
Romae, Petre, tibi sacrae; modus ossibus idem: 
Ut pars inferior, cui facta est subligar ora, 
Sat bene demonstret tantum superesse staturae, 
Ut male praesumant se his tangere posse capillos 

55 Tres Phryges impositi. Non paucos namque yidebam 
Triginta magnos in longum tendere palmos 
Inde, ubi demissam subnectit iibula vestem. 
Rafel, mai, amech! coepit clamare ferinum 
Os, quod non hymni carmen mage dulce decebat. , 

60 Dux meus hunc contra: Stolidissima bellua, dixit, 
Aere tona comuque tuos effunde dolores, 
Ira furorve alius simuiac praecordia tangit. 
Coilum pertenta; invenies, confuse, ligamen 
Funis, qui vinctum tenet; atque hunc adspice magnum, 

65 Qui tibi praecingit pectus. — Dein taiibus infit 
Mecum: Idem scelus ipse suum nunc arguit; iste est 
Nembrottus, cujus mala mens effecit, ut una 
Tantum haud utantur mortalia saecia loquela. 
Istum mittamus, nec venlis irrita verba 

70 Spargamus vanis ; nam sermo est quilibet ipsi 
. Talis, ut et nobis idem hic, non cognitus uUi. 
Longius ire igitur Juvit, laevam usque tenentes, 
Atque intra jactum teli stetit obvius alter 
Saevior, ac major. Qui hunc cinxerit arte, magistrum 

75 Dicere nescirem; at prae se iaevum ipse tenebat, 
Et post se dextrum religatum fune lacertum, 
Qui sic hunc infra coUum undique praepediebat, 
Ut partem exstantem vel quino involveret orbe. 
Iste tumens fastu voiuit tentare quid ipse 

80 Contra supremum terrae coelique potentem 
Pugnando posset, ductor mihi dixit, et inde 
Haec ipsi merces. Ephialtes nomen habebat, 
Extremumque dedit specimen virtutis in iila 
Pugna, qua Superis tantum injecere gigantes 



INFERNORUM XXXI. 



121 



85 Terrorem: haud unquam ntoyet is, quae brachia torsit. 
Uli ego tum: Yellem, fieri si posse putares, 
Immensum his oculis Briarea videre. Sed ille: 
Antaeum haud procul invenies dantem ore loquelas, 
Quem non vincla tenent, qui nos deponere in ima 

90 Yalle, ubi cunctorum stant pectora pessima sontum, 
Possit. Quem velles, is muito longius isthac 
Distat, et est vinclis vinctus, nec dispare forma, 
Si vultum excipias, qui saevior esse videtur. 
Nec jam sic validus terrae tremor ingruit unquam, 

95 Mole sua stantem quateret qui fortius arcem, 
Ut cito se excussit dirum genus Iphimediae. 
Tunc mihi mors, nunquam pejus metuenda, recurrit, 
Ad quam formido sat erat, nisi vincuia torta 
Yidissem. Quare gressu processimus ultra, 

100 Antaeum et petimus, qui uinas, sine vertice, denas 
Spelunca exstabat, solvitque haec ore magister: 
fortunatae nimium vetus incola vallis, 
Quae decora eximii quondam dedit ampla triumphi 
Scipiadi, Annibaiem, turba cedente suorum, 

105 Yidit ubi dare terga fugae, o cui mille leonum 
Sacrasti exuvias; o tu, qui si agmina. fratrum 
Juvisses alto in beilo, jam credere dignum est 
Cessuros regnum natis tellure fuisse 
Coelicolas victos; ne nos deponere in oris 

110 Cocyti grave sit, glacies quem frigida vincit. 
Ne mitte orantes Titvo, ne mitle Typhoeo: 
Largiter hic praebere potest, quae munera cuncti 
Hic vestri cupiunt. Oneri supponere tergus 
Ne pigeat nostro, et naso suspendere parce. 

115 Iste et apud superos poterit tibi reddere famam 
Nunc quoque; vivit enim, et diuturnam ducere vitam 
Sperat, ubi ante diem non ipsum gratia major 
Ad sese revocet. — Sic doctor. At ille tetendit 
Approperans dextram et, queis pressit ad incita adactum 



122 INFERNOfiUM IXXII. 



120 Alcidem qttondam, ductorem sustulit ulnis. 
Ut sese prensum sensit, mihi talia fatur 
Minciades: Isthuc accede, ut te quoque prendam: 
Dein sic effecit, fasci ut glomeraverit uni, 
Sese, meque. Yelut sub parte, ubi prona yidetur 

125 Carisenda oculis, si quando ei aethere in ipsam 
Incumbat nubes, ut contra pendeat ilia; 
Antaeos mihi talis erat, dum multa morabar, 
Clinantem spectans tanta se mole gigantem. 
Nec semel evenit, diversum ut quaerere caliem 

130 Optarim; sed nos imum prope fluminis aiveum 
, Deposuit leviter, Cocyti ubi stagna profundi 
Luciferum Judamque voraot. Hic nulla manendi 
Ipsi caussa fuit sic curvo, ast arboris instar 
Veliferae, immani se arrexit corpore in altum. 

XXXII. 

Si mihi sic asprum raucumque sonantibus uti 
Fas esset numeris, ut convenientia tristi 
Carmina concreperent barathro, in quod pondere rupes 
Cunctae aliae tendunt, vena magis ubere succum 

5 Exprimerem mentis; sed ubi est mihi copia nulla, 
Fari haud absque metu aggredior: nec parva videtur, 
Dignave res risus, aut nomioa balba parentum 
Fingentis linguae, medium, in quod nititur omne, 
Designare. Sed hunc doctissima turba sororum 

10 Ipsa juvet versum , quae Amphiona daudere Thebas 
Molitum auxilio juvit, ne carmina rebus 
Discordent. — plebs hunumae pessima gentis, 
Quae sedes habitas, quas est describere durum, 
Profueht melius vobis pecudum atque caprarum 

15 Isthic sorte datas animas sumpsisse repostis. 

Postquam demissi in puteum devenimus atrum, 
Sub pedibus Lybici, in muito inferiora locorum 



1 



INFERNORUM XXXIl. 



123 



Lapsi, et adhuc miinmi direxi liunina ad altuin: 
Prospice, ut incedis, subito haec yox venit ad aures, 

20 Neve caput fratrum miserorum protere plantis. 
Quare ego respexi, atque oculos sese obtulit ante, 
Sub pedibusque lacus g]acie concretus inerti, 
Durus ita, ut yitri potius, quam moUis imago 
Esset aquae. Non sic denso velamine cursum 

25 Ister contexit, qui praeterlabitur agrum 

Austriacum, aut Tanais rigidi sub sidere coeli, 
Ut lacus hic stabat. Quod si collapsa ruinam 
Yasta Tabemicci, aut Petrapanae pondere toto 
Traxisset moles, haud uUum sponda dedisset 

30 Sub casu crepitum. Ac veluti stat rana coaxans 
Bictu extra stagnum, cum virgo rustica saepe 
Somniat in sulcis se spicas ire legentem, 
Stabant Hrentes, illac tenus, unde pudoris 
Apparent signa, in geUdis stringoribus amnis 

35 Umbrae extematae luctu, dentesque ciebant 

Conflictu in numeram, ut peregrina ciconia rostrum. 
Vultum quaeque suum figebat yersa deorsum: 
Angorem os, cor triste ocuU testantur. At omnia 
Ut circumspexi, demisi lumina quaerens 

40 Inferiora meis plantis, simulacraque vidi 

Stare duo sic jtincta sibi, connexaque ita arcte, 
Ut simul immistus capitis pilus esset utrique. 

Yos, qui premitis sic pectora mutuo, dixi, 
Qui Yos, et quodnam genus? — lUi flectere coUa 

45 In me sublatis ocuUs. Tum moUia primum 
A lacrimis intus, fluxerunt lumina guttis 
Labra supra, at glacies illas oculum inter utmmque 
Frigore concretas adstrinxit, et ostia Tisus 
Occlusit. Nunquam sic iigno adnectere Ugnum 

50 Yi subsGus valuit. Quare hi se fk*onte petebant 
Adversa aUernis, hircorum more duorum, 
Tanta ira hos vicit. Tum unus, cui frigus utrasque 



124 



INFERNORUM XXXII. 



Aures depastum fuit, haud minus usque deorsum 
Defixis oculls, dixit: Cur tanta cupido 

55 Sic nos lustrandi? Si istos tu scire laboras, 
Possedere ambo Taliem, Byzantius amnis 
Unde fluit : pater his Albbrtcs ; et unica mater 
Ipso yentre satos in luminis edidit auras. 
Yestigare potes totius lustra Cainae, 

60 Non tamen invenies culpis insignibus auctam 
Umbram marmoreo mage dignam in frigore figi; 
Non iilam, manus Artudis cui pectus et umbram 
Uno ictu rupit. Non his Phogagcia , non his 
Iste est deterior, modo qui me sic capite umbrat, 

65 Cernere ut uiterius nequeam; quem nomine dicunt 
Sasolum MASCHERoifi. Si es sanguis hetruscus, 
Tu quoque quis fuerit jam scis. Et multa profari 
Ne me forte adigas, ego sum, inquit, Cammisionus 
De Pazzis et, qui purget mea turpia facta, 

70 Carlinum maneo. — Dein vidi mille caninos 
Frigore deformes vultus. Quare horreo totus, 
Semper et horrebo, gelida vada saxea crusta 
Cum relegam mente. At medium, quo cuncta trahuntur, 
Queis aliquid gravitatis inest, dum planta petebat, 

75 Et mihi in aeterno trepidabant frigore membra; 
An mens sic tulerit. seu fatum sorsve, referre 
Nescirem; sed, dum capitum inter strata movebam 
Plantas, cujusdam offendi pede fortiter ora. 
lUe hanc me contra flens vocem pectore rupit: 

80 Quare me tundis? Nisi multam Hontisapjbrti 
Advenis aucturus, quid me, furiose, lacessis? 

Atque ego: Fac maneas hic me, praeceptor, ab isto 
Dum mihi solvantur, dubia quae mente revolvo; 
Et me pro arbitrio posthac properare jubebis. 

85 Dux stetit; atque ego adhuc dure maledicta vomenti 
Dixi: Quis tu, alios audax incessere probris? 
Ecquis es, o, qui aliis, quos haec Antenora claudit, 



INFERNORUM XXXfl. 



125 



Percellens malas spatiaris, ut, integer aeyum 

Si quoque nunc ageres, tamen id nimium foret? inquit. 

90 Tunc ego respondi: Superest mihi vita, tibique • 
Dulce erit id scitu, si poscis munera famaa, 
Gaetera quae inscribat vestrum inter carmina nomen. 
Quin etiam cupio, dixit, contraria: abito, 
Proripe te hinc, caussamque ultra ne intersere questus; 

95 Namque per hanc Yaliem male nosti pellicere umbras. 
Tunc ilium, colli cute posteriore potitus, 
Arripui, ac dixi: Aut pandas mihi nomen oportet, 
Aut piius in toto nullus tibi vertice restet. 
Isque mihi: Ut cunctos studeas mihi yeilere crines, 

100 Nec dicam, qui sim, nec per me discere quidquam 
Te patiar; non, si centenis calcibus isti 
Insultes capiti. Manibus jam utrisque prehensum 
Irrueram in velius, cirris et pluribus illud 
Exspoliaram, ipso multum latrante deorsum. 

105 Inversis oculis; cum quidam his Yocibus orsus 
GlamaYit: Quid, Bocca, tibi est? Non esse putabas 
Sat tibi sic sonitum crepitantibus edere malis, 
Ni latras etiam? Quidnam te Daemonis urget? 
Tunc ego: Jam Ycrbum, dixi, nolo amplius addas, 

110 Proditor infamis; nam, te obnitente, per omnes 
Effundam terras, de te quae Yera notaYi. 
Ille autem respondit: Abi, et quae ferre sub auras 
Yis, narra, ac si unquam nostris CYadere lustris 
Detur, ne taceas illum, cui lingua parata 

115 Sic fuit. Argentum Gallorum is luget et aurum : 
Ipse DuERENSEM, poteHs jam ^icere, Yidi, 
Pessima congeries ubi sontum frigora captat« 

Si quis forte roget, num quisquam accesserit uitra, 
Haerentem ad latus huic est cemere Beccheriam, 

120 Gui quondam ferro secuit Florentia guttur. 

Gum Gano, atque Tribaldello simul inde Joannem 
SoLDANERO ortum non tam procul esse putarem, 



126 INFERNORUM XXXIll. 



Per quem est questa suam, dominante Faentia somno, 

Irrapisse hostes portis bipatentibus arcem. 
125 Hinc nos digressi non longe aberamus ab ilio, 

Gum durata geiu fovea duo spectra sub una 

Sic conjuncta simul vidi, ut capnt unius esset 

Pileus alterius capiti; ac yeluti improba ventris 

Esuries cogit durum conyellere panem: 
130 Sic sibi suppositum prendebat dente supernus, 

Stabat ubi molli cervix adjuncta cerebro. 

Non aliter Tydeus Menalippo tempora rosit, 

Exsuperante ira, ut caput hic, et caetera circum. 
qui crudeiem ostendis sic more ferino, 
135 In quem stas supra, rabiem, quemque ore voraci 

Manducas, dixi, hac caussam mihi dicito lege. 

Hunc contra tantos si exerces jure furores, 

Dum Yos ipsiusque scelus cognoscere detur, 

Jpse quoque. ad Superos remeans tibi grata rependam, 
140 Ni prius arescat, quae dat mihi talia fari. 

xniii, 

Sustulit 08 diro a pastn malus iile, comisque 
Abstersit capitis, quod retro morsibus acer 
Foedarat, coepitque: Jubes renovare doiorem 
Insanum, admonitu jam corda premente, priusquam 
5 Dicam. At si quae yerba loquor, sint semina iniquo, 
Quem rodo, opprobrii infames reddentia fructus, 
Narrantem simui adspicies, lacrimasqne cientem. 

Jgnoro, qui sis, et qua ratione sub istas 
Veneris huc sedes; at cum tna sensa ioquentem 
10 Audio, Florentinum te lingua indicat ipsa. 
Jam me Ugolihum comitem ignorare negabis, 
Atque hunc Ri76Gerium ornatum majore tiara; 
Nunc dicam, huic taii quae me det caussa propinquum. ^ 

Quomodo consiliis atque ipsius arte mai^oa, ' 



INFERNORUM XXXllL 



127 



15 Cui me credebam, sim captus, deinde peremptus, 
Dicere non opus est. Sed quae tibi cognita forsan 
Haud patuere unquam fando , quam scilicet atrox 
Supplicium mortis fuerit mibi, jam ipse yidebis, '. 
£t, num sim laesus, tu disces crimine ab isto. 

20 Rima adaperta brevis tenebroso in carceris antro, 
Gui titulus per me famis est, ubi clausus oportet 

. Ultimus haud fuerim, mihi jam per tenue foramen 
Monstrarat plures lunas, mala somnia cum me 
Ceperunt, per quae velamina scissa futuri 

25 Sunt mihi. Is hortator dominusque est visus adesse, 
Atque lupum et catulos ad montis trudere saltus, 
Quo Pisae opposito prohibentur cernere Luccam. 
Cum canibus macris, studiosis, atque notatis, 
Prae se Guilandos, et cum agmine Sishundobum 

30 Una Lanfrangos in prima fronte locarat. 
Jam panro elapsos spatio natosque patremque 
Cernere erat iassos, et acutis dentibus artus 
Findi his. Cum CTigilans totuS; nondura jubare orto, 
Natos ecce meos, aderant qui in carcere mecum, 

35 Lugere in somnis audivi, ac poscere panem. 
•Yere es crudeiis, si jam prohibere dolorem 
Scis, reputans tccum, quod cor me triste monebat; 
Et si non luges, quaenam te caussa videbit 
Lugentem? Elapso stabat jam quisque sopore, 

40 Atque prope hora aderat, qua nobis esca solebat 
Adduci; at dubitans sua somnia quisque timere; 
Cum subito audivi claudentes stridere ciaves 
Turre sub horribili. Quare simul ora meorum 
Quaesivi haud hiscens. Non flebam, ita saxeus intus 

45 Factus eram. liii flere, meusque Anselmulus inquit: 
Sic haeres, pater, obtutu, quid mente vdlutas? 
Lacrima nuUa mihi tamen, et vox edita nulla est 
Tota ilia labente die, vei nocte sequente, 
Donec maoe nova soi iuce impleverat orbem. 



128 



JNFEBNOBUM XXXIH. 



50 Utque parum irrepsit jubaris claustra intima acerbi 
Carceris, inspiciensque meum per quattuor ora 
Legi ipse os, ambas, superante doiore, momordi 
Dente manus: illi, id suadente cupidine edendi 
Me fecisse rati, in pedibus subito ante stetere, 

55 Haec fati: genitor, multo minus aspera nobis 
Poena foret, nobis si vescere: carnibus artus 
Hos tu yestisti miseros, tu hos exue. Motus 
Tunc ego composui, ne urgerem tristius ipsos: 
lila aliaque die muli omnes. mihi dura 

60 Terra nimis! cur non patefactis faucibus imum 
Pandisti barathrum? Quarta redeunte diei 
Luce, mihi ante pedes protenso corpore Gaddus 
Procubuit, dixitque: Pater mi, cur tua cessant 
Auxilia? Effuditque animam hic; et, ut ipse yidere. 

65 He potes, hic vidi casu tria singula eodem 
Quintam intra sextamque diem cecidisse meorum 
Corpora natorum exspirantia. Quare ego coecus 
Quemque supra incubui reptans, et quemque vocavi 
Binos usque dies totos post funera. Tandem 

70 Plus potuit jejuna fames, quam patrius angor. 

Haec ubi dicta dedit, contorquens lumina, rursus 
Corripuit miserum caput, haerens dentibus ossis 
Contra vim vaiidis, velut escam inhiante moiosso. 
Pisae, o ingens populorum infamia, quotqnof 

75 Pulchra alit, ac recipit tellu^, ubi cuncta per ora 
Si resonat; quoniam tam lenti poscere poenas 
Vicini cessant, ruptis Capraria vinciis, 
Atque Urgo irrumpant, quaque undans profluit Amus, 
Objiciant sepem, exspatiatus ut obruat omnes. 

80 Quod si Ugolinum comitem tum fama ferebat 
Arcibus esse tuis sub proditione potitum, 
Saevire in natos quaenam te caussa jubebat? 
Quid tantum meruere Ugunculus, atque Brigata, 
Quosque alios cecini? Insontes nova fecerat aetas. 



INFERNORUM XXXIIL 129 



85 Theba nova. — Interea progressi yenimus illuc, 
Stringor ubi geiidus concretae frigore aquai 
Gomprimit alterius, yelut aspera fascia, gentis 
Saecula, non inversa solo, sed ventre supina* 
Fusus ibi fletus in fletus non sinit ire, 
90 Inque oculis dolor offendens obstantia, retro 
' Yertitur, interiora petens, duplicatque dolorem. 
Namque ori agglomerant stagnantes frigore guttae, 
Cassidis atque instar vitreae loca concava replent 
Palpebris subjecta. Licet mihi frigore sensus 
95 Torperent omnes, v^lut obdurescere callo 

Hos est, nec quidquam in yisu jam sedis haberent, 
Nescio quid yenti tamen usurpare yidebar 
Auribus, atque meo doctori: Quis movet istum? 
Nonne hic exstinctum vidi genus omne vaporis? 

100 Is mihi: mox illuc venies, ubi visus ad ista, 
Quae quaeris, responsa dabit, cum caussa patebit 
Inspicienti oculis, agitatas quae pluit auras. 

Atque malorum unus, quos frigida crusta premebat, 
Ad nos: animae, clamabat, corde ferino 

105 Sic, ut Tos poenae sedes postrema reservet, 
Demite dura oculis yelamina, ut exitus altae 
Tristitiae, qua corda gero praegnantia, detur 
Mi paulo ante, gclu lacrimas quam duret in ore. 
Ut sit opis nostrae, dixi, tibi copia, qui sis 

110 Effare; at, nisi te solvam, sub fluminis imam 
Ire mihiglaciem sit opus. Tudc talia fudit: 
Albericus ego, male nati afructibus horti 
Ille ego sum frater, carotam qui hoc lego in arvo 
Pro flco. — Oh, dixi, anne dies te jam abstulit atra? 

115 At contra ille: Meo quidnam de corpore* fiat, 

Aut ubi terrarum maneat, mihi scire facultas 

Nulla datur. Tantum fert haec Ptolomaeia lucri, 

Ut non raro anima in praeceps huc decidat, ante 

Hanc ex carceribus quam mittat Parca reclusis. 

9 



'n 



ISQ iNrcRNORDM xxxm. 



120 Quoque magis ?itro comppeflaaB radere ab ora 
Sponte yelis lafjrimaB, haec diacito: Quaelibet usa 
Proditione aaiiiia eat, ut et hoc aoehis ipsa patrati; 
lUi aufert corpna Daemon, qax hoc deiiide gulwmat, 
Dum totum excurril spalium revoMiilia aevi. 

125 Hanc in cistemam ruit illa, el forte videlur 
Vos inter nuiie corpua adhne veraamr umbrae, 
Quam meraam hinc retro peratriQgii frigidus harpor. 
Id te scire puto, nigra «i moda rogna aubiali 
Nuperus: isqoe est Branca, auum aui pttria habere 

130 Uria dat nomen. Tame» iUo ei («mpQre phirea 
Praeterwe dies, giacie cum est olauaiis in «ita. 

Hic: Mihi moAtitam te. suapieor, huio ego dixi; 
Nunquam eienim BBA]>rc4ii subblum funere vidi, 
URuque bune, salvum lestatnr patfia; vivil, 

135 Atque edit, a^e bibit» dormitque, atque iutegra ptanis 
Hembra legil, -^ Contra isi: NQndim mgrantia in anlini 
Ille ingressus eral» ferven^ ubi nigra t^ci 
Unda piee exspumat» lficflABi> cog^ewQre Zancue» 
Ex quo suffecit detmiuantem Oaemoaa iu: arlusi 

140 Ipse suos, paritev<|ue siftois, qui foit una 

Proditor. Ast huc Iei3tde ma«uft, mtbi denlqua siolve» 
Pande oculos; sed egoi huie. Qciih)6^ apeffire negavi^ 
Atque fu>as6 bominiB erede^, m» corde videri 
Humano. -^ Ligures, cdntrapia peclofa legi 

145 Omnigenae, at^e ovutt vitiofum labe PcsfeiHa! 
Cur hinc justa Dei vos iMvadma susti^ ixa? 
Namque ubi cunctorum stali pesstMi» Aemilmiitti 
Proditor, inveni ex veatris» (|ha ob triatia feota 
Jam stagQOi abJMituir Cocylii,^ m eorpore visus 

150 Nunc quoque apud Superos valali Viesoiet amra. 



INFBRNORDM XXXIV. 131 



XXXIV. 

Obvia TarUrei regiB Ytziila propinquant; 
Quare intende aciem, diiit praeceptor, an illa 
Prospicias. Veiuti cum spirat pinguis opacae 
Caligo nebulae, aut nostris nox incubat agris: 
5 Tunc e longinquo sttm yisus cernere molem, 
Orbi pistrini similem, Ipiem flamine yentud 
Vertit agens circum: dein, me impellentibus auria, 
Ductorem traxi retro; neque enim ulla latebram 
Antra dabant. Ego eram (nec jam formidinis expers 

10 Haec trado numeris), ubi stabant undique totae 
Circumtectae umbrae, «c sicut festuca nitenti 
Clausa vitro, iUarum sie translucebat imago. 

Stant aliae multaeque jacent, hae in vertice, et illae 
In pedibus rectae; ad taloe invertere, ut arcus, 

15 Vidi alias vultus. — Ubi sic processimus ultra, 
Ut mihi monstraret, quem dextera summa creatrix 
Fecerat eximium forma facieque micante, 
Se mihi subduxit submoto, ae sistere jussit: 
Ecce tibi Dis, eece locns, ubi pectore firmo 

20 Atque animis opus est, fatus. — Tu conjice, lector, 
Quam tunc borruerint mihi men^ra, ac faucibus haerens 
Vox steterit. Mitto id modo scribere, namque loquentis 
Lingua foret quaevis impar. Situs inter inane 
Sanguinis atque animae corptis, vivumque manebam: 

25 Jam tecum reputa, si quid tibi mentis acutae est, 
Qualis eram facttis, defectus munere utroque. 

Pectore dimidio regni induperator acerbi 
Exstabat glacie; atque magis mea forma giganti 
Conveniat, formae corpos quam immane gigantum 

30 Istius: jam tu ipse vide modo, quanta putanda 
Sit moles tantae respondens congnia parti. 
Si tam pulcher erat, quam nunc deformis, et ausus 
Acriter ore suiun est auctorem surgere contra, 

9* 



132 INFERNORUM XXXIV. 



Omne genus luctus aequum est descendere ab illo. 

35 mihi quid monstri est visum, cum in vertice trinas 
Aspexi facies! Unam, quam in fronte gerebat, 
Sanguineam vidi: ast reliquas, quae duplice lorma 
Constabant, isti superaddi humerum inter utrumque, 
Quae concurrebant, quo cristae surgit acumen. 

40 Dextra videbatur pallentem neutra colorem 
Inter et albentem, faciesque sinistra tuenti 
Talis erat, quaies, quos primos alluit undis 
Nilus, cemere erat. Geminae sub qualibet alae 
Hagnae, quaeque pares moii tanti alitis 'essent: 

45 Per mare v^liyolum non vidi carbasa tanta. 

Haud plumae his inerant uilae, sed tegmina quaedam, 
Quaiia habent volucres, nomen quae a vespere ducunt; 
Hasque ita quassabat, triplex ut spiritus inde 
Exiret venti. Atque binc Gocyti omnia stagna 

50 Frigore durabant. Per senos ora rigabat 

Flens ocuios, lacrimaeque fluebant triplice mento, 
Sanguinea mistae spuma; atque, ut malieus hirtam 
Gontundens stupam, tria singula morsibus ora 
Unura ex damnatis rumpebant, tresque doientes 

55 Sic emittebat. Yerum quae vulnera dente 
Os dabat anterius, nihili pensanda fuissent, 
Si non certassent caedem geminare cruenta 
Asperitate ungues, qui dorsum pelle frequenter 
Nudabant — Quam urget cunctarum maxima poena, 

60 lila anima est Jodae, qui dicitur IscARiotEs. 
Intus habet caput et jaculatur crura supeme 
Exterius porrecta, inquit praeceptor; et umbris 
Ex aliis geminis, quarum utraque habet caput infra, 
Quae pendet nigro a rictu, est Bruti : adspice, ut iste 

65 Sese convolvat, nec vocem erumpat in ullam; 
Robore membrorum qui praestat, Gassius ille est. 

Sed nox praecipitat, jamque est discedere tempus, 
Quando luminibus lustravimus omnia nostris. 



INFEKNORUM XXXIV. 133 



Ut placitum est illi, deyinxi coUa lacertis. 

70 Js tempusque locumque observans, cum satis alas 
Expansas vidit, yillosi corporis haesit 
Costis, inque aliud vellus de veliere lapsus, 
Inter setarum silvam, glacieque rigentes 
Postea descendit crustas. Cum venimus illuc, 

75 Coxae ubi se jungit sununae femur, anxius, aeger, 
Conatu multo, quo crura pedesque tenebat, 
Invertit caput, et setas prensavit, ut iUe, 
Qui petit adscensum. Hinc iterum me in Tartara rebar 
Deferri. — Dnx, more viri, qui lassus anhelat: 

80 Fige animo hac, inquit, discedere peste maioruni 
Tanta opus esse istas per scalas. Deinde forato 
Emersit saxo, posuitque in>margine primo 
. flic me sessurum. Mihi post haec sat pede cauto 
Obvius advenit Visus ego toilere in aitum 

85 Coepi, et Luciferum rebar, qualem ante reliqui, 
Cemere. At adverti sublata hunc crura tenentem. 

An me soUicitum tunc ceperit anxius horror, 
Curet id ignarum volgus, cui noscere non est, 
Quale mihi dederit punctum transire poeta. 

00 Atque is: Surge! inquit; longa est via, trames iniquus, 
Et jam confecit spatii medium ora diei 
Tertia. Non erat iliud iter per vermicuiata 
Atria, quo fessus deveni, at carcer ab ipsa 
Natura exstructus, cui strata maligna, cavema 

05 Lucis inops. Simul arrexi me corpore , dixi : 
Doctor mi, ante antro quam veUam corpus ab isto, 
Ut mihi dissoivas errorem, fare paramper. 
Dic, ubinam est glacies? Et quomodo figitur iste 
Corpore ita inverso ? Cur sol tam praepete cursu 
100 Vesperis a primo primum pervenit ad ortum 

Lucis? — £t iile mihi: Te mens Ulusa morantem 
Trans centrum teUuris adhuc facit; atque ubi inhaesi 
Setis infesti vermis, qui perforat orbem, 



134 INFERNORUM XXXIV. 



Ipse diu tam illic mansisti, qttam mibi visum 

105 Descensum petere est. Inverti ubi corpus, ibi iilnd 
Est tibi trajectum medium, quo cuncta trahuntur 
Pondera. Jamque oeulia bifidae eonvexa tueris 
Sphaerae, quae bifidam contra est, unde arida magna 
Magnum tegmen habet, summo et sub culmine cujus 

IIO Est consumptus honu>, qoi vixit et occidit insons 
Culpae; atque exiguo plantis insistis utrisque, 
Frontem Judecgab posticam qui efficit, orbi. 

Hic nume est, ubi sol iUic descendit in aequor. 
Atque hic, pro scalis qui vellus praebuit birtum, 

115 Fixus adbuc remanet , fixum velut ante videbas. 

Decidit bac coelo: et, quae primum emerserat istbac, 
Icta metu tellus ponto, ut velamine, vultum 
Texit, et ad nostrum semiorbqm venit; et istum, 
Vt fugeret fortasse, locum tura liquit inanem 

120 Isthinc quae apparet, sursum et conversa reourrit. 
Est illic, nec tam procul est a Belzebub, antrum, 
Quam puteus patet in longum: hoc baud noscere visu, 
Sed rivi a sonitu est. Fluit iste foramine saxi 
Arrosi, cursu qua circum labitur uqda, 

125 Exigue pendens. ->-* Dux atque ego (nam data memhris 
Haud fuit ulla quies) fruituri luee novelli 
Mundi, iter ingressi« contectum adscendimus: ille 
Primus, ego propius post terga, et plurima pulohra, 
Quae gerit arx coeli, per spiramenta rotundae 

130 Adspexi rimae; egres^ique revisimus astra. 




I. 

ijt jam currat aquam meliorem, carbasa toUit 
Navicula ingeoii nostri, post terga relicto 
Tam diro pelago; veniuntque secunda canenda 
Regna, ubi concretae sordis veterumque malorum 
5 Stant hominum purgandae animae, et conscendere coelum 
Emergunt dignae. — Verum hic exstincta resurgat 
Ars nostra, o sanctae Mnsae; me namque ministrum 
Legistis. Nunc Calliope det surgere vati 
Altius atque illo sonitu deducere carmen, 

10 Qui sic percussit misens praecordia picis, 
Ut non sint ullam in venia spem ponere visae. 
Dulcis ab Eoa saphiro color, undique circum 
Aeris adspectum puri sine nube serenum 
Primam usque ad spbaeram periimdens, gaudia nirsus 

15 Jussit habere oculos, simul ac me mortua passa est 
Aura exire suis antris, quae oculosque meumque 
Vexarat pectus. Qui pulcher amare planeta 
Hortatur , radiis juga subdita matutinis 
Spargebat risu, cingens velamine pisces, 

20 Qui sibi ductores aderant. Dextram ipse petivi, 
Alteriusque poli vestigans lumina mente 
Quattuor intenta suspexi sidera nunquam 
Cognita, primigenae nisi genti, atque ignibus horum 
Ipse videbatur gaudens hilarescere Olympus. 



138 



PUIGATOMI L 



' 



25 vidua extremam quae tellus yergis ad Arcton, 
Cur tibi subducta est iilos spectare potestas? 

Cum detorsissem visum, oppositumque parumper 
Axem quaesissem coeli, piger unde Bootes 
Cesserat; ecce senex, nullo comitante ministro, 

BO Qui tanto dignum cultu sese ore ferebat, 
Majorem ut patri natus non debeat uilus, 
Adstitit In pectus longa illi barba cadebat 
Cano mista pilo, et simiii coma sparsa colore 
Hinc inde in partes geminas divisa fluebat. 

35 Quattuor bae sanctae radiabant lumine tanto 
In faciem huic luces, vekiti flnhi si qua fuiMel 
Flammiferum coram spectandi eopia solefft. 

Quinam vos eslis, qui contra fhuBina codca 
E\ imo aelemi fogjustis carceris aatro? 

40 Talia concotiens plmnaa est falus hoiMstaa, 
Quis vos addnxil? Vel quia {irafferre luoenum 
Yobis est ausus iioc4is pctr epaca profundae, 
Infemae quibus usquA aolent nipescere vaUckft? 
Sic quas tartareae subienmt funera leges 

45 Franguntur? vel aie oooleslia nuniaa msirteiii 
Mutavere novam , wt vos, o damnatay cairQraaa 
Pectora, adirclis nostm? '*- Diui atqao OBigisteff 
Tunc me corri|)ieiMy verbis nutuque naiiiiqtt& 
Jussit ia alMMic|uiun: cMipopere genua oeulaecpae. 

50 Talia deiada iUi oontra: Non ista petijri 
Regna mm ofikm fretus. Deaeenifit; A alto 
Femina, qua wplorast&;. conies ductoirquei jmpare 
Hunc ego decrevi , et quMiaw ina earta vokwtaa 
Postulat, ut maga atostra fifai., «tque esl veirt paleseal 

55 Conditio » hoc efpddoia na haud ptteae Bogaf e failebof . 
Nunquam hic suprcnaai; sibi viidii fwefis borani; 
Stultitia at ducedMlo, tmk sic pvoxiBiua, ut; jam 
Tem|Mda baudi nMiUuni abfnerit ^ faia ,pvotioa(i> atco 
Conciderit leto. Ut jdixi,. mo misafi^ iUa^ 



PURGATORII I. 



189 



60 Hunc ut subriperem. Effugii at via vera dabatar 
Nulla alia, exoepta, qoam sum molitus inire. 
fluic ego monstravi deyotae examina gentis, 
Nunc fert mens iflos aniroarum ostendere coetus, 
A quibus abluitur maculanim funditus omnis, 

65 Te jus dante, lues. Longum e$set dicere, ut iiium 
Traxerim.- At ex alto virtus descendit opemque 
Dat mibi, ut adducam fruiturum lumine vultus, 
Atque oris sermone tui. Ne taedeat hujus 
Adyentus. UH libertas quaeritur omni 

70 Cara viro, ut noTit, pro libertate cruorem 
Qui dedit et yitam; tuque id nescire negabis, 
Pro qua dulce Uticae duxisti occurobere, ubi ipse 
Liquisti vestem, quae multa luce micabit, 
Hagna dies cum aderit Nec per nos iaesa Tidebis 

75 Edicta aetemae legis; nam vescitur iste 
Aura vitali, nec Minos arbiter Orci 
Me iigat; at me iiie orbis babet, tua Martia casto 
Lumine quem iustrat, faciemque habitumque preeantis 
Nunc quoque habens, sanctum peetus, pro foedere primi 

80 Conjugii, utqne tuam sese patiare vocari. 

Fiecte igitur mentem per, qui banc tibi jungit, amorem. 
Nos septemgemini vailes sine visere regni. 
Huic de te grates referam, si fama feratur 
Yis tua per sedes Oias. -^ Mihi Martia, dixit, 

85 Tantum cara fuit, vestro cum sote fruebary 
Ut sim iargitus, dum vixi, quidquid habebat 
In votis. At nunc cmn trans mala flttrainis atri 
Stet vada, tempns abit, qno possit nostra movere 
Consiiia, ob iegem, quae egressum jusserat istis 

00 Imperitare iocis. Sed si te femina coetu 

De snpero movet, atque regit, prout tpse fateris, 
Hand opus est precibus, tM nm satis esse pntandtim est, 
Hanc quod me poscis veniam, exorasque per istam. 
Ergo i, et fac eingas hnic cfinem simpiiee junco, 



140 



PURGATORII I. 



95 Osque lares ipsi, ut sordes eluta recedat 
Omnis, namque aliqua nebulae caligine laesos 
Dedeceat primo risus offerre ministro 
Aulae coelestis. Perparva haec insula in imo 
Fundo, ubi se illidunt undae, fert sponte palustrem 

100 Per limum juncos. . At quaevis altera planta 
Seu frondens, solido seu stans in stipite, habere 
Hic yitam haud possit, namque harum nulla secundat 
Plagarum impulsus. Ne postea ferre regressum 
Hinc sit. Sol jam oriens ckira vos luce docebit 

105 Carpere iter levius, qua sit minus ardua rupes. 
Haec ubi dicta dedit, nostris evanuit iUe 
Ex oculis. Ego humo haud hiscens mea membra leyavi, 
Totus et accessi ductori, ac lumina in illum 
Verti; atque is coepit: Fili, yestigia nostra 

110 Tu sequere, inque viam retro tendamus euntes; 
Namque hinc planities fines descendit ad imos. 
Eos yincebat modo facta crepuscula terris 
Praemeditata fugam, nec jam procul inde yidebam 
Aequor crispato tremulum feryescere fluctu. 

115 Per yacui non culta soli nos yertere gressus. 
Qualis qui excessit recta regione yiarum, 
Et redit, effusus cui tum labor ire yidetur, 
Donec eo yeniat. Postquam pervenimus illuc, 
Ros ubi cimi radiis pugnat solaribus, atque 

120 Sedibus insistens, quas mulcet frigidus aer, 
Rarescit lente; super herbam utrasque tetendit 
Suayiter ille maBUs. Ego tunc haud nescius artis, 
Quam doctor molituserat, huic ora, genasque 
Protendi lacrimis rorantes. Ille colorem 

125 Omnem detexit, mihi quem celayerat Orcus. 
Exin desertam pelagi deyenimus oram, . 
Quae sua mortales nunquam yada findere remis 
Viderat expertos reditum. Hic mea tempora cinxit 
Pro lubitu alterius. Verum o mirabile yisu! 



PURGATORil II. 141 



130 Nam qualisque et quanta fuit, quam legerat ille, 
Planta humilis, talisque et tanta est yisa renasci 
Ilicet. inque loco pariter posita, unde revulsa est. 

11. 

Jam Sole albebat, qui in plano terminat aethrae 
Prospectum circlus, cui qui super inaminet aeque 
Hinc, inde in medio, qua sese altissimus effert, 
Urbem operit Solymam; atque viae, quae conficit orbem 

5 Parte sub opposita, nox assurgebat ab undis 
Gangis, praeportans aequato pondere lances 
Dextra elapsuras, simul ac properare laboret: 
Quare candidulo roseoque adspersa colore 
. Pulchra Aurora genas, in qua regione morabar, 

10 Lutea fiebat nimio jam languida ab aevo. 

Cutn duce adhuc ibam propter yada caerula ponti, 
Ut gens, quae meditatur iter, sibi corde yolare 
Yisa, suoque moram non rumpit corpore; et ecce 
Qualia jam exoriente die splendentia Martis 

15 Igne rubent inter densatos ora yapores 

Axe sub Hesperio liquidi super aequora ponti; 
Tale mihi lumen (sic hoc spectare facultas 
Sit rursus!) yisum est adscendere per mare cursu 
Tam cito, ut alarum non ullum aequare yolando 

20 Remigium yaleat Cum yisus inde parumper 
Flexissem, donec doctorem pauca rogarem, 
Hoc fuigere magis yidi, increbrescere majus: 
Dein stetit ante oculos, jubare undique circumfuso, 
Albi ignotum aliquid, sensimque exire yidebam 

25 Huic quiddam simile inferius. — Dux hactenus ore 
Conticuit, donec nobis prima alba yidendas 
Ostendere alas; sed ubi bene nayita cursus 
Arbiter huic patuit, clamans est talia fatus: 
Fac, fac utrumque genu flectas, ac jungito utrasque 



142 



PURGATOBIl 11. 



30 Palmas; ecce tibi coelestis nuntius anlae; 
Jam tibi contiBget tales spectare miBistros. 
Cerne, ut spernat opes humanas, nec yelit uHum 
Yelum, nec remum praeter, quibus emicat, alas 
Per tam longiuquis distantia littora terris. 

35 Adspice, ut arrectas ad coelum hic aera tranans 
Explicet aelernas pennas, qua» cemere non est 
Tempore nrotatas laortalis more capiUi. 
Dein, quanto propius propiasque accesserat ales 
Difinus, tanto manifestior ille micabat 

40 Clare, ut nostra acks adspeolum ferre neqtiiret 
Cominus; ast in humom defixi himina visus. 
Atoue hic applkuit ripis agilisaiiiia cymbae 
Texta levis, sic ut pini nibil hauserii unda. 
In puppi stabat coelestis navita, talis 

45 In fronte, ut legeres hnno omni ex parte beatiHH; 
Et turba umbrarum plus quam centena sedebant 
Cantantes intue, qnae vates carmina David 
Edidit, Aegypti de flnibus egredieBites 
Judaeos memoransy ae tandem exuta calenis 

.50 Brachia barbaricis ; et «rat vox omnibus vm. 
Ut cruce signmt cunctas, tulit impetus illas 
In terram. Iste cito, qivo eursu venerat, inde 
Ex oculid abiit Sed, quae illic turba femansitr 
Ire videbatur mdis, atque ignara locoruHD, 

55 Circumspectando haud aliter, qHam qui nova tentat 
Omni ex parle diem telis urgebat acutis 
Sol, qui cornigerum expulwat medio aethere eaprom; 
Cum nova gens ad nos sublata fronte locuta est: 
Si nota esl vobis , qiiae ad Btootem semita ducil^ 

60 Hanc nobii nuMistrate. — IMis dux taiia eonlira ; 
Nos hunc haud nesoire locnas vos forte pnlatis, 
Attamen hac, nt vos, peregrini erramn» in ora. 
Huc aliud per iter nos paulo veniaous ante^ 
Asperitasqoe viae nes talis tanlaqae fregit^ 



PUR6AT0RII II. 



143 



65 Ut jam pro ludo Teniat labor omnis habendus^ 
Quaecunque adscensu via sit supwanda maligno. 
Quae sensere animae me per spiracula ntam 
Ducere, mirantes Tultu pallente stetere. 
Atque ut gestantem ramos pacalis olivae 

70 Circumfusa ruit tnxba auditura loquentem 

Legatum, et quemquam haud refugit caicare premendo; 
Sic hae felicea animae intendere frequentes 
In me aeiem pariler certantes cernere coram, 
Paene iter oblitae, qnod puras mittit et alma 

75 Indutas forma. — Yidi praecedere qnandam 

He complecli aTidam, ac tanto haec ardebat amore, 
Ut me compiikrit simiU quoque munero fungi. 

umbraeY humaiu praeter speciem oris» ioanesl 
Ter Tincire mamis p€«t hanc tulit in^etus, et ter 

80 Ad pectns rediere mthi : Reor ora stupcHre 
Me pinxisae; eteahn riait, seseque retraxit 
Umbra; at ego ulteriofl processi hane pone secutus.. 
SuaTiter haec jussit pedibus me pareere; at ipsa 
Tunc mihi cuja eaaet patuit, precibttsque regaTi, 

85 Sisteret ut gressum, ne fandi copia deesset 
lUa mihi: Qmlia nortaU eorpere Tinctam 
He tibi junxil amor, tatis me DMrte solatam 
Jungit adhue^ Quare sto. Al quae te causa coegit 
Has penetrare deanM? mi Casblla., per istud 

90 Yeni iter, ut me aUo reducem iUue tempore siatam. 
At quis praeripuit tantam tihi t^nperis hormn? 
Iste autem: A qn#(|uam mihi nuUa injuria Tenit, 
Si mihi, qui imponit quo Tisum est tempore, qnMque 
Yult, cursum ad ripas optatas saepe n^aTtL 

95 Namque iUi alterius sua fit bene justa Toluntas: 
Quamquam, ex quo trinos Terterunt sidera menses, 
Pace bona, quemcunque animua i«ftrare ferebat, 
Accepk patiensk Ego, qui mare prosiMieiabam, 
Tibris ubi spumante sato se iiamiseel,. ab iflo 



144 PUR6AT0R1I 111. 



100 Comiter exceptus sedi, qua versa tenebat 
Remigia alarum: nam semper convenit isthuc, 
Erga Tartareas quicunque haud labitur undas. 

At tibi nota olim nova ni lex abstulit, aut te 
Usus expertem fecit, quo saepe canebas 

105 Carmen amatorum, cupidique et multa moventis 
Pectus eras solitus plena donare quiete, 
Ne pigeat te aliquo mentem solamine, dixi, 
Hanc recreare aegram, tanta quam mole laborum, 
Dum yenio, via pressit. — Amor qui mente repostus 

110 Alta intus loquitur mecum; sic ille resolyit 
Tam dulci ora sono, ut pertentet pectoris ima 
Nunc quoque suave melos. — Praeceptor et ipse, coborsque 
Hunc juxta usque adeo yisa est contenta, suique 
Jam compos yoti, yeluti si nemo moyeret 

115 Corde alias curas. Ita nos consistere hiantes 
Intentique notis; yerum en longaeyus bonestus 
Adyenit, increpitatque : Quid hoc est, pectora lenta? 
Qualis neglectus? Quid statis? Quaerite eursu 
Montem, quaeque Dei prohibent yos ora tueri, 

120 Ponite ibi exuyias. Ut far loliumye colnmbi 
Si quando carpunt, simul inter pabula stantes, 
Nec praeportantes fastum de more 8upeii)um, 
Si quidquam apparet formidinis, ilicet escam 
Deseruere omnes, cura majore premente: • 

125 Sic ego deseruisse melos turbae illa noyellae 
Agmina, et ad montem pariter contendere yidi, 
Ut qui carpit iter, nec noyit, qua sit eundum 
Quaerenti metam; nec nos minus incitus ardor 
Ex illis propere ripis discedere adegtt. 

III. 

Improyisa licet disperderet undique latos 
Hos fuga per campos, gressuque animoque petentes 
Montem, quo impellit ratio, mihi stringere fidi 



PURGATORII lii. 145 I 



Cura fuit comitiB latus. Et quo tendere cursum 
5 Hoc sine quiTissem? Quis me per saxa rigentis 
Traxisset rupis? Percussus pectora morsu 
Ire yidebatur prop/io. mens conscia, digna 
Puraque, ut ezigui species erroris amaro 
Te pungit stimulo! — Postquam pedis impetus illum 

10 Destituit, quemvis gestum qui invertit honestum, 
Mens mea, quae pnmo stabat contracta, resumens 
Propositum, expandit se, ut quae cupiebat, et ora 
Converti ad clivum, qui sese effundit et alto 
Fit propior coelo. — Solis post terga rubentis 

15 Flamma, meo densum offendens in corpore fulcrum, 
Fracta meam fuerat describere visa figuram 
Ante pedes. Ego tum metuens, ne linquerer illic 
Solus, me verti; sed tum mihi cernere terram 
Contigit obscuram ante meam tantummodo formam. 

20 At mifai, qui soiamen erat, sic ore profatur 
Totus iii oceursum: Quae diffidentia mentem 
Cepit? Me teeum esse, et me te ducere nescis? 
Hesperus est, ubi piembra jacent, queis clausus oparam 
Protendebam umbram. Haec Calabri rapuere, tenet ilunc 

25 Parthenope ; quod si prae me haud effunditur umbra, 
Ne mirere magis, quam cum non excipit ignem 
Alterius radiis coelestis quilibet orbis.' 
Haec parat apta pati cruciatum aestumque geluque 
Corpora, quae virtus nobis aperire recusat 

30 Quod facit. Insanit, qui spe sibi spondet inani 
Immensam se posse viam percurrere mente, 
Quam tenet una Dei natura, triplexque potestas 
Unius et trini. Proles humana, doceri 
Non ultra fines contenta, absiste moveri. 

35 Nam si vi propria potuisses discere cuncta, 

Yirginis intactae haud eguissent tempora partu: 

Et desidierio multos palleacere vano 

Vidistis, queis plena quies concessa fuisset. 

10 



146 rURGATORIi lt(. 



Nunc datur his luctu urgeri, poenaque perenni: 

40 Illum NicoMAGHo oatum divumque Platona, 
Permultosque alios dico; et capite inclinato 
Hic os compressit turbatus. — Ad infima montis 
Venimus, atque isthic ita visa est ardua rupes, 
Ut levitas crurum hanc suaderet scandere frustra. 

45 Inter Turbiam atque Ericem mage vasta magisque 
Sola via, ad nostram, est lenissima scala patensque. 
Quisnam, ubi in acclivi rupes jacet ista, docebit? 
Doctor suspenso dixit pede, ut ire sine alis, 
Qui caret his, possit? Sed figens lumina terrae 

50 Dum mentem ille suam, quae sit via eunda, rogabat; 
Atque ego lustrabam suspectans undique saxum: 
Adfuit accurrens animarum exercitus ingens 
Nos contra ad laevam, nec visa est turba moveri; 
Tam tardo illa gradu peragrabat devia rupis. 

55 ToUe tuos oculos, comiti dixi atque magistro; 
Ecce hinc, consilium unde petas, si pectore pendes. 
Tunc me respexit, vultu et Jaetante solutus 
Sic ait: Ergo illuc vestigia nostra feramus; 
Nam lente incedunt, et tu, dulcissime fili, ^ 

60 Spem firma. Sed adhuc tanto procul intervallo 
Illae aberant, dico post passus cum duce mille 
Perreptos, quanto a ionge jaculante recedit 
Missa silex dextra, cum altae saxa aspera rupis 
Strinxerunt cunctae constipataeque stetere; 

65 Ut qui mente manet dubia, et circumspicit haerens. 

bene defunctae, o animarum lecta corona, 

Virgilius coepit, per pacem vos precor iiiam, 

Quam reor ex vestris ardentem quamque manere, 

Dicite, ubi jaceat mons sic, ut scandere in altum 

70, Sit nobis; nam quo plus quis sapit, hunc terere horas 
Frustra plus taedet. — Veluti sua septa relinquunt 
Singulae oves, binae, trinae, et stat caetera turba 
Subtimida, affigens oculos simul oraque terrae; 



PURGATOMU 111. 147 



Quodque facit prior, et faciunt uno ordine cunctae, 
75 Densae humeris huic ad dorsum, si forte moratur, 
Simplicitate pari dociles, pariterque quietae, 
Atque id qui ignorant: ego tunc accedere Yidi, 
Qui caput illius gregis ibat sorte beati 
Gestantis pariter decus incessu, ore pudorem. 
80 Verum ut humi lucem prae se videre retractam, 

Me dextrum objiciente humerum, qui extenderat umbram 
A me ad spehincam: gens omnis restitit, ac se 
Paulum retraxit, reliquaeque hanc pone secutae, 
Ignarae, quare id fieret, cessere ?icissim 
85 Retro. — De yestns quamquam me nemo rogavit, 
Hunc, quem suspicitis, terreno corpore opacum 
Esse ego* coofiteor, per quem modo fissa videtur 
Lux solaris humi. Mirari absistite, et ipsum 
Non sine demissa coeli virtute putate 
90 Quaerere, qua superet munimen parietis hujus. 
Talia praeceptor. Dignusque exercitus ille: 
Ferte igitur gressus retro nobisque praeite, 
Respondit, dorso manuum velul indice tanto. 
Unus at ex illis coepit: Quicunque vocaris 
95 Tu sic incedens, oculos converte tuoque 

Volve animo, an vultus iliic perspexeris unquam 
Nostros? Respexi figens mea lumina in illum. 
Flavus eral, pulcher, forma spectandus honesta^ 
Deque superciliis unum diviserat ensis. 

100 Vultu ubi demisso me unquam vidisse negavi: 
IUum, inquit, ceme! atque in summo pectore vulnus 
Ostendit ridensque: Ego sum Manfredius, addit, 
Induperatrix quem Constantia fassa nepotem est. 
Quare oro ut, vestras simul ac remearis ad urbes, 

105 Pulchram adeas natam, quae in luminis edidit auras 

Hispanae et Siculae gentis lumenque decusque, 

Illi ut vera canas, si quis contraria narraU 

Postquam roe geminae letali vulnere plagae 

10* 



148 



PURGATORII IV. 



Ruperunt, flentem victas dare supplice voce 

110 Viderat ille manus, qui parcit corde libenti. 
Ausa atque acta mihi perverse horrenda fuere; 
Divina et bonitas tam late brachia porgit, 
Ut prendat, quidquid conversam suspicit illam. 
At si Gusinus pastor, venatus in agix> 

115 Me per Clementem, tunc saltem volvere librum 
Coepisset, dictante Deo qui scriptus habetur, 
Corporis ossa mei post pontem condita starent 
Sub mulis statione gravis propter Beneventum. 
Nunc illa allidunt imbres et flumina vexant 

120 Regni extra fines, Verdim quasi propter aquosum, 
In quo jactatur restincta luce cadaver. 
Sed quos devovit verhorum formula, non sic . 
Perdit, ut aeterni non possit vivida amoris 
Flamma redire viam, dum aliqua spe praedita vita est. 

125 Haud equidem infitior praereptum morte, priusquam 
Demisse orarit, quam sancta ecclesia pacem 
Subjecto indulgere solet male facta fatenti, 
Quamvis poeniteat, prohiberi hoc litiore in omnem 
Annum, ex quo durus jussis parere refugit, 

130 Triginta magnis volvendis orbibus annos, 
Vota, bonaeque preces isti compendia iegi 
Ni faciant. Ergo jam prospice, si potes uUis 
Tu me hilarare modis, uxori et nuncius ito, 
Ut bona cognoscat per te Constantia, qualem 

135 Hic me vidisti, quam haec interdicta docebis; 
Namque hic per vestros lucrari multa solemus. 



IV. 

Cum propter sensum seu gaudi sive doloris, 
Qui quandam ex nostris virtutem apprendat, in illam 
Se bene mens animi figit, non ista videtur 
Ampiius ad reliquas alias se intendere vires., 



PURGATORtl IV. 



149 



5 Quapropter longe diyerBi errare putantur, 
Qui credunt aliam atque aliain insuper inflanunari 
In nobis animam. Nam si quid fertur ad aures 
Aut oculos rerum, yalido quod distrahat ictu, 
It tempus, neque homo sentit. Namque illa potestas, 

10 Quae sensu haeret in hoc, alia est atque integra nostrae 
Tota animae. Haec quasi devincta est, maoet illa soluta. 
Id yerum experto patuit, cum fantis ab ore 
Umbrae pendebam et mirabar plurima, donec 
Quinquagintagradus superayerat aethereus Soi. 

15 Nec sensi, nisi tunc, cum iilarum venit ad aures 
Umbrarum clamor nostras: Quod poscitis, hic est! 
Majorem objicibus sepis vallayit hiatum 
Yillicus exiguo spinarum saepe maniplo 
Usus, ubi nigro suffunditur uva colore, 

20 Quam fuit iiie aditus, per quem contendere solis 
Ductori atque mihi est yisum, post terga caterya 
Discedente aiia. Sanlaeum est repere plantis, 
Naulo delabi, atque tuum, Bismantua, dorsum 
Exsuperare datur; yerum hic opus esse volatu 

25 Res docet alarum levitateque: scilicet ingens 
Me desiderium pennis ducebat adortum, 
Illum pone sequi, qui spem dabat, atque ferebat 
Prae se meque facem. Nos inter fragmina saxi 
Venimus adscensu, stringebatque undique corpus 

30 Summa; pedes pariterque manus pars infima semper 
Poscebat. — Postquam supremo in margine nipis 
Alterius stetimus, npae nacti aequor apertum, 
mi praeceptor, dixi, quem carpere callem 
Fert animus? Tunc ille mihi: Descendere passu 

35 Parce ulio, ac post me teneas saxa ardua montis 
Scandendo, sapiens dum nobis obyius adsit 
Monstrator. Sed apex sunmitts distabat ab ima 
Radice ofique adeo, ut yisum longinqua tuentem 
Falleret« atque aseurgebat magis ille superbe 



150 



PURGATORll IV. 



40 Clivus , quam ex medio ad centrum demissa quadrante 
Linea. Lassus eram, cum coepi: Respice, dulcis 
Mi pater, atque vide, ut maneo jam solus, ubi uitra 
Contendas. Fili, respondit, repere perge 
Atque accede isthuc, ostendens proxima rupis 

45 Terga impendentis, quae ex illa parte rigentem 
Undique montem ambit. Tales mihi verba magistri 
Admorunt stimulos , ut juxta hunc niterer ipse 
Reptando usque adeo, donec saxi orbita duri 
Sub pede pressa meo est, et ibi consedimus ambo 

50 Ortum spectantes, qua ex parte adscendimus ante; 
Nam juvat emensos oculis lustrare yiarum 
Difficiles flexus; subjectaque littora primum 
Legi, deinde oculos ego coepi toilere in altum, 
Ad solem, at laeva hunc mirabar spicula lucis 

55 Mittere. Me vates suspensum haerere stupore 
Sat sensit, dum ]ucis iter solisque tuebar, 
Hunc ubi nos inter Boreamque intrare videbam. 
Is mihi: Si gemini, lucentia sidera, fratres 
Cum speculo ducente jubar sursum atque deorsum 

60 Una irent, ibi in obliquo curvamine sectum 

Rubrum iter adspiceres propius, dum se rotai, ursas 
Stringere adhuc curru, nisi forte id tramite abiret 
Antiquo. At cur id fiat, si cernere posse 
Optas, fac mente attendas ac finge Sionem 

65 Tantum, atque hunc montem terrarum exsistere in orbe 
Sic, ut, qui in plano prospectum terminat aethrae 
Circlus. utrisque unus pateat, diversaque sphaerae 
Puncta utrique habeant bifidae, tunc ipse videbis, 
Ut sit, per quod iter Phaethon male decidit ausis, 

70 Huic latere ex aiio sol conspiciendus , et ilii 
Ex alio, clare si advertas lumine mentis. 

Haud unquam eerte res aeque est clara, magister, 
Visa mihi, atque modo, dixi, hanc dignoscere fas est: 
Qnod prius ingenium mihi erat minus utile visum. 



PURGATORII IV. 151 



75 Namque orbis medius, quem circa sidera motu 
Labuntur supero, quique appellatur in arte 
Aequator, quique usque inter solemque hiememque 
Est situs, ob caussas ilias, quas dicis, ad Arcton 
Hinc discedit; ubi contra hunc Judaea videbat 

80 Gens rutila ad calidas tendentem lampade partes. 
At, nisi te taedet, me valde scire juvaret, 
Quanta terenda via est nobis; namque altus ad astra 
Jtfons scandit pius quam mea lumina scandere possint. 
Virgilius mihi: Is est chvus, respondit, ut usque 

85 Sit gravis ad sununum nitenti evadere ab imo. 
At quanto magis ille viam vir pergit, eundem 
Tanto urget minus atque minus labor omnia vincens. 
Quare ubi suavis erit tibi sic, ut vadere in aitum 
Res tibi habenda levis veniat, velut ire secundo 

90 Flumine navigiis deorsum ; tum haec semita habebit 
Finem, et securae dabitur dare membra quieti: 
Nullum ultra verbum, namque haec verissima novi. 

Yix haec fatus erat, subito cum venit ad aures 
Proiima vox: Fortasse prius tibi copia deerit 

95 Sidendi ; ad sonitum cujus convertimus ambo 
Lumina, et a iaeva saxum conspeximus ingens, 
Cui neque ego, neque dux oculos adverterat ante. 
Repimus huc, multaeque isthic sub tegmine stabant 
Umbrae post saxum, ut queis moilis inertia suadet 

100 Stare, atque ex iliis unus languescere visus 
In sede haerebat complexus genua tenensque 
Haec inter vultum demissum. — blande magister, 
Hunc lustra, dixi, qui sese prodit inertem 
Sat plus, quam si pigrities soror afforet ipsi. 

105 Tunc inspecturo venientes haec prior ilii 
Cura fuit, visus aciem supponere coxae 
Haec fando: Tibi praestanti conscendere par sit. 
Tunc mihi nosse hominem licuit, nec plurimus angor, 
Qui cogebat adhuc animam, celerare parumper. 



152 



PURGATORII V. 



110 IlluG ferre aditum retuit. -*- Postquain obvius isti 
Restiteram, is tollens caput aegre ita vooe profatur: 
Jam btoe novisti, qui fiat, ut aureus axem 
Sol humero a laevo ducat? — Pigrtim osque breyisque 
Sermo mihi ad risum Bolverunt iabra parumper. 

115 Dein coepi; Beli.agqija, tuum jam parco dolere 
Casum; at me doceas, cur hic in sede moreris 
Immotus. Num forte manes, quem pone sequaris, 
Duetorem, an potius te roos vetus ilte revinxit? 
Ule roibi; Frater, quid me adseendisse juvaret, 

120 Si , quam praefecit numen , custodie portae 
Me loca, ubi poenas luerem, prohiberet inire? 
Est opus ut primum mihi vertant astra tot annoa 
Excluso, quot adhuc vixi; nisi vota precesque 
Corde erumpentes, cui gratia donat habere 

125 Vitam, eonsurgant ad quem mittuntur; at illae, 
Quas fundtt&t alii, quae non coelestia tangnnt 
Pectora, quid prosiint? — E)t jam sublime petebat 
Prae m^ ac dieebat vatos: Jam perge, viden', ut 
Axe diem medium SoJ hino contingit^ et inde 

130 Noi^ pedibus tegit Hesperii jam regna llarochi? 

V. 

Jam procul umbrariun eoetu digressni» Ab iito 
Ibam, ductoris vestigia pi^ seoutUs, 
Cum digitum inteii4etis post o^e takm edi^it tttia 
Exclamans vocem: En si noA fulgere vMetur 
5 A laeva jubar huic subeunli, et pUutisi iMveri 
Non secus ac vivo, -^ Ad rumorom ego kimina v«rti» 
Atque ilias vi^ me un^ lustrare stupost^s, 
Et retro fracti cedentia Ittmiiia soli«^ 

Cur in tot curas animuM^ tibi diyidis, ioquit 
10 Doctor, ita ut gressus e«ssarint? Cnr tibi oura^ «bt, 
Quid musmt iili Btnipitanies? Pei^gito m^cudit 



I 



J 



PURGATORII V. 153 



£t sine, quod Dbeat, post tergus dicere vulgus. 
Sta veluti turris, quae immoto vertice nunquam, 
Quid possit Boreas, didicit. Nam semper, ubi una, 

15 Atque aiia atque alia invadit praecordia cura, 
Longe a proposito fertur, quia, ubi altera gliscit, 
Altera lentescit. — Potui nil dicere contra, 
Hoc uno excepto : Venio! Id dixi, ora colore 
Yalde conspersus, quo vir quandoque repertus 

20 Est dignus venia. — Interea transversa legentes 
Clivi, prae nobis paulum longo ordine gentes 
Ibant, pro versu versum Miserere canendo 
Reddentes. At ubi sensit me turba vetantem 
Per corpus transire meum, quae spicula mittit 

25 Sol, interruptum mutarunt carmen in unum 
Oh! longum raucumque sonans. Ast agmine bini 
£x illo, qui se legatos ore ferebant, 
Occurrere simul nobis et voce fogarunt: 
Quae sit conditio vobis decreta, docete. 

30 Atque mens doctor: Jam vobis ire licebit, 

Atque his, qiii mittunt^ eadem haec responsa referre: 
Hujus adhuc corpus vera coalescere came; 
Cujus ut inspiciant umbram, si forte steterC) 
Ut reor, haec satis est illis responsa dedisse; 

35 Ipsi habeatar honor, quod eas fortasse juvabit. 
Accensos nunquam, nocte incumbente^ vapores 
Tam cito ego vidi sadvoii dlffiiidere coelmn, 
Aut mense Augusti nubes, jam soie cadente, 
Quam citius reditum hi tulerint alti ad juga montis; 

40 Atque ubi perventnm est illuc, comitante caterva 
Advenere sua regressi, ut fusa sine uUo 
Turba ruit freno. - Quae se agglomeratque premitque, 
Ad nos festinkns, numero gens piurima abundat, 
Et venit oratum, vates dicebat; at ipse 

45 Ne tamen ire viam desiste audique tiogantes, 
Non interrupto carsu» Tu, quae aitubus illis. 



154 PURGATOKII V. 



Cum quibus cxisti primas in luminis auras, 
anima, incedis vestita, initura beatas 
Sedes, clamabant venientes, ito parumper 

50 Lenius atque vide, num quem tibi noscere nostrum 
Forte datum fuerit, cujus narrata reportes 
Ad vestros. At cur properas? cur stare recusas? 
Nos vis hostilis jam cunctos funere mersit. 
Assueti sceleri extremum duravimus usque 

55 Ad tempus, donec lumen coeleste refulsit 
Mentibus, ac docuit sic, ut malefacta perosus 
Cum fletu ac certus veniam indulgere nocenti, 
Quisque sua exivit, placato numine, vita, 
Visendi quod amore sui praecordia adurit. 

60 His ego: Ut in vestros ego figam lumina vultus, 
Haud uUum inspiciens nosco. At vos si qua juvabit 
Res penes arbitrium nostrum, o bene nata animarum 
Turba, loqui haud pudeat Nam pacem juro per illam, 
Quam jubeor tantum ductorem pone secutus, 

65 Nunc hoc, nunc iilo properans, mihi quaerere in orbe, 
Id me facturum. — Tum contra talibus uous 
Infit: Quisque tuo benefacto fideret, uUo 
Quamquam haud jurasses verbo, prodesse studenti, 
Ni tibi propositum virtus male fida recidat. 

70 Quare ego, prae reliquis unus qui te alloquor, oro, 
Ut, si forte unquam terram conspexeris iUam, 
AemUiae fines inter, quaeque Appulus arva 
Exercet, positam, Fani tu largus abundes 
SuppUcibus verbis, quisque ut bene numen adoret 

75 Pro me, ut purgando gravium delere maiorum 
Sit mihi fas labem. Namque est mihi patria Fanuin. 
Verum Antenoreos inter mihi plura profunda, 
Unde cruor fluxit, nostra in quo vita sedebat, 
Yulnera venerunt, ubi tutius ipse latere 

80 Rebar. Atesti^us vehementi percitus ira 
In me plus aequo patrati est crimipis auctor. 



PURGATORU V. 155 



Quod si, dum fiigi, Mirae loca lata petissem, 
Cum juxta Oriacum me primum oppresserat hostis, 
Nunc quoque, vilalis ubi ducilur aura, manerem. 
85 Currenti est quaesita palus, cannaequc fimusque 
Impediere adeo trepidantem, ut corpore prono 
Conciderim; alque meis vidi manare cruentum 
In tellure lacum venis. — Deinde incipit alter: 
quae vota trahunt te celsi ad culmina montis, 
90 Sic rata sint': succurre meis, miserescere praesens 
Corde bono atque pio. Primas Monsfeltrius auras 
Ducere me vidit. Buoncontem agnosce; Joannae 
Non est cura mei. nec respicit altera egentem 
Turba. Ideo hos inter demissa fronte vagari 
95 Cogor. — Ego huic: Quae vis. fortunave Cahpaldino 
Te sic avertit procul, ut se scire sepulcrum 
Nemo tuum dicat? — Tunc is mihi talia reddit: 
Infra Clusinos agros delapsus Eremo, 
Toilit ubi cuimen pater Apenninus ad astra, 

100 Fons ruit oblique , Archianus qui dicitur illic. 
Jamque ego perveni, quo fertur nominis expers 
Vnda, meum diro transfossus vulnere guttur, 
Diffugiens pedes, atque irrorans sanguine campum. 
Hic me defecere oculi, pariterque ioquela 

105 Clamantem extremum, lingua frigente, Mariam; 
Et corpus mansit solum. Nec vera pigebit 
Dicere, tuque refer vivis. Demissus ab alto 
Ales me prendit coelestis nuncius aulae; 
Tartareus contra clamare: tu, incola coeii, 

110 Cur me dimittis vacuum? Tu aetema reportas 
Istius spolia ob miseram, mihi quae eripit istum, 
Lacrimulam. At reliqui quod me manet, ipse repexum 
Longe aliter mittam. Scis jam, ut se tollil in altum 
CoUectus vapor humidus atque recedit in imbrem, 

115 In loca cum surgit, gelidis ubi stringitur auris. 
Huc venit malus ille animus, qui mille nocendi 



156 



PURGATORU VI. 



Usque artes poscit soiertis acumiDe mentis, 
Et fumum et ventum ingedita virtute repente 
Movit. — Ubi est erstincta dies, caiigiue valiem 

120 A Prato Maguo in coelum sublime minantis 

Montis ad usque jugum texit. Dein desuper aethram 
Admonuit , foetusque in aquam dissolvitur aer. 

Praecipitant imbres, et quos jam terra nequibat 
Accipere, in fossas tulit impetus, utque fluentis 

125 Mos solet esse ampiis, undae traxere ruinam 
Tam rapide in flumen regaie, ut nulla valeret 
Yis probibere malum. Mea frigore membra soluta 
Indomiti Arcbiani furor aufert improbus inque 
Arnum conjecit, solvitque a pectore nexam, 

130 Quam fecere crucem mibi brachia, cum dolor ingens 
Me vicit domitum, et per ripas volvit et imum 
Per fundum; deinde ipse sua cinctum atqu6 revinctum 
Advolvit praeda. patrias cum rursus adire 
Fas tibi erit terras, dabiturque quiescere longo 

135 A cursu atque labore viae (sic fata secundara 
Tertia post animam est), haud obliviscere nostri! 
Sum PiA, me genuit Sena confecitque Maremma, 
Scitque haec ille, prius mihi qui donarat habere 
Annellum, sociamque tori uxoremque vocarat. 



VI. 

Ludere ubi talis cessatum est, corde doienti 
Stat victus repetitque vices, ac denique tristis 
Discit. Victorem sequitur gens tota, praeitqua 
Unus, eumque alter prendit post tergus, it alter 
5 Ad latus atque jubet meminisse. Haud iile remittii 
Ire, at nunc aures isti, nunc admovet illi, 
Cuique mamim poi^it, meos importuna recedit 
Instandi uiterius; removet sic ipse sequentem 
Turbam. Non secus hoc versabar in agmine volgi. 



PURGATORII VI. . 



157 



10 Quemque tuens oculis atque undique circumspectans, 
Multaque promittens a cunctis liber abibam. 
Hic Aretinum, qui sub fera bracbia Ghiiii 
De Tacco occubuit, vidi, quique impete coeco 
Hostes dum insequitur, subjectum lapsus in amnem 

15 Interclusa anima periit. Hic cum prece blanda 
AttolJens palmas Fridricus utrasque Notellus, 
Nec non Pisanus testatus, pectore forti 
Marzuccum eminuisse bonum, tardabat; et Ursi 
Yidi animam comitis; disjunctaque corpore ob iram 

20 Atque acrem invidiam, sicut dicebat, at uHa 
Absque sua culpa, nobis anima altera yenit 
Obyia. Ego Petrum Bragcensem huoc esse monebo. 
Atque hic praecaveat, superest dum yita, Braranta 
Regina, ac videat, ne pejor se maneat grex. 

25 Omni me postquam dissolvi exercitu earum 
Umbrarum orantum, ut requiem sibi supplice voce 
Orarent alii , ob quam sanctis esse licerel 
Ocius, hic coepi: mea lux, docuisse videtur 
Omnino tua Musa loco non posse precando 

30 Fata Dei flecti; tamen id gens ista rogabat. 

Frustra ergo hi sperent? An non bene scripta patescunt 
Mi tiia? — At is contra: Si contemplabere sana 
Rem penitus mente, est facilis planusque meorum 
Scriptorum sensus, neque eos spes ludit inanis. 

35 Namque hand descendit majestas summa superni 
Judicii, dum corda urens vis ignea amoris 
Uno ictu absolvat, quod jussus soivere debet, 
Quicunque hic stabulat. Sed ut est sententia, nemo 
Yitae emendabat veteris maiefacta preeando; 

40 Namque Deo immensum sejunxeral intervallum 
Orantem. At vero tantis obducta tenebris 
Dicta arcana mihi ne obfirma certa putare, 
Ni prius id doceat, quae lux micat inter utramque 
Veri animique facem nostri. Atque hic nescio, an istud 



158 PUHtiATORll VI. 



45 Perspicias etiam. Mihi designanda BEATRa 
Verba per ista fuit, tibi cpiae manifesta videndam 
Se dabit istius suhlimem in vertice montis, 
Pax ubi perpetuo diffundit gaudia visu. 
Cui: Bone dux, dixi, hanc gressu properante petamus; 

50 Me namque haud labor iste gravat, yeJut ante solebat, 
Jamque vide, ut major de clivo decidat umbra. 

Isto progrediamur iter cum iumine, donec 
Sol dabit ire, inquit. Verum id secus esse putabts, 
Ac tu rere modo. Nam tu ipse redire, priusquam 

55 IlJuc pervenias, iterum miraberis iJlum, 
Qui sic opposita montis sese abdidit umbra, 
Ipsius ut radios non sit tibi rumpere. At «cce, 
Cerne illic animam figentem lumina visus 
Omnino solam, quae nostrum utrumque tuetur; 

60 Haec nos, quae meiior ducat via, forte docebit. 
Venimus: anima, italico sata sanguine citra 
Eridanum, corde humano, quam te ore ferebas 
Celsam ac majestate gravem! ut honesta moventi 
Tarde oculos acies ibat. Nihil illa profari, 

65 Sed sinere ire viam venientes, more ieonis 
Compositi requie nos contemplata, nec uUa 
Vox fuit. — Huic tamen accessit, paucisque rogavit 
Virgilius, monstraret iter, quod scandit in altum 
Lenius. Illa nihil, sed quae sit patria nobis, 

70 Quae vita, exquirit. Dulcis dux: Mantua, coepit: — 
Umbraque sola loco in solo, qua sede sedebaU 
Obvia surrexit, vati sic ore locuta: 
Urbs tua, Minciade, est pariCer mihi patria. Dicor 
SoRDELLus, collo ct complexus uterque pependit. 

75 serva Italia, angoris lustrum, orba magistro 
Pinus, ubique gravis stridente furore proceliae, 
Non jam terrarum domina, ast praesepe luparum! 
Nobilis huic animus tam mox assurgere suasit, 
Audito dulci patriae modo nomine terrae. 



PURGATOKII VI. 159 



80 OfBciosa suo ut praeberet pignora ciyi; 

At nunc ex vestris nemo, qui lumine solis 

Gaudeat, a bello vacat, altemisque furentes 

Se rodunt, unus quos claudit murus et una 

Fossa. infelix, quaere et circumspice ab oris 
85 Aequoris omne tui spatium, deinde inspice pectus, 

Si qua tui saltem pars in te pace fruatur. 

Quid prodest vobis, si Justinianus habenas 

Restituit, cum sella vacet? Sors vestra sine illia 

Forte pudenda minus foret gens, jussa deceret 
90 Te facere , et sinere Augustum considere sella, 

Si vobis mandata Dei bene nota fuere. 
Adspice, ut haec facta est nequam fera, dum sinis ire 

Immunem stimuli, postquam tua dextera lorum 

Arripuit. Te jam, te, proles Teutona, pnnceps 
95 Alberte, hanc lentus qui negligis atque relinquis, 

Quae facta indomita est, similisque ferocibus ursis, 

Islius decuit bene presso insidere dorso. 

Justum judicium de coelo decidat alto 

In genus omne tuum, horrendum novitate, patensque, 
100 Ut successori metus anxius occupet ossa. 

Tu namque atque tuus pater, aihbitione jubente, 

Isthinc distracti passi estis amoena vireta 

Imperii vestri fieri deserta locorum. 

Fac reditum huc referas, et prospice Cappellettos 
105 MoNTicuLosque PHiLiPPENSEsque, et cerne Monaldos, 

Illos jam tristes, trepida hos formidine plenos. 
Huc ades, o cnideiis! ades; circumspice pressos, 

Quos tibi conjunctos noras, et vuinera cura; 

Et sanctam inspecta Floram, ut secura quiescit. 
110 Cerne tuam Romam flentem viduamque relictam, 

Ac solam id tantum noctesque diesque querentem: 

Heu! cur, mi Caesar, mecum comes ire recusas? 

Cerne, ut amentur, ament gentes; sin pectora vestra 

Nulla movet nostri pietas, hue te adj#ce, faniae 



160 PUHGATOKU VI. 



115 Ut puduisse tuae discas. Et si mibi detar, 

Proh tu, Suinme! crucem in terris contente subtre 
Pro nobis, alias avertis iumina justa? 

An sunt consilii in barathro arcanisque parata 
Ista tui, suadente boni melioris amore» 

120 Quod latet omnino, ut rura ItaJa plena tyrannis 
Sint cuncta, et novus exsurgat Marcellus in agris 
Quisquis rumpebat glebas, dum sponte sequatur, 
Quam malit, partem? — mea tu, Florentia, certe 
Hic me proposito deerrantem, atque ista canentem 

125 Sat fecisse tibi duces; neque te movet illud, 
Quod dLxi, ob merilum populi sic yestra tuentts. 

Justitia est cordi multis, sed missile tarde 
Solvitur, impnidens ne dextera liberet arcum; 
At sunrnio vestri populi versatur iu ore. 

130 Pondera permulti detrectant pubiica, at ista 
Plebs tua respondet, nullis suadentibus; ecce 
Meme ; adsum, clamans; humerts onus ipse subibo! 

Nunc gaude, nam causa subest. Tu dives opum vi, 
Tu pacis, tu consilii plenissima: nec res, 

135 Num verum dicam, quemquam inspectare vetabiL 

Cecropis urbs, nec non Sparte, queis condere leges 
Cura fuil veteres, tanto et florescere cultu, 
Perleviler bene vivendi tetigisse feruntur 
£xemplar, prae te, quae tam subtilibus usa es 

140 Consiliis. Nam quae tu Octobri fila dedisti, 
Non ultra 'fines medii venere Novemforis. 

Tempbris, ah, quoties! cujus meminisse dat aetas, 
Jus, morem, nummos et munera permutasti, 
Suppositisque novis posuisti membra priora? 

145 Et bene si memori mente uteris, et bene lumen 
Adspids, illi aegrae assimilandam te esse videbis, 
Quae frustra in plumis stiideat reperire quietem 
Mutandoque latus morbum non pellat acutum. 



I 



I 



i^^ 



PURGATORIl Vil. 161 



vn. 

Alternis ubi dicta salus est, terque quaterque 
OJlficiis sat uterque fuit laetatus bonestis, 
Restitit atque inquit Sordellus: Fare doceque, 
Qui vos? — Ante animae inciperent quam advolvere monti 
5 Sese isti, Superum dignae conscendere sedes, 
Ossa per Augustum mea sunt tumulata, vocorque 
ViRGiLius , nec quidquam aliud me amittere jussit 
Coelum, hoc excepto, fidei quod luce carebam. 
Sic iste. Ut subito, si cui res obvia fiat, 

10 Quam stupet, hic stat in ambiguo, credatne negetne 
Id verum: Est, nihii est! dicens; ita se ore ferebat 
Ille , ac deinde supercilium demisit et omne 
Pronus in obsequium hunc rursus properavit adire, 
Complexuque haesit, qua mos soiet esse minoris. 

15 lux Ausonidum, quotquot peperisse Latina 
Se jactat tellus, per quem, inquit, nostra ioqueia, 
Quid posset, docuit. decus aeteruum illius urbis, 
Unde fui: quodnam meritum, quae gratia monstrat 
Te mihi ? Si dignor tua verba audire loquentem, 

20 Dicito, an ex Orco quove huc emerseris orbe? 
Omnes per circos regni sua damna dolentis 
Huc vcni , sapiens dixit. Me movit ab alto 
Descendens virtus, et ea ducente profectus 
Adsum. Non ob facta, sed ob non facta tueri 

25 Aitum sum vetitus solem, quem tu expetis, et quem 
Ipse nimis sero novi. In barathro est locus illo 
Non a tormentis tristis, sed nocte profunda 
Tantum, ubi non resonant questus de more uiulantum, 
Sed suspiranlum; et pueris immixtus oberro, 

30 Quos propera insontes mors dcntibus ante momordit, 

Quam labe bumana licuisset abire solutis. 

Hic illos inter sedeo, qui sancta feruntur 

Virtutum ornamenta trium sibi tempore nullo 

11 



162 PURGATORll Vll. 



Ailsumsisse, licet reliquas novere sorores 

35 Immuues vitii, et cunctas suQt rite secuti. 

Verum si scis atque potes, quoddam exsere nobis 
Indicium, ut detur conscendere Purgatori 
Ad primum citius magis apto tramite limen. 
Nuili certa domus, respondit, et ire facuitas 

40 Est data mi sursum ac circa, ductorqiie paratus, 

Qua possum, accedo. Sed jam circumspice, ut umbrae, 
luclinante die, incumbant, nec scandere noctu est. 
Quare fit bona suadentis consistere belle 
Consilii ratio. Stant dextra in parte remotae 

45 Hinc animae, ad quarum statui te adducere coelura, 
Si sinis, atque istas haud te uovisse pigebit. 

Qui fit? responsum est. £rgo conscendere aventem 
Noctu vis aliqua impediet? Vei fiet, ut iste 
Non queat? — Et digito fricuit bonus indice terram 

50 SoRDELLUs. Dein sic: Adverte, haec iinea sola 
Haud tibi post obitum solis superabiiis esset; 
Non quia quidquam aliud mora sit odiosa parato 
Scandere, quam uigror densae caligine noctis; 
Haec frustra adnixo contra studium implicat omne. 

55 Ipse quidem, stipante ista, descendere quires 
Circum et supposito spatiari in colle vagando, 
Dum vesper claudit solem. Miratus ad ista 
Tum dux: Ergo illuc duc nos, respondit, et illic 
Stantibus occurrent, quae nos vidisse juvabit. 

60 Nec procui inde aberam comites post terga secutus, 
Cum mihi mons minui est visus, quo more residunt 
Hic valles. liiuc, ait illa anima, ibimus, amplum 
Clivus ubi gremium submittit, ibique novelium 
Proderit exspectare diem. Situs inter utrumque, 

65 Difficilem et pianum, nos duxit ad ardua ripae 
In latus obliquus trames, qua deficit istum 
Plus quam dimidium limbi. Massa aurea, puri 
Argenti nitor et, coccum cerussaqq:e, quodque 




India fert lignam pretiosum luce serena, 

70 A pJagaque recens, fabro tundente, smaragdus, 
Cuncta haec victa forent herbae florumque colore, 
Quos habet ille sinus positos, ut visa minorem 
Res major vincit. Neque ibi natura crearat 
Picta modo; ast etiam centum variarat odorum 

75 Nescio quid mistum , quod npn distinguere possis. 
Cespitibus viyis ac floribus insidentes 
Hinc animas vidi, quas vallis panda videndas 
Non concedebat. Salve, Regiml sonabant 
Cantu harum pulsatae aurae. Lux parva priusquam 

80 Jam cubet occidui Solis, (sic ore profari 

Coepit SoROELLUs, qui nos huc vertere gressum 
Suaserat,) hortari, ut vos deducam agmen ad istud, 
Desinite. Hac meiior fuerit de rupe facultas 
Cujuscunqne procui vultum gestumque tuendi, 

85 Quam si commistos illis vod campus haberet. 
Altior is, qui sede sedet, nutuque videtur . 
Significare suo, se neglexisse, quod aequum 
Parque ipsi fecisse fuit, mldiusque canente 
Turba aiia haud hiscens mutit, fuit Induperator 

90 RuDOLPHcs, bene cui patuit sanare potestas 
Yuinera, quae Italiam communi caede necarunt; 
Quare ope ab alterius sero solamina ducit. 
Ater, qui afflictum nutu recreare videtur, 
Possedit terram, unde oritur, quae vectat in Aibin 

95 Unda fluens Moldam, atque Albin transportat in aequor. 

Huic fuit OcTOCARus nomen, quem lactis egentem 

In cunis stratum meliorem est fama fuisse, 

Quam Yenceslach pubentem hoc patre creatum, 

Quem mala luxuries et moUis inertia pascunt. 

100 Atque is Nasettus, qui consultare videtur 

Illum secreto, qui fulget fronte serena, 

Nudans terga fugae ac deflorans lilia obivit 

Cemite, ut iste illic pectus sibi tundat, et aiter 

11* 



164 



PUBGATORII VKI. 



Frontem suspirans pahna sibi fulciat; unus 

105 Est genitor socer illc mali, quo Gallia tota 
Tabuit; haud latet hos yitiis deperdita vita, 
Atque hinc ille dolor, quo sic agitatur uterque. 
Ille adeo ingenti spectandus imagine, quique 
Concinit hunc fusus juxta, cui nasus abiindat 

110 Mascuhis, omnigena fertur yirtute micasse 
Praecinctus. Quod si post ilium regna potilus 
Ille foret, qui pone sedet puer, omine fausto 
Natorum in natos transisset patria virtus; 
Quod non de reliqua quisquam ausit dicere gente. 

115 Jacob, ac pariter Fridrigcs regna gubernant, 
Neuter praecipui patrimoni creditus haeres. 
Baro per ramos probitas humana resurgit, 
Omnia dante ilio, qui vult accepta referri 
Cuncta sibi. Quae verba ioquor, praecordia tangenl 

120 Nasuto atque Petro , qui cantum voce secundat, 
Per quos jam luget Narbona atque Appulus omnis. 
Semine planta suo tanto minor esse putatur, 
Quanto plus etiam ConsTAifTPA conjuge laetam 
Se jactat, quam cum consorte sorore Beatrix. 

125 Adspicite Henricuh gaudentem simplice vita, 
Anglorum regem, semota in parte sedentem. 
Huic rami minus atque minus pejora tulerunt. 
Hos inter qui se inferius prosternit, in altum 
Suspiciens, habuit nomen Gdilielmds, et ipse esl 

130 Harchio. Aleitandria atque hujus bella per ipsum 
Montem Ferratum et Canobejum luctibus impient 



vin. 

Jam prope tempus erat, quod aventes ire per altum 
-Immutat mollitque animos saepe hora recursans, 
Dulcis amicorum cum jussa.est turba valere, 
Exstimulatque novi peregrini pectus amore. 



PURGAT0R1I VIII. 



165 



5 Si missum aere cavo sonitum procul accipit ille, 
Quod jam labentis videatur flere diei 
Occasum; mibi cum coepi frustrarier aures 
Inspiciens quandam ,^ quae consurrexerat, umbram, 
Atque manus gestu adstantes audire jubebat. 

10 Ut venit, palmas ad coelum sustulit ambas, 
Fixo prospectans orientem lumine utroque, 
Uaec fanti simiiis: Mibi sunt, Deus, omnia tecum; 
Nil ultra. Huic hymnus Te lucis in ore sonabat 
Voce pia, usque adeo dulci modulamine cantus, 

15 IJt mente ipse milii exciderim. Dein caetera turba 
Dulciter atque pie totam est absolvere adorta 
Legem hymni simul ad sphaeram conversa supernam. 
Hic bene fac acuas ad verum lumina visus, 
Lector; tam bene nunc yelum subtile paratur, 

20 Ut leve sit certe cursim, quod clauditur intus, 
Inspexisse semel. Dein vidi hoc agmen honestum 
Suspicere baud hiscens, more exspectantis , in ore 
Pailens et fastu vacuum: tum ex aethere iabi 
Aligeros geminos, bini quos igne micantes 

25 Armabant enses trunci et mucrone carentes. 
Non secus ac frondes modo natae, vestis amictu 
Fuigebant viridis, viridi quam pone per auras 
Remigio alarum percussam quisque trahebat. 
Unus pauliisper supra caput adstitit, aiter 

30 Oppositam in spondam descendit. Turba tenebat 
Se mediam. Potui flavos ego cemere crines; 
At vultum adspiciens oculus mihi .bebescere coepit, 
Ceu vis, quam nimiae confundit copia lucis. 
Yirginis e greifio, dixit Sordellus utrique 

35 Venerunt vallis custodes, propter hiantem 

Anguem, qui jam aderit. Quare, qui scire nequibam, 
Quo properaret iter, me circumvertere et arte, 
Jam totus frigens, humeris haerescere fidis. 
SoRDELLUsque simui: Nunc jam descendere tempus 



166 PURGATORU VIII. 



40 Inter magnanimas iimbras farique vicissim, 
Quas non perleviter vos hic spectare juvabit. 
Tres tantum passus me descendisse putarem, 
Cum subii ac vidi quendam me iumine utroque 
Lustrantem, simiiem cupide me noscere aventi. 

45 Tempus erat» quo aer nigrabat, nec tamen ater 
Usque adeo, ut visus non declararet utrique, 
Quae latuere prius. Mibi venerat obvius, iiii 
Obvius ipse fui. Nine, judex optime rerum, 
Quam laetus pravo semotum te agmine vidi! 

50 Nulla salutandi ratio bellissima nobis 

Praeterita est — Deinde hac coepit me voce rogare: 
Quampridem gressus te montem duxit ad istum 
Longinquas transgressum undas? — Oh, sic ego contra, 
Hoc mane adveni per tristia regna vagatus, 

55 Quamque habui, me vita manet, licet ipse per istos 
Nunc aiiam acquiram cursus. Ubi percutit aures 
Haec vox, Sordellus simul et simul iste retrorsum 
Repressere pedes, ut queis timor ossa repente 
Occupat. Alter adit vatem, petit umbra sedentem 

60 Se propter, clamans: Cdrrade, exsurgito adesque 
Visurus, donante Deo, quid gratia possit. 

Deinde mihi: Per quae tu tanta et maxima debes 
lUi, qui primam caussam sic corde recondit, 
Ut penetrare vadum non sit, trans aequora lata 

65 Cum primum venies, mihi natam hortare Joannam, 
Ut, quae respondent insontibus, ostia pulset 
Pro me. Ns^mque hujtts mater delevit amorem, 
Primi obiita viri, ut credo, quo ex tempore velum 
Album mutavit, quod adhuc optare nectsse 

70 Niinc habet infelix. Valde est ieve nosse per istam, 
Aestus quam cito feminei extinguatur amoris, 
Ni renovent flammas oculi tactnsque frequentes. 
Non illi tumulum tam pulchrum vipera condet, 
Quam Mediolanum sub pugnam pandit in auras. 



PURGATOHII VIII. 



167 



75 Ut Galldrensis gailus. Sic ille colore 
Suffusus faciein, qui justum prodit amorein 
Recti, intra certas urentem pectora leges. 
Ast avide coeli suspectum tiostra petebat 
Usque acies ilhic, ubi sidera tardiiis ibant, 

80 Ceu rota, quae propius radiatum vertitar axem. 
Duxque meus: Pili, quidnam sie suspicis, inquit? 

Huic ego: Tres illas facuias, quibus iste mioaBdo 
lo flammas polus it totus. Contra iile vicissim; 
Jam cecidere, illinc primo quas mane videbas, 

85 Bis geminae steliae, inque iocom adscendere vacantSm 
Hae tres. Sic vates. — Hic fantem talia traxit 
Ad se SoRDELLOs dixitque: En beiiua nobis 
Adversa; ac digitum intendens stmni annuit ipsi, 
Inde loci visus aciem contenderet, unde 

90 Parva patet vailis, nulia muDita iatebra. 
Hac serpens ibat, qui forsan pavit amara 
Esca Evam. Fiores inter veniebat et herbas 
Reptiie perversum, nitDc isthae, nuDc caput iilae 
Yertens ac lambens dorsom, ut fera sueta poiire 

95 Peiiem incompositam. Mibi tunc hand coiftigit istod 
Adspicere, atque ideo non est mihi copia fandi, 
Impete in hoc quanto irruerit coelestis uterque 
Accipiter; tamen hos memini vidisse ruentes. 
Ut virides sensit findentes a^ra pennas, 
100 Effugit serpens, ac relro terga dedere 
Aligeri, aequaii repetentes astra volatu. 

At, quae juncta Niffo ^eterat, cum me iile vocarat, 
Umbra, qnoad toto pugnata haec tempore pugna est, 
A me nusquam ocuios, et ait: Sic tanta iucemiie, 
105 Quae te suMimiemiducit, sit copia cerae 

Arbitrio commissa tno, quanta est opns, borKmi 
Ad summum ut veoias; si qua unquam digna reldtu, 
Seu de Vallb^ Hac^a, seu de tellure propiDqua, 
Fors vera attulerit, itiagiHnf& mihi nomen habenti 



168 PURGATORII II. 



110 Ulic, haec narra. Curradus nomiDor, ortus 
Stirpe Malabpina; non jam vetus ille, sed ipso 
Ex genere, atque meos illo devinctus amore 
Fovi, quem jubeor poena hic urente piare. 
Oh, dixi, vestras nunquam mihi tangere terras 

116 Contigit: at quaenam Europae est gens dissita vestri- 
Nescia, quos clamant proceres, vicinia clamat 
Cum piausu, ut norit, qui nunquam hoc littus adivit? 
Atque ego, si liceat superas evadere ad auras, 
Vestrum iliustre genus non dedecorare priores 

120 Jurcf, seu loculum, seu res expostuiet ensem. 
Natura atque osus sic dant excellere genti, 
Ut, quamvis torta mundus cervice recedat 
Perversus, tamen baec una est, quae tramite recto 
Incedit florens, iter indignata malignum. 

125 1 nunc, nam vice septena haud se straveril aureo 
Sol iterum iecto, pedibus quem portitor Helles 
Bis geminis tegit insidens, cum infixa manebit 
In caput ista benigna tuum sententia clavo 
Majore, alterius quam sermo immissus in aures, 

130 Dum currat, quem sunmia dedit sapienUa, cursiis. 



IX. 

Jam senis albebat Tithoni sueeuba, Gangis 
Prospectans oras, complexu et dulcis amici 
Exibat, cui frons ardebat lucida gemmis 
Sic positis, ut signa ferae, quae frigore torpet, 

5 Atque sua cauda perceliit quemque, referret 
Et nox de gradibus, per quos conte^t in altum, 
Atque unum, atque unum adscensu superarat, ut inde 
Cemere erat tolienti aciem, et jam tertius alis 
Deorsum ibat flexis, cum me, qui quidquid Adami est 

10 Attuleram mecum, devicit somnus in herba 



w^ 



wm 



PURGATORU IX. 



169 



Compositum, locas unus ubi jam quinque sedentes 
Nos conjungebat. Tristes quo tempore questus 
Orditur, primum cum mane rubescit, birundo, 
Fors memori antiquos senrans sub corde doiores, 

15 Et quo nostra magis mens carne soluta minusque 
Indupedita gravi variarum pondere rerum, 
Dum sua visa iegit, quasi numen habere putatur; 
In somnis aquila est mihi visa ex aethere pendens, 
Suspensa, auratis plumis, alisque parata 

20 Delabi expansis , et ibi mihi adesse videbar, 
Agmen ubi comitum Ganymedem fama suorum 
Deseruisse refert, Divum quo tempore raptus 
Est ad concilium. Yolvebam talia mecum : 
Fortasse hic rapiat de more, et forsitan unco 

25 Dedignata pede est aliunde abducere praedam: 
Deinde videbatur paullo magis ire rotando, 
Terribilisque velut fulgur descendere, meque 
Corripere, atque ignem me attoUere ad usque supernum, 
Atque ibi cum volucri simul ipse ardcre videbar 

30 Jam mihi et incendi. Usque adeo me coxit imago, 
Fugerit ut somnus, sua rumpere vincla coactus. 
Non aliter, somno expulso, vertebat Achilles 
Evigilans oculos circum, quas tangeret oras 
Nescius, hunc mater postquam asportaverat antro 

35 Philyridae , et somno demersum advexerat ulnis 
Ipsa suis Scyrum, unde exin dicuntur Achivi 
Abduxisse virum; quam turbida lumina pandi 
Excussus subito fugiens, ubi membra reliquit 
Somnus, et expallens haesi, ut qui territus alget 

40 Quique mihi solamen erat, tantummodo solus 
Haerebat lalere, et Sol jam processerat horas 
Plures quam binas, et ego mare prospectabam. 

Parce metu, dixit qui dux dominusque praeibat, 
Spemque fove, in tuto nam res est nostra, jubeque 

45 Non premere, at cunctas animum dilfundere vires. 



170 PURGATORIl IX. 



Jam tibi perventum est sub limina Purgatori. 
En illic scopolus, quo clauditur undique cUtus; 
En illic aditus, rupes ubi scissa yidetar. 
Ante, sub Auroram solitam praecedere Solem, 

50 Cum tibi vis animae interius sopita jaceret, 
Per flores fuso, quibus illic Tallis abundat, 
Omata advenit mulier, sic ore locuta: 
En ego Lvcik sum, yos isthinc surripere istum 
Me sinite evinctum somno. Sic tramite sistam 

55 Hunc facili. Mansit retro Sordellcs et umbrae 
Binae. Haec apprendit te, et prima luce micante, 
Clarius adscendit, me illam post terga secuto. 
Hic te deposuit, mihi sed prius annuit ipsa 
Luminibus pulchris aditumque ostendit apertum ; 

60 Dein pariter tua membra sopor, oosque illa reliquit. 
Ac veluti dubius qui pendet, singula tactu 
Atque oculis sibi certa facit, vertitque timorem 
Dulce in solamen, simuiac sibi vera patescunt: 
Sic ego mutabar. Sed ubi mea corda soiuta 

65 Curis cogoovit doctor, petit ardua mootis, 

Atque ego pone altum properabam vincere culmeo» 

Lector, jam sentis, me audacibos aitius alis 
Tendere iter: quare mirari desine, si quid 
Artis majoris, quae suot dicenda, reqoirunt 

70 Matenae fiilcrum. Haud illuc accedere nobis 
Est visum, atque loco placuit coosidere io ilio, 
Unde aliquid rupti sum primum cernere visns 
Rimae instar, murum quae partes fiodit io ambas. 
Tum portam, inferiusque gradus vidi ordioe trinos, 

75 Per quos huc itur, diverso saxa coiore 

Suffusa, et custos etiamnum haud hiscere adortus 
Hic erat; utque* magisque roagisque ego lumina visos 
Contendi, hunc vidi saxo insedisse soperno, 
Conspectn talem, qualem sufferre nequivi; 

80 Inque manu ensis erat oudus, qui fulgida Solis 



PURGATORri IX. 



171 



Tela remittebat nos contra, ut saepe tuentem 
Luserit inspectus. Tunc ille: Hinc dicite stantes, 
Quae Yobis est mens? Ubi dux? Ne multa dolenda 
Afferat hic yokis adscensus damna, cavete. 
85 Coelestis mulier, non harum nescia rerum, 
Contra respondit sapiens, modo dixerat: Illuc 
Scandite, ubi porta est. At fauste dirigat iiia 
Sic Yobis gressus, pacato janitor ore 
Addidit. Ante gradus ergo procedite nostros. 
90 Yenimus huc, primusque gradus de marmore cano 
Tamque politus erat tersusque, ut, qualis imago 
Conspicienda mea est, mihi tota legenda pateret, 
Ceu contra speculum. Color inter utrumque secundo, 
Et rubrum, et fuscum fusco superante. Lapillus, ^ 
95 Unde gradus constat, scaber et semiustus, ubique 
Fissus; at inferius positis qui tertius haeret 
Insistens gradibus, referebat ab igne nitentem 
Porphyridem, veluti yenis spectare micantem 
Sanguineum est riyum. Super istum stabat utrisque 

100 Coelestis custos pedibus, prope limina sidens, 
Quae solido ex adamante mihi sunt fulgere yisa. 

Per tres sponte gradus me ductor traxit, et inquit: 
Tu fac, demisse hunc ores, ut claye recludat 
Portam. Me sanctos adyolyi, poplite filexo, 

105 Ante pedes pius ac dixi: Miserere, foresque 
Pandito; terque prius planxi mihi pectora palmis. 
P mihi septenos descripsit cuspide ferri 
In fronte et: Fac ista layes tibi yulnera, nbi intus 
Ipse aderis, dixit. Cinis exsiccataye terra, 

110 Fossa modo, yisa est yestis simulare coiorem, 
Ex qua tum geminas coelestis protulit ales 
Clayes. Ex auro fuit altera, et altera puro 
Argento fulgens. Alba prius usus, et exin 
Flaya sic tetigit portam, ut satis esset ayenti 

115 Intus ferre pedem. Quoties ex clayibus istis 



172 



PURGATORII X. 



Una redit fallax, quia non se yerterit apte, 
Haud aditus patet. Est preliosior una, sed una 
Artis et ingenii plus poscit, clausa priusquam 
Pandat, et haec illa est, qiiac nodum solvere possit. 

120 A Petro has habur, qui inquit, se raalle, potilum 
His, me errore animi potius reserare paratum, 
Quam clausas nimium parcentem tangere valvas, 
Ante meos dum fusa pedes gens pectora pulset. 
Deinde fores portae sacratas impulit, usus 

125 His verbis: Hac itc, sed haec advertite mente, 
Hinc egressurum, qucm ferret forte vohmtas 
Respicere. At vero ul dislortae in cardine utrimque 
Robustae fuerunt vaivae solido aere sonantes, 
QiiRs sacra munitur domus: haud ita mugiit acre, 

130 Nec tam Tarpeja infremuit, virtiite Metelli 
Ablata penilus, quo decedente macendum 
Emunctae fuit. — Ad primum se arrexerat auris 
Cautum, ^eque Deum laudamus! voce videbar 
Dulcisonisque modis permiste audire canentes, 

135 Parque erat auditae cantus et vocis imago, 

Qiiam saepe in templo cantantibus organa reddunt, 
Quae modo verba sinunt captare, modo illa retundunt. 



X. 

Ul porta intrata est, quam animarum prava cupido 
Efficit insuetam, quia rectum tortile fingit, 
Post tergum sensi hanc immani murmure claudi; 
Et qualem errori quissem praetexere caussam, 

5 Si respexissem? Per scissum adscendere saxum 
Cura fuit,' quod se parte ex utraque movebat 
Haud aliter, quam quae sese fugit unda petitque. 
Hic accedenti nunc hinc, nunc inde recedens 
Ad latus, utendum est aliqua arte: haec ore magister. 

10 Atque haec caussa fuit, quae passu repere jussit 



PURGATORIl X. 173 



Sic raro, ut prius attigerit pars manca recunrae 
Lunae jam proprium mox ingressura cubile, 
Quam fas esset acus exire foramine nobis 
Ex illo. Utque sumus loca libera apertaque nacti, 

15 Oivus ubi cedit retro , seseque coarctat, 

Lassus eram, dubiique ambo, quo tendere gressus, 
Quamque tenere viam esset opus. Nos campus liabebat 
Plus multo soius, quam sint per inbospita calles. 
Istius a sponda, quam circumscribit inane, 

20 Usque ad radices altae, qua est scandere, ripae 
Corporis humani triplex mensura pateret: 
Et quoad a laeva dextrave extendere quibat 
Nostra acies alas, talis mihi visa corona 
Est haec. Nostra iilic nondum promoverat unum 

25 Planta gradum, circumspiciens cum hanc undique rupem, 
Quae minus adscensum concedere juris habebat, 
Cognovi hanc lotam canenti ex marmore, formis 
Celatam sic, ut non jam Polycletus, at ipsa 
Natura hic pcndens haesisset victa pudore. 

30 Angelus in terram missus, qui foedera pacis 
Firmaret, multos quae complorata per annos 
Post interdictum longum patefecit Oiympum, 
Ante oculos aderat, tam verus imagine, tamque 
Suavi compositus geslu, ut mutum esse negares; 

35 Jurares hunc dicere: Ave! nam proxima stabat, 
Quae reclusuram supremi pignus amoris 
Convertit clavem, effigies operosa magistro, 
Tamque habitu proprio, tamque ore simillima fanti: 
Ecce ancilla Dei, quam signo impressa figura 

40 In cera. — Haud oculos partem defigito in unam, 
Dulcis ait sapiens, qui me sibi pone sinistrum 
Stringentem latus adspexit. Tum lumina movi, 
Atque hic post Mariae signum qua ex parte manebat 
Hortator dexter, series rerum altera rupi 

45 Imposita occurrit, quare simul ipse poetam 



174 PURGATORIl X. 



Transgressus propius yeni, ut magis apta tuenti 

Esset. Et hic stabat saxo celatus in ipso, 

Cum bobus sanctam qui currus vexerat arcam, 

Per quam iiaud commissum refugit vir tangere munus. 

50 Turba videbatur praecedere tota gradique 
In septem partila choros, dubiosque tenebat 
Sensus mi binos, quorum unus fundere ab ore 
Hanc melos ajebat, nullam alter mittere vocem. 
Fumus item turis ficta sub imagine nares 

55 Atque oculos, sensum discordes inter utrumque, 
Fecerat ambiguos. Sacrum vas ipse praeibat 
Vultum dejectus David, pulsans pede terram 
Sublato in numerum, et minus et plus tempore in illo 
Quam rex hic fuerat. Contra est descripta palati 

60 E specula ingentis Mighol mirata, superbae 
Matronae quod saepe solent, cor triste gerentes. 

Inde, ubi constiteram, excessi, cum cemere averem 
Historiam hic aliam propius, quam albere videbam 
Sepositam a tergo Mighol. Hic gloria summa 

65 Stat descripta ducis Romani, maxima cujus 
Yirtus te allexit magna cum laude, Gregobi, 
Tartari ut ex victa peteres sibi lege triumphum. 
Induperatorem Trajancm hoc nomine dico, 
Cui quaedam occurrens mulier viduata marito 

70 Frena manu retinebat equi, osque habitumque gerebat 
Effusae in lacrimas, externataeque doiore 
Hunc acies equitum stant circum, auroque nitentes 
Vidisses aquilas et venti fliomne motas. 
Has inter permixta acies, sic ore miseila 

75 Visa loqui est: Princeps, mihi caesum ulciscere natum, 
Quem doleo amissum. Dux respondere: Maneto, 
Dum reditum huc referam. Verum illa, dolore premente 
Sollicitam, justas quam primum poscere poenas: 
Quid, si non referas? Atque is: Qui sede sedebit 

80 Nostra, ipse expediet. Quid te benefacla juvabunt 



PURGATOIUI X. 175 



Alterius, tua jam oblitum? liaec respondit. At ille: 
Nunc animo esto bono. Mea munera obire, priusquam 
IJinc abeam, decet. Id me jus rogat, atque moratur 
Me pietas. Nova qui nunquam vidisso putatur, 

85 Expressit tales, oculo testante, loquelas; 

Hasque novas nobis. Nam fantem talia nunquam 
Hic hominem inveni. Dum tot fert corde Yoluntas 
Pascere imaginibus yisum, quae plurima moris 
Humani documenta dahjint, sentire monentis 

90 De se quam minimum et non fastidire minores, . 
Propter et artificem suberant jucunda tuenti. 

Ecce hac, mussabat vates, procedere multos 
Adspicio, raris sed passibus incedentes; 
Haec nos turba gradus altos intrare docebit. 

95 Quamvis haereret cupidus nova cernere visus 
More suo, non iste mihi cessavit, ut ilium 
Audivi, inque ipsum non lentus lumina verti. 
Non ego te patiar, lector, discedere, recto 
Proposito abstractum, certus tibi dicere,. qualem, 

100 Qui deben!, Superi jubeant persolvere poenam. 
Non tibi supplicii forma attendenda* revolve 
Successum et tecum reputa, haud res esse futuras 
Deteriore loco ulterius post tempora magni 
Judicii. — sapiens, coepi, quod repere contra 

105 Nostra acies videt, haud agmen reor esse virorum, 
Yerum nescio quid sic decipit ista tuentem. 

Is mihi: Conditio gravis et ratio aspera poenae 
Hos infigil humi contractos omnia membra, 
Ut prius haud oculi hanc quissent mihi sistere lit^m. 

110 Ast aciem contende illuc oculisque revolve 
Extricaque iilum, qui saxis aegra sub illis 
Membra trahit; disces, ut quisque urgetur ab ipso. 
Christiadae miseri, lassum genus atque superbum, 
Quos maie confisos infirmae robore menti 

115 Ire per inversos suadet fiducia caJles ; 



176 PURGATORU XI. 



Non venit in mentem, nos vermes degere nalos 
Angelici nobis formam edere papilionis, 
Qui volat ad justum, nullo tulante, tribunal? 
Quae vobis animos dat res attoliere in altum, 

120 miseri, quoniam vos deficientia manca 
Insecta, ut vermis, natura errante, creatus 
Paene estis? — Veiuti, cum opus est supponere tecto 
Fulcrum, pro mutilo interdum est spectare figuram 
lucurvam, adductoque ad pectus poplite utroqu&, 

125 Quae facit ex vero, spectantem haud vera, dolentem: 
Sic hos compositos, postquam bene lumiua visus 
Intendi, mihi cernere erat. Sed non tamen omnes 
Contractos aeque. At prout unusquisque gravatus 
Plusve minusve ibat. Quem plus patienter euntem 

130 Arguerant gestus, hunc flentem mittere tales 
Voces: Haud valeo ulterius durare, videbam. 

XI. 

Summe Pater noster, coelorum qui incolis arcem, 
Non circumscriptus, sed quod, quae prima creasti 
Illic, devinxere magis tibi pectus amore, 
Edita cuncta tuam viitutem et nomen adorent, 
5 Effusa in laudes, ut dignum est solvere grates 
Atque referre luo spiranti dtilce vapori: 
Adveniant tua regna. Tuo nutu omnia fiant, 
Aethere et in summo et terrarum in quahbet ora. 
Ipse dies omnes nostram, qua vivimus, escam 

10 Da nobis hodie. Quidquid debemus, id omne 
Nobis dimitte, utnostris dimittimus ultro. 
Et grave ne adducas nos in certamen, et idt>m 
Da nobis prohibere malum victoribus. Amen. 

Hac prece postrema haud nobis, n^que enim indiget usus, 

15 Imploramus opem, ast iiiis, carissime.. quorum est 
Vita superstes adhuc post nos. Sic illa caterva 



PURGATOHll XI. 



177 



Umbranim sibi iter felix nobisque rogantes, 
Pondere non aliter pressae, ac quandoque gravatur 
In somnis aeger, reptantes membra trahebant 

20 Omnes in gyrum, cruciatae dispare poena, 
Et lassae, primae scandentes saxa coronae, 
Sese abstergeiites mundi caligine tactas. 
Si nobis iliinc nunquam benedicere cessant, 
Quae possunt ipsis et dicta et reddere facta 

25 Isti, queis radice bona est donata yoluntas? 

Hic decet et justum atque pium est, succurrere justis, 
Eluere advectas sordes, ut pura levisque 
Quaeque anima aethereas evadere possit ad tirbes. 
Justitia ac pietas sic dent lerioribus ire 

30 Quam primum Yobis, alamque agitare solutis, 
Quae Yos attoUat, quo fert immensa cupido; 
Qua datur ad scalas breyiorc accedere cursu, 
Dicite; sin plures aditus fortasse parantur, 
Qui minus aeclivis descendat ad ima, docete; 

35 Nam comes ob pondus camis, qua indutus* ab Adam 
Huc yenit) invitus passu est adscendefe parcus. 

Pectore quo exierint, non sat dignoscere quivi, 
Quae fanti responsa diici sunt reddita ab iliis; 
At dictum est: Dextri nobiscum hanc ite per oram, 

40 Invenietis iter, quod vivus carpere possit. 
Et superimpositi ni obstarent pondera saxi, 
Quo premitur cervix, fastu olini elata superbo, 
Quem propter prona mihi oportet verrere fronte 
Terram: hunc suspicerem vivum, qui nomina celat, 

45 An mihi nosse ipsum liceat, precibusque movere, 
Vi mole oppressi tanta miserescere discat. 

Mi genus ex Latio est, magiiique ex semine Hetrusci 
Ipse GuiLELMo exivi genitore creatus 
Aldobrandisgo ; an vestras hoc nomen ad aures 

50 Yenerit, haud scirem. Priscus me sanguis, et alta 

Majorum decora usque adeo fecere tumentem, 

12 



— - '• - - - 



-«. 



J78 



PURaiTOBii xr. 



Immeinor ut matris communto quemque solerem 
Fastidire, atque hic adeo iucrebrescere morbus 
Coepit, ut occiderem, quod sat norere Senenses 

55 Et de plebe omnes, qui Compagnatioa rura 

Concelebrant. Nam Ombbrtos ego, et men$ turgida fastu 
Non modo me, at cunctos consortes in mala mecum 
Traxit, et hic humeris haec cogor pondera ferre 
Ob fastum, donec si^^remo debita regi, 

60 Quando id negiexi, in terris dum yita manebat, 
Solvam defunctos inter. Sic ore loquentem 
Ibam auditurus, demissa ad pectora fronte, 
Cemuus atque ex his unus, non iste locutus, 
Pondere sub proprio grayiter sua terga premente, 

65 Se distorsit meque inspectum agnovit, et aegre 
Lumina fixa tenens me nomine compellavit, 
Corpore qai toto incurvus comitabar euntes. 

Dixi: Tune es, Ooebisi, tu gloria prima 
Gugubt, artis bonor, cqi ductum a lumine nomen 

70 Gallia donavit? — Frater, coptra incipit ille, 
Plus rident chartae, quas pinxit dextera Ffuifci 
Felsinei. Nunc totus honor servabitur ipsi, 
Quamvis et pars ipse Aii. Haud tamen ipse fuissera 
Tam largus vivos inter. Me tanta cupido 

75 Ad summas artis stimulabat tendere laudes, 
Quas prospectabam* Verum ista superbia poenas 
Hic dat, et immo forem procul hinc, ni tempore in illo, 
Quo poteram esse nocens, conversus pectore toto 
Coelum exorassem. Oh humanee gtoria vana 

80 Virtutis, quam flos est tantulus ille oaducus, 
Ni premat aetates venturas crassior aerl 
NuUi se CiitABOs cessurum castra putavtt 
Picturae, sed nunc it cuncta per ora Ghiottus, 
lUius ut fammn obscuret: sic alter bonorem 

85 Linguae narratur Gcidus rapuisse priori, 

Forsque supervenit, qui nido expeUat utnimque. 



r 



PURGATOHIl XI. 179 



Nil aliud mundi ramor, quam fllatus euntis 
Nunc huc, nunc illuc venti est, qui nomina mutat, 
Quod solet inunutare latus. Quae fama manebit 
90 Te major, si unquam scindas aetate vetustam 
Carnem, quam si olim prius immaturus obisses, 
Quam tu desineres balba pappare loquela, 
Ante anni quam mille fluant? — Quae temporis aetas 
Ad spatium aeternum est brevior, quam nutus ad iliam 
95 Est sphaeram, quae tarda magis per inane rotat se. 
Tantillum qui carpit iter prae me, oppida Hetnisca 
Ruraque cuncta sono implevit: modo tenue Senenses 
Yix mittunt murmur, quorum fuit arbiter ille 
Tempore, quo domita et magna convulsa niina 

100 Fiorentina fuit rabies, quae fronte superba, 

Ut modo perfricta est, incesserat. Est color herbae 
Nomen apud vestros pulchrtim, qui prodit abitque, 
Quique illam dudum tellure eraisit acerbam, 
Ipse colorem adimit. — Respondi: Haec vera locutus, 

105 Virtutem instillas, qnae me sentire modeste 
Ingentemque docet me complanare tumorem. 
At quinam hic, quaeso, est, tua quem modo verba notabant? 

Provenzanus is est Silvani, talia reddit, 
Atque hic iste manet, quia sic sibi fidit, ut aclus 

110 Ambitione Senam totam sfJbjecerit, unus 
Arbiter imperii. Sic irrequietus et ivit, 
Atque it post mortem. Pretium isthic tale rependit, 
Qui nimis est illic ausus. Cui talia contra: 
Sif qui extrema manet vitae momenta, priusquam 

115 Sese poeniteat, statione moratur in ima, 

Nec sese huc scandens infert, nisi quis prece pura, 
Ante fluant qnam tot, quot pugnax vixerat afiAOf^f 
Afferat auxilium: quonam indulgente recepit 
Huc se? -^ Respondit: Quo vitam tempore agebat 

120 Splendore illustri ac summo spectandus honore, 

Nil se respiciens hic castra Senensia inivit. 

12* 



180 



PURGATORIl XII. 



Fusus in obsequium supplex positoque pudore 
Constilit, ut poenae dilecti corpus amici 
Eriperet, vinctiun quem tristis carcer habebat 

125 Caroli; is haud cunctis yenis horrere refugit. 
Ulteriora tibi haud addam; me involvere ?era 
Obscuris scio, sed parum abest ea temporis hora, 
Cum, qui te attingunt propius de gente propinqua, 
EfBcient, ut et ipse queas his demere velum 

130 Tale virum facinus subtraxit finibus illis. 



XII. 

Non secus atque jugo nexi bos unus et alter, 
Hanc pariter vadens umbram comitabar onustam, 
Dulcis dum ductor tulit. Ast iibi farier inlSt: 
Mitte hunc et trana; namque est res optima remis 
5 Et velis isthinc vi summa impellere cimbam, 
Mole mea stantem, ceu qui studet ire, paravi 
Me rursus, quamquam demissa et manca maneret 
Afens mihi. Ego institeram vestigia corde lubenti 
Pone ducem, et pes, quid levitate valeret, utrisque 

10 Ostendit. Cum sic dux fari: Verte deorsum 
Lumina, erit, dom carpis iter, libi dulce levamen 
Strata videre soli, quae dant incedere plantis. 
Terreni ut tumuli praeportant fronte sepulti 
Effigiem, ut discant hujus meminisse nepotes, 

15 (Quare saepe illic flelur, pungente dolore 

Corda recordantum; namque haec tantummodo tangit 
Cura pios,) aeque, sed multo plenius arlis 
Ad normam expressa et variis distincta iSguris 
Vidi strata viae, quae montem exstantia cingunt. 

20 Conspiciebam illum, quem nobilitate creator 
Fecerat eximium, coeli una ex parte ruentem, 
Fulgure correptum rutilo; vidi Bburea 
Ex alia, exanimum coelestis vulnere teli, 



J 



PURGATORli XII. 



181 



Praegrave onus terrae ob fngus mortale jacentem; 
25 Vidi Ttmbbaeum MARTEMque et Pallada in armis 
Fervere adhuc juxta patrem, et dispersa Gigantum 
Membra inspectantes. Nembrotum paene timore 
Torpentem prope opu^ magnum, gentesque videbam 
Respicere una onmes; quae tanto Sennaar una 
30 Miscuerant fastu. Quam oculos dejecta dolentes, 
Inter bis septem prostratos funere natos, 
In media spectanda via sub imagine ficta, 
NioBE, stabas! quam similem ense necati 
Sub proprio vidi te, Saul, sjuper edita montis 
35 Gelboae, quem exin coelum nec rore nec imbre 
Juvit! llt insano te fastu, perdita Arachne, 
Dimidiam in vermem jam defluxisse, tuique 
Tristem fragmentis operis, tibi quod male cessit, 
Incubuisse! Neque hic tua jam vexilla videntur 
40 Explicuisse minas, Roboam , sed plena timoris, 
Ante ea quam pellant hostes, vehit incita habenis 
Immissis levitas currus. Et erat quoque duris 
Inspicere in stratis Alcmaeona, qui pretiosum 
Persuasit matri infeiix venisse monile. 
45 Nec non ut nati templum irrupere ruentes 
Sennacheribum contra, lacerumque cadaver 
Deseruere illic, doctus monstraverat auctor; 
Et quantum intulerit Ctro re^ina Tomiris 
' Cladis sanguineae, Satia te sanguine, dicens, 
50 Ctqus eras sitiens! — Hic, Holopherne perempto, 
Terga fugae Assyrios dantes, pariterque ruinae 
Tristes reliquias spectabam et corporum acervos. 
Conversum in cineres tunc llion inque cavernas 
Cemebam, utque humilem ac vilem te, Troja, ferebas, 
55 Signum ostendebat, quod parte exstabat in illa. 
Quemnam peniculi atque styii rear esse magistrum, 
Umbras qui valeat tractusque effingere, quales 
Stant ibi, miranda ingenio portenta vel acri? 



L_ 



182 



PURGATORII XII. 



Exstincta exstinctis et viva simillima vivis 

60 Corpora dixisses. Nemo verissima vidit, 

Quam quae ego caicavi pedibus, dum Gemuus ibam. 

Eja ite, o Eva geniti, nunc ite superbi 
Yisu sublato, ne vobis cemere detur 
Quam pravum teneatis iter. — Jam maxima nobis 

65 Pars circum peragrata jugi, multoque diurai 
Plus erat impensum cursus, quam mente putaram 
Non vacua; cum, qui semper vigilante praeibat 
Sollicitus cura, coepit: Caput arrige; non est 
Tempus praeterea suspenso incedere passUf 

70 Ut modo. Cerne illic superis de sedibus unum 
Aligerum buc adventantem cito adesse paratum; 
Adspice, sexta redit famulata ancilla diei. 
Fac libi compositum exomet reverentia vultum 
Et gestum, ut juvet hunc nos montem mittere in altum: 

75 Yolve animo hanc non posse diem lucescere rursus. 
Saepe assuetus eram monitis, queis ducere tempus 
Me doctor vetuit; quare mihi rebus in istis 
Non potuit docuisse nova aut perplexa profari. 
Egregius forma, niveo spectandus amictu, 

80 Ultro occurrebat venientibus obvius ales; 
Matutini instar tremulo fulgore micantis 
Sideris, huic facies radiabat. Brachia pandit • 

Primum et mox alas simul: Huc accedite, dixit, 
Hic prope sunt aditus facilisque evadere in altum 

85 Datgradus. Haec suadent gressnm huc hortamina ferre 
Raros. Progenies hominum, super astra volare 
Enata, ab quianam te tantula dejicit aura? 
Is nos dediuit, quo mpes caesa patebat: 
Hic mihi percussit frontem vibrantibus alis, 

90 Dein tutum promisit iter mihi. Qualis, ubi altum 
A dextra montem conscendis, quo insidet aedes, 
Quae bene moratam, Rubiconem desuper, urbem 
Subjicit, adscensus rapidi interrumpitur audax 



— -a.. 



PURGATORII XII. 



183 



Conatus, gradibus positis quo tempore norma 
95 Mensurae, et codex erat in tuto ; haud secus ista 
Ripa remittebat, male quae aspra fauc decidit orbe 
Ex alio; at saxi fainc iUinc latera ardua radit. 

Dum nos huc versi properamus scandere in illum, 
Hoc multae voces carmen cecinere: Beati 

100 Ter, quibus humanae stat pauper spiritus aurae, 
Dulcisottis adeo numeriS) ut dicere non sit 

Oh quam Tartareis differre a faucibus isUis 
Vidimus! Huc etenim per cantus itur, at illuc 
Per nunquam auditos questus fremitusque feroces 

105 Jam sanctos superare gradus nos ardor agebat, 
Et mihi plus multo levior prodire videbar, 
Quam prius in plano. Quare: Dic, quaeso, magister, 
Tali voce rogo; quonam graviore levatum 
Pondere me censes? Nam pars quasi nulla laboris. 

110 Jam mihi sentitur, pedibus conscendere aventi. ^ 
Cum tibi P t*eliqui, positi qni in fronte leguntur, 
Nunc etiam paene exstincti, velut unus ademptus, 
Abrasi penitus fuerint, tunc utraque planta, 
Sponte levata sua, usque adeo superabitur, inquit, 

115 Ut sit nitenti, ne dum graye, dulce, futurum 
Impelli sursum. Yeluti qui portat in ore 
Signa suo imprudens, nisi si quod suspicet ipsi, 
Afferat alterius nutus, namque utitur apto 
Tunc manus auxilio, quaeritque atque invenit, isto 

120 Officio fungens, quod visu absolvere non est; 
Sic digitos dextrae intendi frontem undique circum, 
Invenique notas senas» quas tempora supra 
Clavibus armatus mihi primum inciderat ales; 
Quod cum vidisset, subrisit dulce magister. 



184 



PURGATORII XIII. 



XIII. 

VeDtum erat ad suminuiii scalarum, ubi scabra secundo 
Dat resecata viam rupes, depellere praesens 
Scandendo morbos. Ibi circumducta corona 
Altera non aiiter divum, ac prior illa revincit, 

5 Si non falcatus cilius se inflecteret arcus. 
Ilaud ullam hic umbram, haud ullum hic est cemere signum, 
Sed ripa est, et iter simplex, scopulique colorem 
Liventem referens. At vates talia mecum: 
Si nos mansuri gentem, quam voce rogemus, 

10 Hic stamus, -vereor ne nostrum forte moremur 
IMus satis electum. In solem dein lumina figens, 
Dextro usus latere, ut centro, circumegit in orbem 
Se laevamque sui partem conamine torsit. 
Jucundum lumen, quo fidens istud inivi 

15 Insuetum mihi iter, sic nos duc, inquit, ut aequum est 
Te nos huc intus deducere. Tu face mundum 
Calfacis ignifera tuque ipsum lampade lustras; 
Si non ob^istat contraria caussa, necesse est 
Pro duce habere tuum splendorem tempus in omne 

20 Quantum isthic spatii passus per miile putatur, 
Tantum nos iilic, studio inQammante, viai 
Confecisse brevi credo, cum sensimus umbras, 
Cernere quas acie haud fuerat, prodire loquaces 
Nos contra, hortantes ad mensam accedere amoris 

25 Comiter, et quae transivit vox prima volando, 
Alto est fata sono : Non est his copia vini, 
Carmen, et hoc iterum post nos iterumque locuta est. 
£t prius ob longum abscessum quam tota periret, 
Aitera praeteriens; Ego sum, clamabat, Orestes. 

30 Nec tamen haec mansit. Quare: pater optime, dixi, 
Quae sunt hae voces? Vix talia verba locuto, 
Ecce! supervenit vox tertia et inquit: Amate, 
Quos scitis nocuos vobts. — Hic verberat orbis. 



■■■■■^■■^■^■■■■■«■■■■■ilOTi 



PORGATORIl XIII. 185 



Dux ait, invidiam» Hinc ferulae, qua caeditur umbra, 

35 Traxit amor cordas. Sonet ut contraria frenum, 
Est opus. Id te auditurum reor esse, priusquam 
Sit tibi inire locum veniae. Sed in aera visum 
Intende, et cemes turbam nos ante sedentem; 
Namque solum propter speluncae quisque resedit 

40 Tunc magis atque magis patefeci lumina visus. 
Et prae me inspiciens, indutas vestibus umbras 
Vidi, queis inerat saxi color, atque ubi paullo 
Accessi propius, simul una voce: Marial 
Ora*pro nobiSy audivi, et nomine Michel, 

45 Et Petrum atque alios divos divasque vocari; 
Demum compellari onmes. Haud tempore nostro 
Hanc terram peragrare reor tam pectore duro 
Quemquam, quem pietas haud vulnere figeret acri, 
Si, quae dein vidi, adspiceret. Nam ubi sic prope ventum est, 

50 Ut certos horum possem dignoscere vultus, 
Hi gravis emunxit oculos dolor. Hos ego vili 
Indutos cilicum texto sum cernere visus, 
Alterum et alterius humeris insistere fultum, 
Uiaque fulcimen nixis dabat omnibus ora. 

55 Sic, quos res fallit, prope templa frequentia coeci 
Stant oraturi, quod quemque hortatur egestas. . 
Alter ubi alterius supra caput inclinato 
Stat capite, ut citius pietas praecordia tangat, 
Non modo verborum ob sonitum, at miserabile propter 

60 Spectaclum, quod non secus adjuvat, atque rogantum 
Adspiret votis. Atque ut Sol lumine captos 
Non adit, haud aliter coeli lux abnegat umbris 
In regione illa, mea tunc ubi sensa loquebar, 
Sese largiri. Nam ferrea fila iigabant 

65 Palpebras illis sutas, quo more feroci 
Accipitri nunquam docili servare quietem. 
At mihi tunc illis injurius esse videbar, 
Quos ego spectabam. si non inspectus abirem. 



186 



PUR6AT0RII XIII. 



Quare ego respexi, quein scititm propter habebam 

70 Consilii auctorem; neque eum quae mutus averel 
Dicere, ftigerunt; quare exapectare rogantem 
Noluit, aat inquit: Non multis utere verbis, 
Sed tamen argutis. Vates ex parte coronae 
lUa ibat, quae tota patens circumdata nuUa 

75 Sponda, pandit iter praeceps. Pars altera sanctis 
Umbris strata dabat, quae sic prae angore premebant 
Suturam horribilem, ut lymphis genae utraeque maderedt 

Stans super has coepi: gens altum cemere certa 
Lumen, quod solum suspirat vestra cupido; , 

80 Sic, quas vos scttis, quam primum gratia spumas 
Dissipet, ut menti clarum iilabatur ab astris 
Flumen ope ipsius, mihi dicite, namque erit iatud 
Gratum et jucundum; num qua hic ex gente Latina 
Inter vos anima est? Atque iUaQot forte juvabit 

85 Isthic inventam. ^ Mi frater, quaeiibet urbis 
Est civis verae: tua sed sententia quaerit, 
Num qua hic considat, qaae degerit hospes in oris 
ItaUae. Haec responsa mihi venisse per auraa, 
Et multo inde puto uiterius, quam ubi taUa fatus 

90 Constiteram. Quare gressum vocemque propinquans 
lUuc admovi et quandam vidi agmine in iUo 
Umbram exspectanti similem. Si forte requiras: 
Quomodo? Uti coecus, visa est attoUere mentum. 
anima, huic dixi, quae regnum initura supernum 

95 Te midas, tu eadem mihi si responsa dedisti, 
Effice, ut ex patrio aut proprio te nomine noscam. 

Est Sena mi natale solum^ respondit, et istis 
Hic ego mista, pio perversae crimina vitae, 
lUacrimans iUi, ut nobis praebere fniendum 

100 Se velit. Haud Sapii, licet appeUare Sapiabi 
Me genitor voluit, majoraque gaudia cepi 
Ex damno alterius, quam si essem qualibet usa 
Fortuna: ac ne ialsa putes me farier, audi. 



PURGATORfl XIII. 187 



An fuerim demens, ut te monuisse volebam. 

105 Cum mihi jam annorum propere descenderet arcus, 
Tum cives nostri prepe CoUem castra iocarant, 
Contulerantque manus, aggressi fortiter hostes, 
Atque ego vota Deo faciebam, eadem ipsa precata, 
Quae Yoluit. Nam omnes fusi yersique fuere 

110 In mala amara fugae, et victorem terga prementem 
Spectando haud uilum percepi pectore sensum 
Laetitiae huic simiiem; et vultU) temeraria, in altum 
Sublato, ad Numen clamavi: Haud amplius irae 
Arma tuae timeo, ut, placidi ridente parumper 

115 Temperie coeli, merulus. Prope tempors^ yitae 
Jam suprema, Deum veniam pacemque rogavi; 
Et multa nondum minuissem debita poena, 
Ni PHGTiGNAnus Petrgs, dum supplice tollit 
Voce preces sanctas, nostri meminisset, ubi illum 

120 Et dolor, et pietas monuit miserescere nostri. 
At tu quis tandem, quem nostram inquirere sortem 
Fert studium? qui oculos affers, ut credo, solutos, 
Atque animam ducens loqueris? — Hic lumina, dixi, 
Mi quoque dementur» sed non in longius aevum, 

125 Nam culpa exigua est, quod livor tonra tueri 
Me docuit, striogotque magis formidine poenae, 
Quam vidi inferius; namque illo membra gravatus 
Pondere mi videor. — Tum sic os illa resolvit: 
Quisnam te huc igitur duxit, si ferre regressum 

130 Deorsum posse putas? -— Qui mecum est, nec tamenhiscit, 
Respondi, et vivo; quare, umbra electa, rogare 
Ne parcas, si me pedibus mortalibus uti 
Et pro te vivos inter tua certa voluntas 
Hortatur. — Tua sic, inquit, mihi dicta videntur 

135 Insoiita auditu, ut pateat, quam numine amico 
Incedas; quare precibus quandoque juvare 
Me dignare tuis, et per, quae ardentius optas, 
Oro; $i Hetruscum liceat tibi litus adire, 



188 



PURGATORII XIV. 



Me penes aflQnes fama m meliore repone, 
140 Quos illo vanae mistos examine gentis 

Cernes, quam Telamon molta spe lactat; at illos 
Plus haec spes ludet, quam cum reperire Dianam 
Ardebant; renim navarchis pius emunctis. 

XIV. 

Ecquis is est, montis qui nostri circumit orbem, 
Ante ipsi volucres quam mors aptaverit alas, 
Atque aperit clauditque oculos, ut sponte libido est? 
Qui sit, scire mihi non est, tamen arbitror istum 
5 Non solum hos intrasse locos. Qui proximus adstas, 
Comiter acceptum scitare, ut voce loquatur. 
Haec duae, utraeque humero alterius super impendentes, 
Umbrae ibi dextrorsum de me sermone serebant; 
Deinde locuturae visus fecere supinos, 

10 Atque una: anima, inquit, adhuc quae corpori inhaerens 
Coelum conscendis, quaeso, solare rogantes 
Atque, unde et qui sis, humane edissere nobis. 
Namque stupore tenet tanto tua gratia mentem 
Nobis defixam, ut quae nunquam nota fuere. 

15 Exspatiatur, agrum lambens medium, inter Hetruscos 
Amniculus, dixi, cui Falterona dat ortum, 
Nec satis est isti percurrere millia centum. 
Inde supra hos* artus deporto, et vana requiris 
Hortando fari, qui sim, namque hactenus auras 

20 Haud mea personuit sat claro murmure fama. 
Si bene percipio penitus tua pectore sensa, 
Respondit, qui fatus erat prior, innuis Arnum. 
Atque ait hic alter: Cur iste vocabula terrae 
IIlius modo nos celat, velut horrida dictu? 

25 Quaeque rogata fuit, proprio sic mnnere functa est 
Umbra: Haud ista scio, vecum hujus nomina vallis 
Sunt digna, ut pereant: nam prima ab origine, ubi amnis 



J 



PURGATORIl XIV. 



189 



Sic tumet, ut rig^idus, qui obtruncat saxa Pelori, 

Mons paene haud usquam huncsuperet, mare ad nsque profnndum, 

30 Quo venit, ut reddat, quod siccat flammeus aetlier, 
Damna repensurus, cui debent flumina, quidquid 
AdYolvunt secum, sic pellitur hostis ad instar 
A cunctis Tirtus, velut anguis, sive maligna 
Conditione loci,.praTO seu more premente. 

35 Quapropter miserae quicunque est incola vaUis, 
Naturam usque adeo jam commutasse videtur, 
Non secus atque Omnes Circe inter pascua haberet. 
Obscoenos inter porcos it pauper aquarum 
Primum, hosque ofiendit mage dignos pascere glandes, 

40 Quam quoscunque cibos alios consumere, in usum 
Humanum lectos. Exin revoluta deorsum, 
Occurrit catulis sat plus ringeotibus unda, 
Quam praestent vires, quos dedignata, retorquet 
Rictum. It delabens, et quo magis ista redundat, 

45 Tanto plus catuios versos in membra luporum 
Invenit acta malo fato devotaque fossa. 
Deinde viam arripiens per plurima stagna profonda, 
Ofiendit vulpes sic plenas fraude dolisque, 
NuUam ut nequitiam formident, quae occupet ipsas. 

bO Dicere nec parcam, licet hic mihi praebeat aures, 
Atque isti bene erit, memori si haec mente recondat, 
Quae mihi defunctae mortali corpore, verax 
Spiritus enodat. Tuus ecce ante ora videtur 
Concursare nepos factus venator, et ilios 

.55 Exagitare lupos in diri fluminis ora, 

Et terrere omnes, istorum vendere carnem, 
Nec satis est ipsi, vivam^ sed deinde necatos 
Abjicit, ut senio confecta animalia, inerti 
Defraudat multos vita, se nomine honesto. 

60 Tristi exit silva foedatus caede; relinquit 
Talem, ut mille exin volvendis orbibus anni 
Nequidquam studeant primum reparare decorem. 

V 



190 



PURGATORII XIV. 



Sicut, ubi accipiat venturi nuncia damni 
Verba, os auditor turbat, quacumque peridnm 

05 Ex parte huic animum feriat, sic altera visa est 
Conturbari anima, haec fantis dum pendet ab ore, 
Surgere et adspectu triati haec simul auribus hausit. 

Alterius sermo, alterius conspectus aventem 
Suadebant horum me inqnirere nomina, et illos, 

70 Hultis immiscens precibus mea dicta, rogavi. 
Quare, quae fuerat mecum prius umbra locuta, 
Sic iterum: Id tibi me hortaris praestdre, quod ipse 
Abnuis; at quoniam Superum manifesta voluntas 
EflQcit, ut tanta te donet gratia luce, 

75 Non tibi parcus ero. Quapropter me esse fatebor 
GuiDUM DEL DccA. Fuorat mihi sanguis adustua 
luTidia tanta, ut, testanteiQ gaudia mltu 
Si quem vidissem, sparsum iirore maligno 
Me quoque yidisses. Ex isto semine talem 

80 Demeto nunc paleam. soboles humana, quid omnes 
Impendis curas, inhians quae jura Tetandi 
Poscunt et qnemyis consortem a finibus arcent? 

Quem prope me stantem cemis, REinERius hic est, 
Colbolidnm decus ac lumen, qnom nemo secutus 

85 Hactenus est haeres tanta Tirtute potitus. 

Nec solum circa Eridannm montemque fretnmque 

Et circa Renum jam defecisse videtur 

Illius sanguis rebus, queis Tera paratur 

Copia opum, atque qnibus coalescunt gaiidia Titae; 

90 Verum intra hos fines sunt sentibus oppida cuncta 
Plena yeneniferis, et frustra cura laboret, 
Dt cultu meUore minus silvescere discant 

Nunc ubinam est Licius bonus HBimicusque Menardi, 
Et Traversarus Petrus et Carpirius iUe 

95 GuiDus? — Proh genti gens Aemiliana priori 
Degenerata! Noyas cum Tidit Felsina fabmm 
Mittere radices, parvo atqne ez gramine factum 




Nobile virgultum succrescere Bernarbintoi 
Progenitum Fusco jam tata Fayentia narrat. 

100 Desine mirari flentem, sate sanguine Hetrusco, 
Cum memori Guidum de Pbata atque Hdgolini}ii 
Mente colam AcTUCuit, nostris qui degit in oris; 
Et cum Fridrigum Tigiiobum mente recordar 
Atque hujus socios; cum Travjbrsara recursat 

105 Clara domus menti, cum nomen Aiiastasiorum, 

Utraque gens quorum facta est modo nominis haeres, 
Matronae atque equites, studia horum sedula, centum 
Commoda, soUicitante virum praecordia amore, 
Et sensu humano, quae contra versa nefandos 

110 Inducunt mores. Quid, Bbctuiore, moraris, 
Gente tua egressa, multis ex urbe secutis, 
Improba ne fiat? Sed erit bene Bagiiacatallo, 
Haud genuisse noyam prolem, male Castrogaro, 
Et pejus CoNio, ulterius qui gignere curant 

115 Tale genus Comitum. Si quanto Daemon abibit, 
Paganis bene erit, sed non vitae integer, omni 
Labe carens, horum nascetiir sanguiiie testis. 

Fantolinae gentis decus, Ugoline, 
Luce tuum nomen tuta fulgebit in omne 

120 Aevum, ex quo prolis tibi spes amissa ftiturae est, 
Quae tibi degenerans obducat labe nitorem. 
Verum, Thuscs, abeas jam, nam mage ftindere fletus 
Interea, quam verba juTat; sic pectora pressit 
Vestra mihi ratio, Neque erat mens nescia nobis 

125 Auditu instnictas abeundo haud fallere posse 
DiJectas animas; quare yocem ore premendo, 
Addiderant animum haud nota regione Tiarum 
Confisis. — Postquam est nobis data copia eundi 
Solis, visa fuit yox aera findere ad instar 

130 Fulguris, incursans adversa ac talia fata: 
Dedet me leto quisquis me offendit! et uao 
Tempore ceu tonitnis, qui, scissa nube, repente 



192 PURGATORII XV. 



Diffugit in tenues dispersa eranuU auras. 
Auribus ut nostris requies fuit, ecce fragore 

135 Altera sic resono, ut subito sit visa tonare 

Post fulgur: Sum Aglauros ego, nunc saxea facta! 
Ast ego, soiiicite properans mage stringere vatem, 
Retrorsum, non ante pedem yestigia traxi. 
Jamque qniescenti simiiis cessaverat aura 

140 Undique, et ille inquit: Fuit haec vis aspera freni, 
Apta suos intra fines cohibere protervos 
Terrigenas; sed vos sic escam inhiatis, »t hostis 
Vos fraus antiqui necopinos occnpet hamo. 
Quare frena panim prosunt, aut signa vocantum. 

145 Retrorsum vos templa vocant coeiestia, vestrum 
Dum gyros ducunt supra caput, atque decorem 
Aeternum pandunt: sed terrae fixa tenetis 
Lumina adhuc; ita vos, qui perspicit omnia, pulsat. 

XV. 

Quantum inter spatium, quod terlia conficit hora, 
A jubare exorto sphaera indicat intervalli, 
Sueta suum semper pueri instar ludere htdum: 
Hesperiam tantum properanti tangere soli 
5 Restabat cursus. Erat illic ultima iucis, 
Atque isthic mediae pars obscurissima noctis; 
Et vultummedium telum solare petebat; 
Namque ita monti» erat nobis peragrata corona, 
Ut planfae Hesperias directo tramite partes 

10 Caicarent. Mihi cum sensi splendore gravatum, 

Sat plus quam ante caput, quae res me cognita nondum 
Fecerat attonitum. Quare fuit impetus ambas - 
Hinc atque hinc palmas palpebrae opponere utrique, 
Luminibusque jubar defendi, ut spicula lucis 

15 Parcius afficerent oculos, limata, tuentes* 

Sicut aqua aut specuio solis lux fracta, retrorsum 



PURGATORli XV. I93 



Ad partem oppositam saliendo, perrolat ipso 
Impete, quo primum descenderat, atque recedit 
A saxi lapsu multo velocius, aequum, 

20 Si numeres, spatium, quod et experientia et artis 
Doctrina ostendit; sic prae me luce videbar 
Ictus refracta. Quare mea Jumina promptae 
Consuluere fugae. Quid id est, pater optime, dixi, 
Quod prohibere oculis non me sinit ulla facultas 

25 Nitentem, et contra nos festinare videtur 

Occursu usque magis? — Non te stupor occupet, inquit, 
Si tibi stringit adhuc aciem gens aetbere missa: 
Angelus est, hominem qui hortatur scaadere in ^ltum. 
Nec longe jam tempus abest, cum baec cernere propter 

30 Non grave erit, sed dnlce tibi, quoad tendere sensum 
Naturae dederint vires. — Ut venimus almo 
Aligero coram, sic laeta is voce profatur: 
Hac intrate gradus, per quos minus ardua ducet 
Vos via. — Digressi inde ascendimus, atque: Beati 

35 Illi corde bano, qui sunt misereseere sueti, 
Insonuit retro, et, gaude qui vincis. Utrique 
Soli una scalas ascendere. At utile duxi, 
Ulius ex verbis si quidquam discere possem, 
Dum mecum ire viam pedibus pergebat, et ipsum 

40 Aggressus rogito: Quidnam innuit Aemilianis 
Orta anima in terris, consortem et jura vetandi 
Conmiemorans? Tunc ille mihi: Quae quantaque damna 
In se congessit labes sua maxima, novit. 
Quare ne stupeat quisquam, si voce reprendit 

45 Hoc vitium ia vestros, luctu ut majore leventur. 
Quod mens vestra aciem viresque intendit in iJla, 
Quorum pars minui, socio accedente, videtur, 
Proplerea cogit suspiria ducere livor 
FoUe suo. At coeli sphaeram si vestra cupido 

50 Suspiciat, timor hic a vestro pectore abesset. 

Namque illic quanto plus fas est dicere nostrum, 

13 



r 



194 PDaGATOIUl xt. 



Tanto plus yir quigfatt tentet^ plusque «*d^t einore 
Coelesti in patria. Hens haud expleta magisque 
Mi, dixi, jejuna manet, quam si ista tacendo 

55 Misisses ; nain incerta magis suqi^nsaqiie peudet 
Qui poterit fieri» ut niultis divisa bonomB 
Pars magis bos cumulet, quam si illam paucuii haberaiit? 
Is mibi: Propterea, quod tu terrena volutas 
Nunc quoque mente tua, vera de luoe tenebras 

60 Ducis. Namque bonum non enairabile, soKiAiium 
Hoc, qiied corda beat superorum, occairit aBMri^ 
Corporili^s veluti lucentibiis igtie^ solis 
Spicula. Coelestiis tantaitt conceditur aestus, 
Quantum faic inventum est. Quare quo latiua ignia 

65 Exit, eo flamnia viitus aeteraa redmAat 
Majore, et quanto ptares ex gentibus illis 
lUuc intendunt animos, et amore ferunlttr; 
Tanto plus ipsis bene amandi copia abvndat, 
Diligitntqtte mage. Ut specatum, quod himina reddit 

70 Alterius speculi vitro; et simuiacra reftmdit. 
Quod si non ekplet raCio te nestra, BfiATBii 
Adveniet spectanda tibi, quae pienius iaton, 
Et quamvis atiam veHet de p^ctere euram» 
Fac tibi quam primom e&stinguantur vainera ^inque^ 

75 Sicut jam ilto duo^ quae e8t cbudere cdrde dolendo% 
• Jam dictnnis era&i satis haec fecisse roganli, 
Om stmi alterius fle&us mt «aiigere «pondam, 
Quare oculus cupiens saaBit cowpesccane vocem* 
Atque ibi ttrettte abii raptus, snbiteque videbar 

80 Collectara in templo multam mihi eemere lurbisiiv 
Et quanditea tecto eubeimlem maeiis faab^em 
Dulce os atque habitum »tq«e edefiten lnas c«rde toquelas : 
Quid sic fecisti nobis, filif Eece doieBteis 
Et pater, et liia ego mater te qiiaerere nuttquaM 

65 Destitimus. «^ Poet haec cum voce eAigit imagb, 
Quae mihi ^9a pivus fuerat. Bdnde atera coram 



l. 



PURGATOBIl XV. 



195 



OccarriC, perfusa genas hainore cadente 
lUo, quo dolor exstillat, qui gignitur ira; 
Atque baec sic fari: Si tu dominaris in urbe, 
90 Pro qua certitnm est studio inter numma tanto, 
Ex qua doctrinae atque artis decus orane reiiilget, 
Ne mora sit poenis illos pnnire laeertos 
Ausos amplecti natam, o Pisistbate, nostram; 
Cui tum visus erat sic respondere benignus, 
95 Composito placide, princeps mitissimus, ore: 
Quid faciemus adhuc, si quis male fausta precetur 
Nobis, 81 poena nostri afBciamus amantemf 

Deinde aliam vidi flammato pectore gentem 
A^ressam saxis juvenem dare funeri acerbo, 

100 Murmure quae magno clamabat: Percute, caede! 
Isque videbatur succumbere, morte gravatus, 
Pronus humi, semperque oculos contendere apertos 
In coelum fixos ac summum poscere regem 
In tanto pacem bello, veniamque feroci 

105 Turbae, quo mitts pietas diffunditur, ore. 

Cum rediit mihi mens extemaque yera revisit 
Extra se pesita, haud faisiis tum cognitus error 
Est mihi* Me similem rumpenti vincula somni 
Cernere qui potirit: Quae, inquit, consistere posse 

110 Caussa vetat, doctor? Sed jara te millia vidi 

PIus quasi qeaiaL duo progressum tibi lumina pahnis 
Velantem atque aegre vestigia toi*ta trahentem, 
Ut Tir, cui Bomnus vd vinum praepedit artus? 
dulcis pater^ huic dtxi, si porrigis aures, 

115 Dicam visa mihi, per quae vis concidit omnis 
Crurum. Atque is coiitFa: Tibi si velamine vultum 
Larvae texissent centnm, quae cogitat intns 
Mens tua, parva licet, non me sic clausa laterent. 
Haec ideo sunt visa tibi, ne forte recuses 

lao Pacifieis cor pandere aquis, quae fonte redundant 

Aeterno. Neque ego studui cognoscere caussam, 

13* 



196 



P0R6AT0RI1 XVI. 



Ut qui oculis poslta ante yidet tantummodo, et ultra 
Non Tidet exanimi simulac calor ossa reliquit; 
At perconlabar, quia plantis addere vires • 

125 Consilium fuerat. Sic pigros pungere oportet, 
Ut, quas evigilare datur, redeuntibus horis 
Solliciti utantur. Nos ire crepuscula noctis 
Spectantes ultra, quantum procedere quibat 
Nostra acies, conti*a lucem sub vespere missam. . 

130 Ecce autem nobis paullatim occurrere fumus 
Ut noi obscurus, neque erat ratio ulla locusque 
Vitandi, isque oculos simul et purum aSra ademit. 



XVI. 

Tartareus nigror et vacuae quocumque planela 
Paupere sub coelo noctis, caligine densa 
Quantum unquam potuit, sic crasso lumina velo 
Haud mihi compresstt, vis illa ut lurida fumi, 
5 Quae nos texit ibi, neque texto sensibus aspro 
Usque adeo, ut mea ferre acies reclusa nequiret. 
Quare, qui mihi ductor erat fidusque catusqne, 
Adfuit apposuitque humerum. Ut vir captus utroque 
Lumine ducentem sequitur, ne forsan aberret, 

10 Aut quidquam offendat- damno exitioye futurum: 

Sic per amaritiem ac per sordes aeris ibam, 

Aure ducis vocem accipiens mihi talia fantis: 

Fac caveas, nostriis ne quid te separet uinis! 

Me percellebant voces, pacemque rogare 

15 Yerba videbantur, miserantem corde precata 
Agnum divinum, qui toUit crimina mundi. 
Primi Agnus clamare Dei. Haec deinde omnibns una 
Vox erat, atque uno reddebant missa tenore, 
Omnis ut hos inter concordia amiea pateret. 

ao Quorum verba sonant, an sunt simulacra, magister? 
Dixi; ast ille mihi: Tu verum percipis, inquit; 



L 



PUfiGATOHll XVi. 



197 



lUi, quem plicuit nodum iracundia, soivunt. 

Quisnam tu, nostnmi properas qui findere fumum, 
Et nunc verba facis de nobis more modoque, 

^ Tempora quo numerat quisquam digesta per annos? 
Haec vox audita est. At dux: Huic dicta vicissim 
Redde simulque roga, num isthinc sit scandere in altum. 

anima, huic dixi, quae te hoc in carcere purgas, 
Pulchra ut ad auctorem redeas, si me ipsa secundas, 

^ Mira quidem accipies. Quoad est data copia, dixit, 
Te sequar et, quamquam haud patitur res cernere fumus, 
Auris erit visus instar junctosque tenebit. 

Sic coepi: Illa usus, quam solvunt funera, veste 
Adscendo atque inter gemitus elapsus Averni 

35 Huc veni ; et quoniam tam large aetema potestas 
Mi favet, ut iibeat propriam me admittere ad aulam 
Extra omnem penitus legem, quam noverit usus, 
Ne cela, quisnam fueris, mors atra priusquam 
Te mersum abstulerit; sed profer, num bene pergam, . 

40 Quo transire datur. Quae respondebis, habebo 
Pro ducibus. — Tunc is: Genere et cognomine dicor 
Marcds Lombardus. Me juvit discere mundum, 
Atque ea praecipuo me virtus vinxit amore, 
Ad quam quisque sui jam fert Jentescere robur 

45 Arcus. Directe, quo dat via scandere, pergis. 
Sic ille atque addit: Superum si quando Jicebit 
Intrare ad sedes, pro me quoque numen adores. 

Atque ego: In his tibi nostra fides obstricta manebit, 
Et quod poscis, erit; verum in contraria cura 

50 Rumpor, quae male habet dubium, ni pectore solvam. 
Haec fuerat simplex, tua nunc sententia duplam 
Fecit, quae obfirmat mentem, jam credere certam 
Hic audita mihi atque alibi, tunc cum utraque meeum 
Compono. Anne igitur sic virtus exulat omnis 

55 A mundo, ut narras? Sic foeta obductaque terra est 
Nequitia? Ast, oro, sic da mihi noscere caussam, 



188 



PURGATORIl XVI. 



Vi pateat cernenda ocuiis nonstrandaque nrigo; 
Natnque alter coelo, terris hane asserit altor. 
lUe autem duxit gemitum, quem Tertit in unHm 

60 Triste eheul dolor adfttringens, dein talibus infit: 
Mundos coecutit, tuaque iode emanat origo, 
Prater. Voa vivi, vos derivalis in astra 
Et coelum caussam quamvis, ut si omnia ooelum 
Secum ageret motu fatali et foedere certo. 

65 At si id forte putas, periit vis libera vestri 

Arbitrii, haud usquam adspiceres, quae facta rependat, 
Justitiam, at lugere bonos, gaudere 8celest08.v_ 

A coelo primi veniunt in pectora motus: 
Non omnes, inquMn; quamvis, si hoc asserere aosim, 

70 Pro vobis recti ac pravi justissima judex 
Stat ratio et nulla expugnabilis arte voluntas 
Libera; et haec, primo durata in turiiine pugnae 
Contra vim coeli, pugna discedet ab omni, 
Si.bene pectus alat, parto laudanda triumpho. 

75 Virtus vos major, melior natura subactos 

Temperat, incolumi arbitrio; atque haec ipsa creavit 
In vobis ment^ qoae coeii haud tradita curae est. 
Quare, si praesens mundus vos tramite reeto 
Abducit, primum vos intus quaerite caussaon; 

80 Atque meis verbis haec omnia vera pnd)abo. 
Illius haec anima e manibus, qui suspicit ipsam, 
Ante frui quam det vita, devinctus amore, 
Infanti similem lacrimas lususque cientem 
Hore puellari, simplex ignaraque rerum 

85 Prosilit; excipito, auctoris quod mota sui vi 
Laetificante lubens, quo se oblect«re solebat, 
Regreditur. Parvusqne boni sapor allicit iUum 
Principio; isttic dedpitur, tamen ineita in istum 
Fertur, ni frenum vel dux defleetat amantm. 

90 Quare est ad legem ventum, quae utatur habenis; 
Majestas quaerenda simnl summi arbitra regis. 



rtmGiTORll XVi. 199 



Qai salteiii turriiD vem dignwc^ret urbto. 

Non desunt teges ; sed cui siat, legibus uti f 
Nulli! Nam pastor )»raeQedeii$^ ruininM ore, 
95 Quamquam fi^sa deest buic Uiigula» turbaque cernei^ 
Ductorem bona Yenantett, q«ae pectore biaiite 
Quisque petit, pascit se bis, ulterioraquei mtttit« 
Hic patet, ut ratio yitae mata €tau9sa malorum e^t, 
Quae mondiim infecere tuum; oon ittsita Testr^e 

loo Naturae labes. Quae castoa Roma» Yooayit 
Ad moree mundum, gemino pollere solebat 
Sole, utramque viam mundi monstrante Deique; 
Alter at alterins restinxit lumen, et ensis 
Juncta pedo est acies; quapropter oportet utrumque 

105 Jam pariter ruat in pejus. Nam ubi juncta simul vis 
Conjurat gemina alternis, unam altera spemit. 
Si dubitas, spicam reputa; mm a semipe nosci 
Omne potest gramen, Quae crescit terra, rigainte 
Eridaao atque Atbesi, piogQis, virtute solebat 

110 Et more urbano increbrescere laeta, priusquam 

Caussa laboraret Fmnaici: sed modo tutu^ 

Ire redire viam poterit, quicumque pudore 

Nomine compellare boQOS vel adire vetatur. 

At vero longaeve rirum tria peotora restant 

115 Nunc etiam, per quos antiqua hapQ argttit aet^is, 
Queis cessare Deus pimium nimiumque videtur, 
Quin sese vitae fata in meliora repoi^t; 
CuRRADcs* claro quo Brixia gaudet alumoQ, 
GHERARousque bopus, Re^ensisquQ im^h tiiiipiis, 

120 Simpliee Lombardi potus sub pomipe Galljs, 

Dic jam Pontificum sedem, quae e<^le$ia Romno e^t, 

Dm» studet imperii dupliius Q^andc^e vires, 

In coewim iabi et se dedeoorare suumque 

Pondus. ^: Mi Vm% iaqvam, bepe coUigi^ et mi 

125 Sat bepe eeupea patet» qupre Levitica proles 
Parte exempta fuit, Sed quem Ml pomiPfi dicis 



200 PURGATORir xni. 



Gherardum exstinctae exemplum 8U|>eres8e prioris 

Gentis, ut objiciat male culto dedecus aeyo, 

Fac doceas. — Aut me ludunt tua ^rba, vel ipse 

130 Me tentas, inquit, qui, sermone usus Hetrusco, 
Justum Ghbrardcm penitus nescire yideris. — 
Hunc non ex alio novi cognomine, quam si 
Ex Caja sumam, quo patre baec edita fertur. 

Salyete, haud ultra est mihi fas contendm gressii; 

135 Prospecta, ut circum radiantur nubila fumi 

Luce noya immissa, et jam me discedere oportet; 
Angelus est illic, ne me occupet. Ista locutus 
Non uitra ad nostros sermones aure vacayit 

XYII. 

Mente tibi memora, si quando, lector, in Alpe 
Te nebula oifendit, per quam sic ipse videres, 
Sicut per pellem talpae; ut, simulac vapor humens 
Ac densus coepit rarescere, spicula solis 

5 Debiliter penetrant ; leris haec tibi surget imago, 
Ex qua conjicias, quo sensu lumina primnm 
Vidi iterum solis, qui praecipitabat in aeqnor. 

Sic duce progressus cum fido passibns aequis, 
Exiyi tenebris ad jam intermortua in imis 

10 Lumina agris. mens, quae nos ita imagine rerum 
Saepius abductos a sensibus imprudentes 
Aufers, mille lieet dent circum comua bombos: 
Quae te caussa movet, non suppeditante ministro 
Sensu? Te lux alma moyet, quae manat ab alto 

15 Sponte sua aut ducente Deo, qui donat habere 
Terrigenis. Non ampla magis, qnam forma vdlucrem 
Mutatae in parvam, quam plus juvat edere ab ore 
Cantus, nescio quae, species animo obvia venit; 
Quae mihi sic intus mentem perstrinxit, ut extra, 

20 Quae res apparent hujus penetralia inire. 



PURGATORIf XVfl. 



201 



Prorsus desierint. Menti deinde impluit altae 
Ue cruce yir pendens, fixus fronte, ore superbus 
Ac ferus, et taiis claudebat lumina morte. 
Hunc circa magni majestas Assubbi, 

25 Atque Esther conjux, et senrantissimus aequi 
Mardoghaeus erat, tam verbis integer, ut re. 
Atque baec se postquam per sese rupit imago, 
Bullae instar, si, quo fit turgida, deficit humor, 
Cernere yisus eram simulacrum triste puellae 

30 Altos edentis gemitus, ac talia fantis : 
Cur, suadente ira, voluisti rumpere vitam, 
regina, tuam? Te exstinxti, perdere natam 
Dum fugis. En modo sum, mater, tibi perdita, et ipsa 
Alterius prae morte tuam Lavinia ploro. 

35 Ut solet abrumpi somnus, si ciausa repente 
Lumina percellat nova lux, atque ante natare 
Fractus, quam occiderit totus: sic decidit audax 
Fingere vis mentis, simulac lux percnlil ora, 
Candida plus nostro quam more. Ego volvere visus, 

40 Quas devenissem, cupidus cognoscere sedes, 
Cum vox audita est: Hic est adscendere, fata, 
Quae genns omne aliud curarum a corde removit: 
Tamque alacrem me cepit amor, verba ista locutum 
Respicere ac scire, at nunquam consistere discat, 

45 Donec eum ofi^endat. Sed sicut, sole gravante 
Nostram aciem, nimis effuso qui lumine cela.t 
Os sibi: non secus bic virtus me tota reliquit. 

Hic est de Superis, qui sponte, precante neque ullo, 
Monstrat iter rectum, sf quis vull scandere, dixit, 

50 Lumine seque suo abscondit. More utitiur illo 
Nobiscum, quo quisque sibi sepvire laboral. 
Nam si quis manet orantem, qui novit egeutem 
Hunc opis esse suae, stat corde negare maligno 
Certus. Nunc tanto aptemus suadente ministro 

55 Plantas, et nos ardor agat superare, priusquam 



202 FUR6AT0RII XVIK 



Incumbant tenebrae ; nam posthac niilla daretur 
Copia scaDclendi, donec redeunte diei 
Luce nova. Sic doctor. — Ego Testigia senrans 
Scalas corripui, atque gnidus me primua babebaU 

60 Hic alae sensi quasi quodam praepete metu 
Percussus propius vultum, audivique: AeaCt 
Pacifici^ mala fueis pectus non incitat ira, 

Jam jubar extremum tenebrae, quae pone sequuntiur, 
Supra assurgebant sic, ut stellae undique adessent. 

65 mea vis, mihi cur te ita subripis? Haec ego mecuiii» 
Robur ubi crurum sensi cessare coactum. 
Ventum erat ad summas scalas. Nos sistere ad instar 
Navis, quae tandem tuUs allabitur oris; 
Intendique aures pauUum, si forte novellum 

iOPer stratum aadirem quidquam; dein voce magietrum 
Sic rogo: Dic, dulcis pater, ecqua injuria in isto 
Eluitur circlo? Non stet, pede stanle, loqueU 
Hic tua. At iUe: Boni haud iQtegra cupido poUtur 
Hic;.hic nimirum male tardis vapulat usus 

75 Vir remis. Ast ut tibi detur apertios ista 

Percipere, adverte, atque aliquid tibi forte parabit 
Nostra boni fructus mora, Nec sine amore creator, 
Nec rea ipsa creata fuit, sic iucipit ille, 
Aut natura, aut sponte sua, quod tu quoque nosti. 

80 Ingeneratus amor nuUo unquam tempore fiilsus 
Est animi; ast alter se posse errare frequeoter 
Sensit, seu mala cum species, seu dira libido, 
Segnities seu lenta adamet. Boaa prima petenti 
Recte servantique modum, i^ forte seeuoda 

85 Appetat, baud amor iste potest mala gaudia ferre. 
Ac simulac ruit in vetitum, majorve minorve 
Cura ultro bona seetari persuadet, in ipsmn 
Artificem coovertit opus. Jam binc discere quibis, 
Cuilibet ut det amor virtuti semen et ooini 

90 Vestro auso, quod poeua manet Sed seosus %umi» 



PURGATOBii ivir. a03 



Privi cum nequeat non prospectare saiatem, 
Res odii propni semper secara manebit 
Sed quia nec scissos, nee per se stare sifte ilK) 
Primo uUus posset, sic et praescinditur omnis 

95 Caussa odii in primum. Superest, si recta mihi mens 
Haec discernenti est, ut, quae mala quispiam amaret, 
In simiiem ista sui caderent; atque aestus araohs 
Iste fimo in Testro natura triplice constat. 
Est quiv vicino afflicto, se excellere posse 

100 Sperat ; et iderco tantum de culmine in imlim 

Hunc cupit ejectum. Est qui rem famamque yeretur, 
Et decus, atque auram vulgi ne amittat, ubi alter 
Emineat; quate tantus dolor occupat istum, 
Ct contraria amet. Snnt quos injnria suevit 

105 Exagitare ira, cupidosque ulcisoier host«n 

Eflicere; et genus hoc hominum sibi figat oportet 
Mente malum alterius. Venit tnfra amor iste triformis 
Orbe sub boc fiendus. Volo nonc, sat lumine elaro 
Concipias alium bona captantem ordine pravo. 

110 Quisquis confuse apprendit, quod posse juvare 
Se putat, unde quies animo iUabatur, et optat: 
Nam quisquis metam cupide contendit ad istam. 

Si vos, cessantes cognoscere sive potiri 
Talia, lentus amor trahit, haec, ubi rite dolendo 

115 Poenituisse prius vos constet, sumere poenas 
Jussa corona fuit. Quae non sinit esse beatos, 
Altera imago boni est, fdicem ducere vitam 
Non donat; non ista quidem natura benigna 
Cujuscunque boni fructus radixve putanda est. 

120 Qui sibi amor nimis indulsit, seque et sua amayit, 
Per trea nos supra circos est flebilis; ast hic 
Quare tergeminus dicatur, mitto docere, 
Tecum animo ut reputes, stndeasque inquirere caussam. 



204 



PURGATORU XVIII. 



XVIII. 

Summns desierat sapiens oculosque tenebat 
In me delixos, an praeferrem ore quietem 
Ezpletus; sed ego, nova quem sitis exstimulabat, 
Praeterea, lacui lingua, mecum ista locutus: 

5 Quae sine more ilium rogito, fortasse grayabunt. 
Yernm instar patris veracis, ubi ille timentem 
Dicere me cupidum sensit, quae corde premebam, 
Fando animum mihi restituit, sic farier auso: 
Taie meis ocuiis tua lux dat lumen habere, 

10 Ut nitide cemam, quidquid tua proferat et mi 
Describat ratio. Quare, pater optime, amorem, 
Quaeso, demonstra, factomm quem esse bonoram 
Cunctoram semen dicebas atque malomm. 
In me fige oculos mentis, respondit, acutos, 

15 Coecommqne error, ductomm qui yice fungi 
Audent, sat tibi apertus erit. Qui promtus amare 
Est natura animus, yersatur mobilis omnem 
Ad rem, quae placeat, sunulatque bunc blanda yoluptas* 
Excitat atque agere hortatur; neque imagine inani 

20 Se falli sensus testatur, et effidt, ut mcns 
Huic sese intendat, vobisque hano expiicat intus 
Sic, ut ad hanc animum attrahaL Hic si inclinat ad ipsam 
Conversus, fit amor, potius natura vocandus, 
Quae vos jucunda rursus dulcedine vinctos 

25 Occupat insinuans. Exin ut tendit in altum 

Flamma suam ob fermam, quae iiluc adscendere nata est, 
Plus ubi materies, sub qua est dnrare, putatur; 
Sic desiderii, quod vis movet intima, captus ' 
Intrat claustra animus, nec tempore desinit uUo, 

30 Nec requiem patitur, donec potiatur amato. 

Nunc tu, quam vera longe a ratione ferantur, 
Qui genus omne aestus in se laudabile dicunt, 
Nosse potes ; nam forsan amor bonus esse videtur 



■**- 
i 



PURGATORIl XVIU. 205 



In se; at cera licet bona sit, non omnia signa 

35 Esse tamen bona jurabis. — Tua verba meumque 
Ingenium non unquam abiens docuere rogantem, 
Quid sit amor, dixi. Venim tua dicta relinqnunt 
Me magis incertum; quoniam si extraria amorem 
Objicimit nobis animusque alio pede nescit 

40 Pergere, seu dextra incedat sive ille sinistra, 
Et culpa vacat et merito. — Tunc insuper ille: 
Quae videt hic ratio, possum tibi dicere, et exin 
Qnaere Beatrigem, fidei qnae dogipata callet. 

Quaevis forma, sua quae stat re praedita, quaeque 

45 Secta a materia est, atque huic se jungit et haeret, 
Virtutem amplexa est propriam, quae contigit uni 
Ingenerata sibi, quae si non exit in actum, 
Non quit sentiri et, nisi per quae facta patescunt, 
Non demonstratur, veluti se vivere planla 

50 Non nisi per virides frondes ostendere posset. 
Quare mortaiis nescit, qua ab origine menti 
Primae notitiae occursent, nec qua illa cupido 
Blanda petens, quae prima animo exoptanda recursant, 
Quaeque insunt nobis. sicut flaventia mella 

55 Stipandi studium est apibus; yerum illa libido 
Prima caret merito, nec nobis dedecus infert. 
Nunc Tis innata est homini, cui quilibet alter 
Sese amor adveniens acconomodat, et datur ipsi 
Consulere atque tenere assensus limina prima. 

60 Ex hoc principio procedit caussa merendi, 
Prout bene, vel male progenitos admittit am6res 
Et cernit Virtus haec libera, et insita nobis 
Natura, patuit. doctis, qui inquirere amarunt, 
Quae sit norma boni moris, quid poscat honestas. 

65 Quare demus, amore bomines non posse carere, 
Intus qui exsurgit, veluti sit amare necesse, 
Semper inest vobis illum retinere potestas. 
Ista Beatrici virtus praedara videtur 



PUBGATORll XVltt. 



Vis esse arbitrii sibi libera, nescia yinci 

70 Fac mente id teneats ubi sit meinonire iibi4o« 
Ferme concubiam sub noetem Inna moi^ata 
Suadebat nobig stellaa minus esse frequentes, 
Ingenti similis silulae, quae tota flagraret: 
Et contra coeium visa est extendere cursum 

75 Illuc per coUes, quos soi flammaatibus urit 
Telis, Romanus oum prospicit aGCola flammas 
Sardoos inier Corsosque illaiHer undis. 
Comis at, Andaeo quae dat clarescere pago 
Umbra «deo, ut cunctis hoc Mantua praeferat uniim, 

80 Ponderibus positisy quibus illum saepe graTaram, 
IbaL Ege, cui jam renim manifesta patebat 
Scitanti ralio, collecta messe, quietus, 
Ut qui deiipiunt summo torpore pneniente« 
Ibam, ast ista miU est nubes ahlata yelemi 

85 Iliico, ubi adyenit populns post nostra voiutns 
Terga occursunis. Qoakmque Ismenns et anmis 
Asopus noctu ridit matrumque rirumqtte 
Eflhnam cm^u torbam numeroque freqnentem, 
Dummodo Thebani Lenaei patris egerent; 

00 Talia falcalio luslrabant agmina circinm 

Hunc passut quae, pnnit ridi Fenientium in ore, 
Mens bona, jusiiis amor avsam celerare jubebant 
Adyenere cito, namque ingens iUa ca(er?a 
Ibat praecipitante gradu, bm«eqne praeibant 

05 Efi^usae in lacrittias chmantes altius umfarae: 
Et Maria ad nMntem studio properante cncunift, 
Et Caesar onpicns urbeas sibi snbdere ]l«rdam, 
Massiliam pupiigit, 4em cursn irropit In oram 
Hispanam. Actulam, aeteftMm, mg Mtb anamus 
100 Punctum hwFae iacassnm cuipa frigentis amoris, 
Retro clamabant aliit «t reriresosre posse 
Gratia det studio bene, per bemfacta, merettdL 
gens, quam fonan iiunc in^ ferror acntns, 



POftCATOItll ITin. 207 



Corrigere hortatus toi^oris damna tnoraeque, 

105 Quae vos detinuit minus ad pia facta calentes: 
Hic, qui vivit adhuc (et certe falJere lingua 
Non ego vos ausim), vult ultra scandere, dum sol 
Lucescat nobis. Quapropter dicite, quorsum 
Est aditus propior. Sic dux est ore locutus. 

110 Atque una et illis umbris: Vestigia, dixit, 

Nostra lege invemesque cavHm. Nos tanta vokmtas 
Incitat ad cursum, ut non sit cessare fticQltas. 
Quare da veniam, si iYijuriufi esse Vi4ebor, 
Hunere dum fuvigor justo. Mihi vita peracta est 

115 Veronae, et divi Zenonis in aedilHis abbas 
Degi, Babbarossa bonus cum regna tenebat^ 
Quem Medioianam memorat multo baud sine fleto. 
Atque oram fossae quidam pede jam subit uno^ 
niud co^iMbiiim cito defleturus, et ipsum 

120 Poenitui&ft« sui regni mors sera docebit. 

Namque suam is prolem integram m;ale corpore, mente 
Pejus, quae mafo nata fuit, pastore repulso 
Vero, supposttit Non ausim 4icere, an ultra 
Sit fatus, vocemne hic presserit; inde v<Jarat 

125 Tam citus a nobis. Sed ego heec eadem auribus hausi, 
Et placuit tetinene mihi. At d«x: Respice et iMie 
Contemplara duos, qui incessunt mersibus iUos, 
Quos norunt tepidos. Gunctos post terga seouti 
Dicebant: Rubri patait queis a^quoris «nda, 

130 Cunctos ex^tinxit mors praedpitata, priusquam 
Uaeredes proprios Jordanis ripa videret. 
Et longo Aetieae detiingi turba labore 
Indocilis, vitam in tenebris sine nomine traxit. 
Ast ubi tam pro«ul a noiris tulit impetus ilki 

135 Agmina^. ut liaud ocvili possent serVBPe sequentc», 
Cura meae menti occurrit nova, deinde recarrit 
Altera, deM« aliae iraria mi> Imagine rerum; 
Tamt|Qe diu nvm «um hue, mtkt $lluc mente vtBigatus, 



208 PURGATORII XIX. 



Lumina ul in somnum mihi declinare voluntas 
140 Suaserit et tales mutare in somnia curas. 



XIX. 

Tempus erat, cum frigus adliuc lunare diuma 
Anra fovere nequit, terra vel sidere saepe 
Satnriii victa, et Geomantcs surgere ab oris 
Majorem Eois fortunam, aurora priusquam 
5 Exierit thalamo, prospectant calle potitam 
Indocili nigrare diu; cum femina balba 
Adfuit in somnis, oculos transversa tuentes 
Visa movere, supraque pedes distorta manusque 
Trunca ambas, atque os cerae suffusa colore. 

10 Hanc ego spectabam, ac veluti sol frigida membra 
Nocte gravata solet recreare: ita solvere linguae 
Nodos hlno dederam obtutu, et moz corpore toto 
Toiiere se arrectam atque expertia sanguinis ora 
Foeda colorabam, ut dominae voluisset amator. 

15 Alque ubi sic lingua potuit garrire soluta, 
Tales illa sonos modulari* coepit, ut aegre 
Inde aures mentemque intentam flectere quissem. 
En ego sum, cantabat, ego, dulcissima Siren, 
Quae pelago in medio possum deducere cursu 

20 Nautas; tanta meo manans ex ore voluptas 
Sensibus insinuat. Trazi modulamine Ulyxem 
Errore e longo, et, mecum qui convenit usu, 
Raro abit usque adeo plenus manet. Ore profari 
Nondum desierat, cum femina sancta citato 

25 Me propter venit gressu, nt demitteret illam 
Confusam* Andaee, o Andaee, ecqua ista? feroci 
Clamabat vultu, isque aderat, qui fixa tenebat 
Lumina in alterius vultum, quae incedere honesta 
Visa erat. Haec illam comprendere, scindere apertae 



PDRGATORll XIX. 209 



30 Antenus pannos moostrique ostendere Tentrem. 
Atque hic foetenti, quem circum halabat, odore 
Mi somnum excussit. Cum lumina circumferrem, 
En bonus Andaeus: Te, dixit, Toce Tocavi 
Ter saltem, surge atque Teni; iuTenienda petiti 

35 Est porta ingressus. Tunc nitens membra leTaTi. 
Alta dies cunctos complerat lumine sacri 
Montis circuitus, et erat sub sole recenti 
Ad renes iter amborum. Hunc ego pone secutus 
Fronte incedebam, qualis qui pondere pressam 

40 Curarum hanc gestat, pontis falcatus in arcum 
Dimidium, mihi cum tox exaudita: Venite, 
Transitus est isthic, — ita dulce et come locuta, 
Qualem hac mortali nemo unquam audirit in ora. 
Expansis cigni candorem imitantibus alis, 

45 Ad se nos Tertit, qui sic est ore profatus, 
Stans supra summum ilefensae pariete utrimque 
Marmoreae scaiae, dein piumas moTit, et aura 
Ambos ailQaTit, Qui lugent esse beatos, 
Testatus ; nam animos jam libertate fruentes 

50 Copia solandi bis dabitur. — Dux talibus infit: 
Quid tibi, adhuc immota solo qui lumina figis, 
Cum procul haud absit, qui nos super imminet ales? 

Huic ego: Tanta animum suspendit cura noTello 
Percussum ostento, quod me flectitque trahitque 

55 Ad se, ut non usquam hunc possim deflectere ab isto. 
niius antiquae lamiae an tibi contigit ora 
Cernere, ait, quae sola dolet jam nos super adstans ? 
Yidistin', ut Tir sese dissohat ab ista? 
Sit satis, acceleraque gradus et suspice signum, 

60 Quod rex aetemus magno circum rotatorbe. 

Qualis qui falco prius insistebat, utrisque 

Innixus pedibus, qua clamor Tenit ad aures, 

Vertit se arrectum et protendit corpore toto, 

Tantus amor dapis est trahit istum tanta cupido: 

14 



210 



PURGATORII XIX. 



65 Talis factiis eram et talts, quoad finditur alta, 
Quae dat iter nipes scandentibus, ire studebam, 
Usque ad quam potui manibus prensare coronam. 

In quintum ut data porta fuit venientibus orbem, 
Hinc illinc yidi fusam lacrimasque cientem, 

70 Impressam ora solo plebem. Haec vox omnibus una: 
Haesi anma in terra^ singultibus interrupta 
Sic, ut vix possem flentum captare querelas. 

animae electae, queis dant ienire dolores 
Justitia et spes juncta simul, sublimia montis 

75 Unde sit adscensu nobis superare, docete! 
Huc si venistis, securus uterque jacendi, 
Et vos fert animus breviorem carpere callem, 
Dextra legat vobis extremas marginis oras. 
Prex fuerat vatis, paullo nos ante fuere 

80 Reddita responsa baec. Quare verba ista locutum, 
Quid reliqui lateat, plane ignorare putavi: 
Atque hic lumioibus quaesivi lumina nostri 
£t ducis et domini. Laetus tunc annuit ille, 
Ut desiderium explerem, quod in ore ferebam. 

85 Libertas mihi cum patiiit, fuit ardor adire . 
lUum, quem voces prius effecere notandum. 
cujus lacrimae id dant matiirare, rogavi, 
Quo sine supremum patrem reperire potestas 
Non est, majorem me propter siste parumper 

90 Curam. Quis fueris, narra, et cur dorsa feratis 
Conversa ad coelum, et si me impetrare rogando 
lUius inde loci quidquam tibi iorte praeoptas, 
Unde huc vivus adhuc vero cum corpore veni. 
Isque mihi. Disces, cur ad se vertat Olympus, 

95 Quod post nos gerimus, sed primum id scito, fuisse 
Me successorem Petri. Se immittit in agros 
Sestrim Claveriumque inter puichrum agmen* aquarum, 
Atque sibi tituinm mea gens a nomine ducit 
Hujus, quod titulis nostris est culminis instar. 



L 



PURGATORil XIX. 211 



100 Unus iter mensis confecerat^ et nova luna 

Yix bene prodierat, cum sensi, quam gravet illum 
Pontificale decus, qui limi immune tueri 
Hoc studet, et prae isto quantumvis pondus habendum 
Pro pluma. Doleo, me poenituisse meorum 

105 Serius, heu! morum. At simulac mihi contigit uti 
Munere Romani Pastoris, coepil inanis 
Vita patere mihi: didici non posse quiete 
Illic corda frui, non ultra tendere cursum 
Esse datum vestrae conclusis limite vitae; 

110 Quare hujus me cepit amor. Hic terminus haesit, 
Huc usque infeliz superis semota Deoque 
Haec anima erravit misere, rerum omnium avara; 
Nunc, ut et ipse vides, hic cogor penderc poenam. 
Hic quid avarities faciat, poena indicat iUas 

115 Expurgans animas, quas poenituisse dolendo 
Constat, nec totus tormentum atrocius isto 
Mons habet; et sicut non sese aOrrexit in altiun 
Nostra acies, defixa solo, sic numinis ira 
Justa hanc in terra mersit. Quo more bonorum 

120 Auri dira fames cunctorum exstioxit amorem, 
Unde labor fusus frustra perit, hoc tenet aequus 
Judex captivos plantasque manusque revinctos 
Nos hic; quamque diu fert regem justa libido, 
Tam nos immoti ac protensi stare jubemur. 

125 Poplite constiteram flexo farique paratus; 
At simulac coepi, atque is tantum senserat aure 
A me hoc obsequium: Quae, inquit, te caussa volutum 
Affixit terrae? — Majestas vestra gradusque 
Supremus mentem, quae recti est conscia, morsu 

130 Impulerant, dixi. — Crura erige, surgito, fraterl 

Respondit. Ne erra, tecuin conservus et ipse 

Sum mistusque aliis, quibus imperat una potestas, 

Matiliaei si unquam senteiltia venit ad aures 

Sancta tuas: Quae nec nubent, eii, ipse videbis 

14* 



212 PURGATORll XX. 



135 Sat nitide, cur ista loquar. Modo perge, morantem 
Non ego te ulterius patiar, ine namque morando 
Turbas fundenlem lacrimas, quibus ijla laboro 
Ut mihi mutarem, quae ego te dixiase recordor. 
Inde nepos est nata mihi. Huic Alaia nomen, 

140 Quae bona natura est, dum ipsam corrumpere yitent 
Turpibus exemplis prognati sanguine nostro. 
Haec mihi apud vestros post mortem est sola superstes. 

XX. 

Optanti melius curae male cura repugnat; 
Nostra ideo ingratis huic gratificata yoiuptas 
Spongiam aqua baud saturam extraxit. Sic inde recessi, 
Incessuque meus ductor loca libera legit, 
5 Usque oram stringens, angusta ut moenia obire est 
Radendo pinnas; nam guttas turba refundens 
Ora per atque oculos labis, quae distinet orbem 
Totum, parte alia stratis nimis artubus exstat 
antiqua, libi male sit, lupa, quae acrius instas 

10 Praedae, quam quaeyis aliarum turba ferarum, 
Indomili ob rabiem yentris sine fine profundaml 
coelum, cujus mutari turbine sortes 
Hic dicunt, quando adyeniet, quem propter abire 
Haec properet? — Nos interea procedere lentis 

15 Passibus ac parcis, et ego circumspicere umbras, 
Quas lugere pie audieram atque eifundere questus; 
Et forte audiyi clamari: alma Marial 
Prae me cum gemitu multo, quo femina prolem 
Enixura noyam solet, atque haec insuper addi: 

20 Tantum pauper eras, quantum esset discere in illo 
Hospitio, diyina tui posita est ubi sarcina yentris. 
Fabricu o mens casta boni, yox altera dixit, 
Tu paupertatem yoluisti foedere junctam 
Virtuti, potius quam turpi crimine babere 



PUR6AT0RII XX. 213 



25 Divitias multas. — Sic mi piacuere Joquelae 
Istae, ut progrederer passu, ne nescius essem 
Ulius, unde sonum vocis venisse putabam. 

Ast ea praeterea celebrabat, fundere largam 
NicoLEi dextram teneris semsse pudorem 

30 Yirginibus, vitam suadentis vivere honestam. 

quae tam pulcbris sermonibus uteris, inqiiam, 
Dic mihi, -quae fueris, dic, cur tu sola retexas 
Tam dignas laudes; neque enim fraudata manebis 
Mercede, haec fando, reduci si explere licebit 

35 Hujus mi breve iter vitae, quae ad funeris horam 
Praecipitans voJat extremaoL — Haec mihi talia contra: 
Non quod ego quidquam maneam solaminis inde, 
Dicam, at quod tanta donat te gratia luce, 
Ante extrema tibi quam vitam abscinderet aetas. 

40 Radices male nata meo de stipite planta 
Traxit, Christiadum quae cunctis oCficit umbra 
Terris, ut raro laetum sit carpere fructum. 
At si quid Liloa Brugaeque ac caetera possent 
Oppida capta manu hostiii, mox afforet ultor; 

45 Quod regem posco, qui cnnctos judicat aequus. 
Nomen apud vestros Hugo Capetus habebam; 
Ex me sunt orti, qui regnavere, Philippi, 
Et qui nuper Alotsii sub nomine regnant. 
Ipse Parisiaco lanio prognatus in auras 

50 Luminis exivi, antiqui quo tempore reges 
Defluxere omnes, excepto qni induit artus 
Obscurum cineris panno referenle colorem, 
loque mea bene Grma manu me frena tenentem 
Imperii vidi, ac tanta me mole potitum 

55 Partarum nuper rerum, et, quod praestat, amicis, 
Ut capiti nati viduatum principe sertum 
Impositum fuerit nostri, atque es. ossibus hujus 
Principinm traxere suum istonim ossa sacrata. 
Sanguinis opprobrkim donec non abstulit ingens 



214 PURGATORII XX. 



60 Dos Narbonensis nostri, minus ille valebat ; 

Sed nec erat tamen iile nocens* Vi fraudeque praedam 
Inde est ille suam aggressus; dein, tristia facta 
Emendaturus, Pontes Normanaque cepit 
Oppida, quosque colunt peregrini Vascones agros. 

65 Carolus Italiam irrupit nece Conradini 
Emendaturus, dein Thomaii ad astra retrusit, 
Emendatiirus. Non multum tempus abesse 
Post istud video, cum emerget Carolus alter 
Ex GalliSy melius testatus seque suosque. 

70 Absque armis exit solus, tela iUa reportans, 
Queis depugnavit Judas, mucrone potitus, 
Quo Florentinae ventrem dlsrumperet urbi. 
Hic sibi non terram lucrabitur, at male factum, 
Et probrum: istud eo gravius, quo infamia damnis 

75 Illi pensatur levior. Mihi cemere frontem 
Alterius videor, qui captus navibus exit, 
Deinde suam vendit natam pretiumque pacisci 
Non fugit, abductas quo praedo more puellas 
Mancipat. — auri dira, exsecranda cupido, 

80 Quid tibi jam restat conandum, ubi sanguine nostro 
Ad te traxisti genitos sic acriter actos, 
Ut jam nulla suae camis sit cura tuendae? 
Utque minus male facta futuraque pensitet aeta% 
Lilium Anagninas video pervadere ad Arces 

85 Inque illo, hic Christi qui munere fungitur, ipsum 
Comprendi Christum, derisum rursus, acetum 
Et fel huic video renovatum, interque latrones 
Viventes hunc occisum. — Novus ecce PUatus 
Tam ferus, ut nondum abscedat satiatus, et dbsque 

90 Decreto desiderii jam carbasa in aedes 
Infert sacratas. coeli aetema potestas, 
Quando erit, ut detur laeto mihi cemere vultu 
Ultam justitiam, quae, quo est magis abdita, tanto 
Dulcius ulcisci reputat, quod pectore condit. 



r 



PURGATORII XX. 



215 



95 Quod mihi suadebat modd fari illa unica sponsa 
Flaminis aeterni, et quod te quaesisse rogantem 
Sensi, nunc pandam, detracta nube, yidendum. 
Tam dudum nostris precibus conceditur uti 
Cunctis, quam dudum lucet; sed nocte cadente, 
100 Tum vice mutata tox huic contraria yoci 
Usurpanda venit. Tunc Ptgmaliona citamus, 
Qui fuit, argenti stimulante cupidine et auri, 
Proditor et praedo et cognati caede cruentus. 
Et MiDAE ayaritiem miseram, sua damna secutam ' 
105 Ingluviem ob difam, quae risus usque futura 
Materia est multis. Tum quisquis nomen Aghani 
Insani memorat, furtim spolia ampla potiti, 
Ut quoque nunc contra yideatur percitus ira 
JosoE bacdiari. Dein cum consorte Saphira- 
110 Arguitur. Canimus sub calcibus Heliooorum * 
Semianimum. Hunc totum circa Poltnestoris impiet 
Opprobrium montem, per quem Poltdorus ac[ umbras 
Descendit. Tandem compellant nomine Crassum: 
Dic nobis, quoniam meministi, quid sapit aurum? 
115 Elata interdum, pressa modo voce solemus 
Haec fari, ut stimulis hortatur quemque libido, 
Nunc celerare magis, nunc lentis passibus uti. 
Quare per lucem, mihi quae bene dicere fas est, 
Non usurpabam solus; verum haec loca propter 
120 Nemo alius fuerat, qui mallet toUere vocem. 
Nos hinc digressos ardor superare jubebat, 
Ut vires animusque dabant, iter. Hic mihi yisus 
Intremere est totus, quadam ceu mole ruente, 
Mons, et diriguere gelu mihi pallida membra, 
125 Ut quem mors subeunda manet tortore trahente. 

Haud certe est tanto concussa tremore, priusquam 
Latonae nidum praeberet candida Delos, 
Ederet Uia uno ut partu duo lumina coeli. 
Dein exaudiri sonus undique circumfusus 



2JB 



PURGAT0R1I XXI. 



130 TantHS, at accedens lateri sit talia fatas 
Doctor: Me ductore tui, timor oniDis abesto* 
Gloria in exeehis, cuncti una voce canentes 
Concrepuere, Deol quoad stana prope verba notavi. 
At nos immoti suspensique ora tenere, 

ISft Sicut pastores cum primum perculit anres 
Hic cantus, donec cantu tremor ille peracto 
Destitit. Hic pariter nostrum nos rursus inimns 
Sanctum iter atque solo fusas adspeximus umbras, 
In fletus iterum versas* Inscitia nulla 

140 Me tanto afflixit cupidum rem discere bello, 
Ni memorans erro, quanto tunc sum mibi visua 
Frangi voWenti; duce quod properante rogare 
Nequaquam ausus eram, nec per me noscere quibam. 
Sic ibam timidus, mentisque exercitus aestu. 



XXI. 

Ingenerata sitis, nunqnam satiata recedens, 
Si fraudetur aqua, qualem Samaritis avebat 
Hoc orans donum, me isthinc cruciabat, et illiac 
Me festinandi studium stimulabat euntem, 

5 Implicitum per iter ductorem pone secutum, 
Et juste ultarum miserebat corde dolentem. 

Atque ecce, ut Lucas redivivum fauce sepulcri 
Egressum scribit sese ostendisse videndam, 
Inque via sese comitem junxisse dnobus 

10 Discipulis Christum, post terga advenera^ umbra, 
Sub pedibus turbam stans contemplata jacentm ; 
Sed neuter sensit, quae sic prior ora resolvit: 
Sic vos, dante Deo, faciat pax alma beatos, 
fratres! — Oculis subito respeximus ambo, 

16 Inque vicem, ut decuit^ vates^ hoc annoit illi. 

Dein sic: Te ad pacera verax trahat aula supemam, 
Quae procul exilio me tenq>us la omne relegat 



PURGATORil XXI. 



217 



Quae dixit: Cur ardor agit yos praepete passii, 
Umbrae cum sitis, quas dedignatus Olympus 

ao Urbe sua profaibet? Quis dux conscendere scalas 
Huc Qsque in coelum docuit? Cui talia doctor: 
Si tu, quas gerit iste, notas, quasque eximit ales 
De Superis, spectes, hunc arcessura videbis 
Regna parata bonis. Sed cum haud deduxerit illi 

25 Omne colo pensum, quae net noctesque diesque, 
Quod Clotho imponit cuique et disponere curat, 
Hujus vita animae, mihi quam scis esse s(Nrorem 
Atque tibi, minus adscensu huc accedere quibat 
Sola, haud apta oculis umbrarnm more tueri. 

30 Idcirco magnis excitus fancibus Orci 

Huc veni, jussus mX)nstrare, quod ipse paratus 
Hli monstrabo, prout dat schola ducere nostra. 
At dic, si nosti, quianam paullo ante tremore 
Hons est concussus tanto, ut, quas alluit aequor, 

35 Usque ad radices hic voce immugiat una? 
Dux desiderii rimam, simul ista rogavit, 
Vestigasse mei sic est mihi visus, ut unda 
Facta minus defecta sitis contenta maneret 
Spe tantum. Is coepit: Nil, quod non postulet ordo, 

40 Sentit religio montis, vel non ferat usns. 
Cuncta hic perpetuo novitatis nescia motu, 
Libera volvuntur, nec quidquam accedere caussae 
Hic aliud possit, praeter quam magnus Olympus 
In se a se recipit. Quare non imber aquosus, 

45 Non grando, non nix, non ros, non cana pruina 
Plus fertur sursum, quam surgere scaia det illa, 
Triplice quae est finita gradu: nec nubila densa 
Rarave, nec fulgur, nec pieta coloribus Iris, 
Quae solita est vestro sedem mutare sub axe, 

50 Non siccus vapor ulterius, quam linea surgit 
De gradibus suprema tribus, quos ante loquebar, 
Cui vicibus fung^s Petri super insidet aies. 



218 



PURGATORIl XXI. 



Inferius modicum aut valde fortasse tremiscit; 
At propter yentum, quem tellus ima recondit, 

55 Nescio quo pacto, hic nunquam tremefacta remugit 
Tellus. Hic tremor est, si quando aliqua eluit omnem 
Labem anima, atque sibi quando evasisse videtur 
Sic pura, ut surgat vel motu tendat in altum, 
Mugitumque istum clamoremque ipsa secundat. 

00 Munditiae testis monet istud sola voluntas, 
Libertate fruens quae plena, quaerere certa 
Diversas sedes, animam occupat.et juvat ipsam, 
llt veliL Ante quidem haec vult; sed non exuit illam 
Mentem, quam justus judex buic induit aeque, 

65 Ut delinquere, ita et fugienti haud pendere poenas. 
Sic mihi, qui jacui tanto moerore gravatus 
Plus quam quingentos annos, modo nata voluntas 
Libera persuasit melius conquirere limen. 
Hinc exauditus tremor est, animaeque piorum 

70 Undique' per montem justas expendere laudes 
Rerum illi domino, qui .mox det scandere ad astra. 

Sic ait; et quoniam quanto plus unda sititur, 
Potanti tanto jucundius allevat aestum, 
Dicere nescirem, quantum hoc me juverit in .re. 

75 At doctor sophus: Hic rursus jam retia disco, 
Quae vos hic capiunt, quaque hinc elabier arte 
Mos est, unde tremor, quid congaudere soletis. 
Nunc te ne pigeat, qui sis, mihi dicere, quaque 
Caussa isthic fueris jussns jacuisse tot annos, 

80 He tua verba tuum faciant — Quo tempore mitis, 
Incipit ille, Titus, supremo rege juvante, 
Est ultus sacro manantes sanguine plagas, 
Quem pretio est pactus Judas, ego nomioe clarus, 
Quod mage perdurat, majore et ditat honore, 

85 Vixi Ulic, fidei sed nondum lumine claro. 
Sic mihi respondit vocalis spiritus aurae 
Dulce ToLOSAMo, ut me Roma arcesserit, et mi 



PURGATORU XXr. 219 



Tempora promerito haud dubitarit cingere myrto. 
Gens illinc Statium quoque nunc me nomine dicit: 

90 Cantayi Thebas et magni pectus Achillis ; 

Verum iter ingressus, me mole premente secunda, 
Succubui. Fuerunt ardori semina nostro 
Scintillae urentes sacra mea pectora flamma, 
Quae mille et plures luce illustrasse ferenda est; 

95 Dico opus Aeneidos, tenerae mihi matris ad instar 
Quod fuit, et nutrix valde ofOciosa poetae; 
Quo sine nil coepi, cui quidquam ponderis esset. 
Et dum inter vestros potuissem vescier aura, 
YiRGiLio cum Yita fuit, non ipse recusem 

100 Unum, ultra quam est par, solem producere poenam. 
Yerba sub ista meus convertit lumina vates 
In me cum risu tacite dicente: Siieto! 
At virtus, quae Tult, non omnia posse putanda est. 
Risus enim et fletus pulsantem corda secuti 

105 Motum, ex quo quisque erumpit, minus ac minus illis 
Sunt dociles, magis ingenue qui vera loquuntur. 
Namque ego subrisi pariter, nictantis ad instar; 
Quapropter subito vocem compescuit umbra, 
Et mea respiciens quaesivit lumina, ubi alta 

110 Cordis sensa magis lucent manifesta tuenti ; 
Atque inquit: Sic te tanto feliciter auso 
Defunctum referas, tua cur sic ora notavit, 
Qui nuper micuit, risus? — Nunc luctor utrimque: 
Hic reticere jubet pars una, inde altera fari 

115 Hortatur precibus. Tacite quem pectore duxi, 
Sat dedit indicii gemitus. Jam fare, magister, 
Et ne formides, ait; at loquere, illaque dices, 
Quae tam sollicita adjurans hic voce rogavit. 
Quare ego: Tu fortasse vetus miraberis umbra, 

lao Quem non continui, risum; at majora stupentem 
Te reddam. Iste, meos oculos qui ducit in altum, 
Iste est ViRGiLius, quo tu ductore sonorus 



22Q PUR6AT0RII xxir. 



CanniDe grandiloquo cecinisti hominesque Deosque. 

Et si forte putas, me aliam praetexere caussam 
125 Risus, hanc mitte ut falsam, sed crede fuisse 

Quae tu fatus eras de nostro magna poeta. 
Jam se flectebat, plantam amplexurus utramque, 

Ductorem ante meum; yerum: Istud ne effice, frater! 

Nam tu umbra es mecum, dixit, neuterque tenendus. 
130 Dle inquit surgens : Nunc parcam dicere, quanto 

Urar amore tui, qui nostrum oblitus inane, 

Umbras tractabam, solido ut quae corpore constant. 

XXII. 

Jam post nos steterat coelestis nuncius ales 
Angelus, ad sextum qui nos adverterat orbem, 
Unius abradens ictus vestigia fronte; 
Et qui justitiam esuriunt, dixere: Beati, 
5 Ad nos Toce sua et: sitio, non plura locuti. 
Ast ego, plus quam aiias per fauces, summa petebam 
Jam leTts usque adeo, ut dispendia nulla laboris 
Passus, veloces sequerer sine corpore vates. 
Tum sic YiRGiLics: Virtutis tactus honesta 

10 Flamma amor, alterius tangit praecordia semper, 
Dummodo is hanc prodat Sic, ex quo tempore sedes 
Infcmas subiit nostrum Juvbnalis in orbem, 
Testatus crebro, qui te mihi junxit, amorem; 
In te tale fuit studium mihi, tantaque cura, 

15 Ut nuUi ignoto quisquam devinctior esset, 

Quam tibi deinde fui. Quare brevius mihi scalae 
Hujus erit spatium. Sed dic, et qualis amicos 
Parce mihi, fidenti animo si frena remitto, 
Jamque ut amicitia junetus mihi fare vicissim : 

20 Quomodo avaritiae sedem tua corda dedere? 
Inter doctrinae viro tantam, quanta redundat 
Cura parta tua? Statiom verba ista parumper 



PURGATORII XXII. 221 



Risu excusserunt; deiode ilii talia contra 

Is responsa dedit: Quae singula dicis, amoris 

25 Dulcia signa mihi reputo. Persaepe videntur 
Plurima, quae soleant dubitandi inducere falsas 
Caussas, cum yerae lateant. Quae prima rogastiy 
Sat mihi declarant te errorem mentis in istum 
Venisse, ut credas me arsisse cupidine babendi, 

30 Dum mihi vita fuit; circium fortassis ob illum, 
Pronus ubi jacui. At discas volo, corde fuisse 
Disjunctum nimis a nostro, qui congerere aurum 
Hortatur furor. At ratio fauic praepostera mUle 
Punita est menses, et ni mea cura putasset 

35 Quae tu in naturas hominum, qtiasi percitus ira, 
Clamasti: Quid non mortalia pectora cogis, 
Auri sacra fames? misero in certamine et ipse 
Versarer. Didici nimium me eifundere posse 
Luxuriante manu. Tunc hujus et ante malorum 

40 Factorum me poenituit. Quot crine resurgent 
Tonso, quos hujus lugenda inscitia morbi 
Viventes, et ad usque extremae tempora yitae 
Emittet, cnra expertes stndioque doiendi? 
Et scito culpam, opposita quae fronte repellit 

45 Directe culpam, simul hic siccare virendi 

Virtutem huic. Quare si turbae immistus acervo 
Flentis ayaritiem jacui, dum crimioa yitae 
Abluerim, evenit, quia res contraria poenis 
His me damnavit. — Verum cum tu arma canebas 

50 Impia, nequitia gemina bacchante locastae, 
Dixit, bucolico qui quondam carmine lusit, 
Ex his, quae tecum tangit tua Husa, yideris 
Hic caruisse fide, sine qua benefacta sine ullo 
Pondere spreta cadunt. Si res haec yera patescit, 

55 Qui sol, quaeye faces tibi disjecere tenebras, 
Tempore ut ex illo dederis tua yela secunda 
Post piscatorem? Statius cui talia reddit: 



222 PURGATORII XXIL 



Tu mihi Paroassi suasisti primus adire 
Speluncam, et fontis puros haurire liquores, 

60 Tuque Deum primus dpcuisti mente tueri, 
lUius officio funclus, qui nocte vagatur, 
Qui fert pone facem, et se non juvat, attamen ipse 
Lumine sat doctos ducit sua terga sequentes. 
Magnus ab integro, cum dixti, nascitur ordo 

65 Saeclorum, redeunt mrgo et Saturnia regna, 
Jam nova progenies coelo demittitur alto. 

Te propter cecini, vates, te propter eundem 
Sum Christum amplexus. Verum ut manifestius ista 
Cernas, quae informo, aggrediar conferre colores. 

70 Yera fides, totum penitus quae impleverat orbem, 
Sparsa ministrorum studio, quos summa potestas 
liiserat, aeterni regni, et quae plurima fando 
Tu prior attigeras, jam consonuisse novellae 
Praeconum turbae vidi. Quare ilicet uti 

75 Illis cura fuit, quorum sic integra visa est 
Yita, ut, Christicolas calvo insectante Nerone, 
Illorum fletus pariter mihi flebilis esset 
Hos ope, qua potui, dum mansit vita superstes, 
Juvi. Horum mores recti justique tenaces 

80 Suaserunt omnes alias mihi spernere sectas. 

At Thebana priusquam agerem prope flumina Grajos 
Cantando, ablutus sacrato a fonte redivi 
Ciam populo celans cultum formidine victus. 
Meque diu exterius simulavi de grege coeco 

85 Mendaces venerante Deos; atque ista tepentis 
Mollities animi me' quartum cingere adegit 
llsque orbem cursu, plus quam per saecla quaterna. 

Ergo qui tegmen, sub quo bona tanta latebant, 
Quae dico, primus dempsisti, dum via longa 

90 Scansuris nimium snperest, dic: umbra Terenti, 
Caecilii, Pladti, Vabri qua in parte moratur? 
Dic mihi, an aetemus, si scis, hos carcer in Orco 



i 



PURGATORII XXII. 



223 



Damnet, quive orbis teneat — Tum doctor ad ista: 
Isti et ego pariter, nec non et Persids una, 

95 Et plures alii cum Grajo incedimus illo, 
Aonides quem prae reliquis lactasse feruntur. 
Nos saepe in primo tenebrosi carceris orbe 
Commemorare juvat moiitem, qui tempus in omne 
Nutrices nostras propria secum allicit umbra. 

100 Nobiscum Euripides, nobiscum it lusor amonim 
Teids antiquus, CEUsque AcATHoque poetae, 
Atque alii, lauro queis vinxit Achaia frontem. 
Hic de gente tua Antigonen est cernere, et una 
Deiphilen, atque Argiam, OEDiPODUHque, sororem 

105 IsMENEN tristem ut quondam. Spectabilis adstat, 
Langiae puras quae demonstraverat undas, 
Nataque Tiresia, nec non Nereis aquosa, 
Nec non Deidamu choro slipata sororum. 

Jamque duo vates dederant finem ore loquendi, 

110 Intentis oculis simul omnia collustrantes, 
Scandendi immunes ac nullo pariete clausi. 

Quatuor at famulae, quae solis jussa capessunt, 
Restiterant, cum jam temonem quinta teneret, 
Altius assurgens ardentis lumiue cornu, 

115 Cum ductor: Yertenda reor jam dextera terga 

Ad spondam extremam et circum orbem montis eandum, 
Ut mos est nobis. — Sic mos fuit indicis instar; 
Suspectumque minus nos juvit carpere callem, 
Assensum illa anima digni praebente poetae, 

120 Hli incedebant primi, quos pone sequebar 
Solus; at illorum sermones aure bibebam, 
Qui mihi ApoUinea ditabant pectora messe. 

At cito coUoquium jucundum abruperat arbor 
In media comperta via, fragrantia odore 

125 Poma gerens suavi, bene nata. Atque abietis instar, 
Quae, quo plus toUit se, plus decrescere ramps 
Fert sibi, non secus haec quo plus pertingit ad ima ; 



224 



PURGATORII XXIIL 



Ne quis cooscendat, credo. Qua in parte negabat 
Mons iter, ex alto vis multa cadebat aquarum 

130 Lucentum scopulo, summas aspergine frondes 
Adlambens. Plantae vates accessit uterque, 
Et subito frondes inter sic insonuit vox 
Clamans: Haec yobis venibit carius escal 
Deinde inquit: Hajor stimulavit cura Mariam, 

135 Ut magis atque magis splenderet coena marita 
Integra, quam ut proprio serviret largius ori, 
Quo jam pro Tobis orat; Quasque edidit aevum 
Priscum Romanae, sitis aestum flumine puro 
Contentae explebant. Daniel dum despicit escam, 

140 Huic mentem largis ditat sapientia donis. 

Non secus atque aurum prima aetas pulchra fuisse 
Fertur, cum jejuna fames ex glande saporem 
Ducebat gratum, et sitienti quilibet amnis 
Nectar erat. Dederant Baptistae alimenta locustae 

145 Mellaque. Propterea hunc ornavit gloria tanta, 
Ut nemo hoc major nostra sit origine natus, 
Quod patet ex libris, qui Christi oracula tradunt. 



XXIII. 

Per viridem frondem dum lumina fixa tenebara, 
Qualis qui volucrem vestigans corpore parvam 
Insumit vitam, qui aderat, plus quam pater, inquit: 
Fili, jam molire viam, nam tempora jussa 

5 Aequum est partiri melius. Non segnior ora, 
Atque pedem verti stringens utrumque poetam, 
Sic fantem, ut properans dispendia nulla labori% 
Sentirem. Ecce autem singultibus interruptum 
Carmen: Lahra mea, o Domine! atque hoc voce sonoque, 

10 Qui gratum simui et simul instillabat acerbum 
Sensum. Care pater, coepi, quod venit ad aures, 
Quidnam est? Isque mihi: Simulacra errantia circum, 



PURGArORII xxiri. 



225 



Forsitan ut solyant, quae se debere fatentur. 
Vi, qui haud expertes. curarum per loca vadunt 

15 Extera, sunt soliti, haud nota adventante caterva, 
Qui, dum praetereunt, transversis quemque tuentur 
Luminibus, nec stant; sic ad nos ocius illa 
Adveniens abiensque animarum turba stupebat 
Haud hiscens habituque pia. His cava lumina tetra, 

20 Pallida erat facies, macie attenuataque tanta, 
Ut cutis a rigidis desumeret arida formam 
Ossibus. Haud credo tam extrema pelle minutum, 
Cum magis urgeret victus penuria egentem, 
Tabe ustum tanta traxisse Eresichthona corpus. 

25 Tum mecum haec reputans: En, quae devicta recessit 
Gens, Solyma amissa, postquam sua viscera natum 
Dente Maria avido, esurie superante, petivit. 
Namque ubi erant oculis sedes, utrimque patebat 
Forma annellorum, quos gemma reliquit inanes. 

30 Utque hominum in vultu mutilata parte legendus 
Esset omo, media apparebat litterae imago 
Duodecimae. — Quisnam hoc credat, spirantis odorem 
Adspectum pomi, rabie dum torquet edendi, 
Labentemque undam (ignarus, quanam accidat arte) 

35 Hos dare ita afTectus? Stabam defixus in isto 
Portento, quidnam in venis jejunia spargat 
Talia. Namque hujus tabis, tristisque latebat 
Squamae caussa mihi. En capitis quaedam umbra profunda 
Ex cavea in me oculos vertit, totumque pererrat. 

40 Dein voce inclamat: Quae te mihi gratia reddit? 
Nunquam istum exterius potuissem nosse tuendo ; 
At voce id patuit, quod deletum ill^ ferebat. 
Hac face cognitio penitus mihi tota revixit 
Hutati adspectus, agnovique ora Fobesis. 

45 Parce, ah parce tuam dubitando obtundere mentem, 

Quod scabies pellis mihi turpat adusta colorem, 

Et mihi deficiunt artus; at vera fatere 

15 



r 



226 



PURGATOHIl XXIir. 



L 



De te, dicebaU Da, quaeso, discere, quae sint 
lllae animae geminae, comitesque ducesque viaram: 

50 Ne taceas. Tua mi facies expresserat olim, 
Pallida morte tua, lacrimas, modo fundere filetus 
Non minus hortatur; sic fe dat torta videndum. 
Quare per Superos oro, quid dissecet artus 
Sic tibi, tu narra; ulterius neque coge profari 

55 Attonitum, nam me male respondere paratum 
Efficiunt aliae curae, quae corde redundant. 

Isque mihi: Aeterna virtus ex mente cadenti 
Se insinuat lymphae et plantae post terga relictae, 
Per quam sic tenuor. Quam ccrnis, tota caterva, 

60 Quae canit iliacrimans, quoniam sine more voraci 
Indulgere gulae studuit venata sapores, 
Usta fame atque siti hic iterum fit tempore sancta. 
Dulcis odor pomi, simul et labentis aquai 
Splendor, qui rorat virides adspergine frondes, 

65 Potandi ardorem rabiemque incendit edendi. 
Nec tantum semel emenso renovatnr in orbe 
Poena; ego dicebam poenam, at foret ista vocanda 
Solamen nobis; nam nos trahit ista cupido 
Ad ligDum, quo ductus erat, qui diceret EH 

70 Vultu alacri, Christus, cum prodiga vena cruoris 
Persolvit pretium atque hominum genus omne redeipit. 

Huic ego tum dixi: Quo ex tempore vita, Foresis, 
In melius conversa tua est, mundumque reliquit, 
Tempus ad usque istud nondum sol quinque reduxit 

75 Annos. At tibi si peccandi copia finem 

Ante habuit, fausti quam accesserit hora doloris, 
Quis dat posse Deum complecti rursus amicum? 
Quomodo tam subito potuisti adscendere ad istum 
Orbem? Nam rebar multo inferiora tenentem 

80 Me te offensurum, atque ubi tempore tempora pensant 
Isque mihi: Tam mox absynthia dulcia poenae 
Potatum adduxit lacrimis mea Nella profusis 



PURGATORU XXIll. 



227 



Absque modo, precibusque suis suspina miscens 
Carcere me abstraxit, qui absumit tarda manentes 

85 Tempora, nec reliquos passa est me tangere flexus. 
Haec peramata mihi, nunc me yiduata puella 
Tanto plus est cara Deo dilectaque, quanto 
Pliis sola est, sanctos quae praeferat integra mores. 
Nam quae Sardois Baiixajae in montibus exstant, 

90 Plus in femineo sexu sese esse pudicas 

Ostendunt, quam nunc Barbajae, ubi noslra relicta est. 
Quid dicam, o dulcis frater? Procul liora futura 
Non est, cum ex cathedris templi interdicta tonabunt, 
Queis Florenlinae perfricta fronte puellae 
95 Pectora cum mammis nuda ostentare vetentur. 
Quaenam Barbarico aut Pangaeo in littore nata, 
Ut corpus tegeret, monitts cogenda minisque 
Censurae fuerit? Si obiitae frena pudoris 
Certe compererint, qnid yelox cogitet ipsis 

100 Funesti coelum, jam ululatibus ora paterent. 

Quod si mens praesaga mihi haud hic fklsa volutat, 
Tristities aegras absumet dira, priusquam 
Induat ora pilis, somnum a solamine cantus 
Qui capit in cunis. Sed niiinc, oro, efQce, frater, 

105 Ne me suspensum teneas; da discere, qui sis; 

Adspice, non modo ego, sed gens haec omnis in uno * 
Defixa obtutu est, ubi solis lumina velas 
Unus. — Ego contra: Memori si mente putabis, 
Quis fueris mecum, quo tecum cognitus usu 

110 Ipse tibi fuerim, in praesens meminisse pigebit 
Nunc quoque. Me nuper victu deduxit ab illo, 
Qui me praecedit, cum vobis visa rotunda est 
Iliius soror, atque allum digito indice soiem 
Monstravi. Hic noctis per lurida regna profundae, 

115 Perque animas vera defunctas morte reduxit 

. Corpore me hoc vero constantem, isturoque secutum. 

Hic me consiliis scandentem hujusque meantem 

15* 



228 



PURGATORU XXIV. 



Circum orbes montis, qui passu incedere recto 
Yos docet insani male tortos turbine mundi, 

120 Traxit, et is comitem spondet mihi se esse futurum, 
Donec deveniam loca, ubi invenienda Beatrix 
Est mihi: et hic isto comite et doctore carendum est* 
Atque iSy qui mecum promissis utitur istis 
Hic, est ViRGiLios, libuitque ostendere turbae 

125 ViRGiLiuM; sed quae nos propter obambulat umbra, 
lUa eadem est, per quam tremefacta remugiit omnis 
Regni hujus rupes, quae illam sua jussit habere. 



niv. 

Nec pes sermonem, nec lentius ire jubebat 
Sermo pedem; sed nos fantes properare yicissim, 
Ut vento ratis acta bono. Et quae functa secunda 
Morte videbantur simulacra carentia succo, 
6 Per caveas cujusque oculi traxere stuporem, 
Ut sensere, auras me ducere corpore viyo. 

Atque ego sermonem insistens: Haec serius, inquam, 
Forsitan alterius caussa conscendit Olympum. 
At dic, si notum esl, ubinam PiccARBA moratur? 

10 Dic, num quem yideam, quem dignum rere notatu? 

* Isque: Soror mea, quae sita erat pulchram inter et inter 
Sanctam, ut nescirem, qua primum hanc laude notarem, 
Laeta inter Superos serto jam cincta triumphat. 
Talia yoce prius reddit; dein: Nemo vetatur 

15 Nomine quemque suo, quoniam jejunia vultus 
Emuncti macie jam delevere figuram, 
Signare. Hic (digitum et tendit) Bonajuncta yocatur 
LuGGENSis. Sed quae reliquis magis arida paliet, 
IUius est facies, cui sancta ecclesia quondam 

20 Sponsa fuit, quique est retro : Fuit ille Turonis, 
Anguillas qui Yolsinienses purgat in albo 
Exstinctas yino; yentrem modo luget inanem. 



PURGATORIl XXIV. 229 



Et multos alios ostendit, nomine quemque 
Appellans proprio, non dedignantibus illis, 

25 Sic ut me obscuro nemo signaverit actu. 
Yidi Ubaldinum PiLEifSEH dentibus aspris 
Incassum utentem, superante cupidine edendi; 
Et te, BoNiFAci, quem multae examina gentis 
Narrabant pavisse pedo; et te, Marchio, vidi, 

30 Cui quondam urbs Livt spatium indulsisse bibendi 
Fauce minus sicca fertur, licet aridus esses 
Usque adeo, ut nunquam vino satiatus abires. 
Utque aliis qui alium praefert, sic nostra morata est 
Mens in Lugcensi soIo, quem nosse putabam 

35 Me melius ; sed nescio, quid secum ille fremebat : 
Audieramque illic Gentocam, ubi vulnus inhaesit 
Otoris, quod sic miseros depascitur artus. 

anima, fauic dixi, quae tam *studiosa videris 
€olloquii nostri, fac, quaeso, ut plenius aure 

40 Dicta tua accipiam, teque exple meque loquendo. 

Femina jam nata est, atque haec velamine nondum 
Utitur, ille infit, per quam tibi dulce manere 
Urbe erit in nostra, hanc plures utcunque reprendant. 
Perges id monitus: si, quem misi ore, susurrus 

45 Attulit errorem, id pariter te vera docebunt. 

Sed dic, num videam hic illum, qui carmina primum 
Intulerit nova, et altisono sic incipit ore: 
0, quae, quid sit amor, sentitis mente, puellae. 
nie ego sum, dixi, qui, quod vis spirat amoris, 

50 Signo, et quo ille modo sensus in pectore dictat, 
Saepius hoc scribo. frater, nunc cernere nodum 
Fas est, qui scribam, Guittonem, meque repressit. 
Nunc didici, cur vos dictantem pone secuti, 
Stringitis faunc vestris pennis, nec contigit unquam 

55 Ausis id nostris. Et qui mage finibus illis 
Prosilit, ut placeat, quam longe diiferat unus 
Atque alius stylus, ille minus vidisse putatur. 



230 PURGATORII XXIV. 



Haec quasi contentus factoque hie fine quieTit. 
Ut genus alituum propter Nili ora sonantis 

60 Hibemans, sese' interdum simui agtuine stipat, 
Deinde magis propere nubes longo ordine tranat: 
Sic, quae gens aderat, yerso properantius ibat 
In me ore, ob maciem studiumque lenssima carsu. 
Utque vir a multo succussu lassus, abire 

65 Fert patiens comites, jam ientis passibus usus, 
Donec se effundat pectus quatientis anhelum 
Yis follis: sic est passus transire Foreses 
Sanctum agnien; verum ille retro post terga secutns: 
Quando erit, ut rursus mecum tua sensa loquentem 

70 Te videam, ajebat? — Scitanti ego talia contra: 

Quid mihi adhuc superet vitae, haud est scire potestas; 
Sed mihi tam cito non fuerit loca in ista reverti, 
Quin prius ad ripas me* adducat justa cupido. 
Nam magis inque dies, quam sum sortitus habendam 

75 Pro patria, tellus se quavis dote bonorum 
Nudat, et excidium sibi triste parare videtur. 

Nunc i, respondit; namque ausum piura nefanda, 
Et magis infamem mihi cauda est cernere.equina 
Raptatum ad valles, ubi non est copia culpae 

80 Unquam delendae ; nam quo plus beliua passus 
Ingeminat, tanto velocius incita fertur, 
Donec eum caedit corpusque exsangue relinquit 
Disruptum foede. Non multis orbibus illa 
Volventur (vultumque ocuiosque ad sidera vertit), 

85 Cum manifesta tibi venient, quae plurima fari 

Nunc vetor. At maneas; nam magno hic tempora constant, 
Quaec nimis insumo, dum sic simul ire cupido est 

Qualis eques socios equitantes praepete cursu 
Praevertit, primumque petit, stimulo actus honoris, 

90 Gertamen: talis multo majoribus ille 

Saltibus excessit. Sic inter utrumque poetam, * 

Quos tota eximios suspexit tenra magistros, 



PURGATOfill XXIY. 



231 



Jam super unus eram. Ast ubi nostra evaserat ante 
Ora ita, ut hunc ocuH possent captare sequaces, 
95 Ut mens verba prius, gravidos cum cernere yisus 
Alterius pomi ramos, plenosque vigoris 
Quae non longe aberat, nam tunc modo temporis iUuc 
Lumina transtuleram. Prospexi utrasque sub ipsa 
Tollentem palmas populum, cupido ore frementem 

100 Nescio quid frondes adversus, more modoque 
Infantum desiderio luctantium inani, 
Qui rogitant, et queis non dat re^onsa rogatus, 
Quoque magis stimulis inhiantes pungat acutis, 
Alte suspensum certat retinere, quod optant, 

105 Nec tamen abscondit. Dein tota caterva recessit, 
Ut quae falsa animi est; et nos devenimus illam 
Sub plantam, quae tot lacrimasque precesque refufat. 
Ferte gradum ulterius, neve isti accedite plantae; 
Lignum est hinc supra, quod dentibus Eva momordit, 

110 Haec illa sata planta fuit. Sic nescio, quiddam 
Insonuit frondes inter. Quare agmine juncto 
YmGiLiDS SxATiusque et ego discessimus inde, 
Radentes latus ad coelum se vertice toliens. 
Yolvite quisque animo devotae robora pubis 

15 Prognatae nebuia, quae vino expleta epulisque 
Pectoribus geminis, dicebat, Thesea duro 
Bello oppugnarunt; et Judae sanguine cretos 
Tam molle ad potum fassos se pectus habere, 
Quare istis Gedeon non est comitantibus usus, 

120 Collibus ex Midian cum se conjecit in hostes. 
Sic praetergressi ex geminis nos legimus unam 
Oram, et multa gulae venerunt crimina ad aures, 
Queis miserum accessit lucrum. Dein calle potiti 
Et lato et solo nos plus quam mille vagati 

125 Passus defixis animis contendimus ultra 

Muti omnes. — Quid vos curarum, o pectora trina, 
Sic versat? subito necopinus venit ad aures 



232 PURGATORU XXY. 



Hic sonitas. Quare, ceu bellua territa et excorsy 
Excutior toUoque caput, cum cemere averem 

130 Haec fantem; et nunquam vidi igne rubescere tanto 
Seu liquidum vitrum, sive in fornacibus aera, 
Ut quendam adspexi dicentem: Scandite in altum, 
Si vos fert animus, nam opus est huc flectere gressum; 
Hac iter est .illis, qui exoptant pace potiri. 

135 Illius adspectus mihi ademit lumina visus; 
Quare doctores respexi, ut qui pede vocem 
Demonstrantis iter sequitur; qualisque, propinqui 
Nuncia Luciferi, sub Maji tempora spirans 
Tota halat praegnans herbis et floribus aura; 

140 Tali percussam venti mihi flainine frontem 
In medio sensi, et jactatae verbere plumae, 
Quae simul ambrosiae jucundum afOavit odorem; 
Atque hausi has voces: terque quaterque beali, 
Gratia queis tantum dat luminis, ut malus ardor 

145 Suavia captandi, haud nimia hos fuligine laedat, 
Esuriem justo semper moderamine passos. 

XXV. 

Hora minus patiens depygem tendere in altum 
Adscensu, instabat; medii namque orbe diei 
Confecto, hunc Tauro atque Nepae sol cesserat umbras. 
Quare ceu vir, qui indocilis consistere cursum 

5 Insistit, quaecumque sibi res obvia fiat> 
Si quid eum stimulo pungat; sic ostium inimus, 
Prendimus et scalam praeeuntis terga premendo ; 
Nam nimis arcta vetat pariter conscendere binos. 
Qualis, ubi pastum est egressa ciconia, pullus 

10 Alas attollit, studio stimulante volandi, 

Linquere sed niduAi haud ausus, dimittit utrasque: 
Talis ego accensam simul exstinctamque rogandi 
Gestabam curam, quae nutum erumpit in ilium. 



.^JHW-rfWI^ 



^■^ 



PURGATORII XXV. 



233 



Quem primum prodit, qui nititur ore profari. 

15 At quamquam celeri peteret scalae ardua passu, 
Haud pater ille meus dulcis cessavit et infit: 
Solve arcmn fandi, adductum curvamine ad usque 
Ferreum utrimque caput. Tunc tuto labra resolvens 
Coepi: Qui possit quisquam macrescere, ubi esca 

20 Membra alere haud opus est? — Memori simente volutas, 
Ut quondam Aenides, consumpto stipite, et ipse 
Consumptus fuerit, non te sic acriter, inquit, 
Haec res afGceret. Tum si tecum ipse putabis, 
Ut motum ad vestrum motu respondet eodem 

25 Yestra quoque in speculo effigies, tibi molle videbis, 
Quod visum est durum. Sed si fert ista cupido 
Hac magis inspecta penitus requiescere caussa, 
Ecce tibi Statius, quem posco voce precorque, 
Sanabit plagas. — Si te praesente resolvo 

30 Huic nodum, aeterni quem nectit judicis ira, 
Respondit Statius, fassus me posse negare 
Nil tibi, deposcam veniam. Dein talibus infit: 
Si quae verba loquor, fili, tu mente volutas 
Ac recipis, caussam quaerenti lumina praebent. 

35 Sanguis perfectus, bibulae quem baurire recusant 
Venae, quique manet, patinis velut esca remotis, 
Imo in corde sibi vim sumit, quae omnia membra 
Humana informat, ceu qui se elTundit inanes 
Sanguis per venas, ut sese vertat in illa. 

40 Dein digestus abit, quo non est dicere honeste, 
Atque hic deinde gemit, se alieno sanguine miscens, 
In vas injectus, natura quod indidit ante. 
Atque ibi sanguis uterque coit, facere iste paratufi, 
Iste pati, loca sortitus perfecta receptus, 

45 Unde simul premitur. Slc junctus viribus uti 
Incipit, in primis se cogens, idque vigore 
Firmat, cui propria dederat coalescere primum 
Materia, atque anima evadit, quae proditur actu 



234 



PURGATORII m. 



Yirtus, qualis inest plantae, nisi planta teneret 

60 Jam ripam, illa novos properaret tangere portus. 
Dein sic intus agit, motus ut jam explicet, et jam 
Expediat sensum, ceu spongia in aequore Tivax. 
Atque hic aggreditur componere disposituras, 
Quas poscunt tali prognatae semine yires. 

65 Se modo dilatat, modo flectit yivida virtus, 
fili, ipsius manans ex corde genentis, 
Ars ubi naturae cunctos se intendit in artus. 
At qua qui est animans, mox fiat farier aptus, 
Nondum cognoscis. T antis est septa tenebris 

60 Haec via, ut a vero jam longe abduxerit illum, 
Qui tibi doctrina mente et praestabat acuta; 
Namque anima docuit sejunctam adsistere mentem, 
In qua consilium est, quia nullam in corpore sedem 
Huic uni propriam vidit. Nunc pectore aperto 

65 Fac verum accipias,'quod prodo in luminis oras. 
Nam simulac foetus coepit gaudere cerebro 
Perfecto, hunc primus laetanti suspicit ore, 
Artis opus tantae motor miratus, et aurae 
Ipse novum flamen spirat virtute repletum, 

70 Quod, quidquid vires valet exercere per artus, 
Attrahit in sese, ac totum sibi jun^t in unum. 

Hinc simplex anima exsurgit, quae praedita vita, 
Et sensu pollens, in se sese ipsa reflectit. 
Quoque minus tecum me sic mirere locutum, 

75 Adspice, ut in vinum mutetur, sole colorem 

Praebente, huic junctus, qui manat vitibus, humor. 
Et simulac Lachesis devolvit veliera fuso, 
Carnis se solvit vinclis, et quidquid habebat 
Immortalis et humani, virtute sua stans 

80 Fert secum: ex reiiquis quaecumque est muta facultas 
Insita, qua meminisse valet, qua judicat et vult, 
Acrior evadit, quam si esset corpore vincta. 
Nec mora; praecipitans, miruml per se incidit orae 



PfJRQATORII XXV. 



235 



Alterutri. Hic primuin cognoscit trita Yiantiii, 
85 Quas tenuit quondam, simulatque in sedibns illis 

Circumscripta fuit, talisque et quanta per artus 

Serpebat vivos yirtus formare parata, 

Praeradiat circum. Ac Teluti praenubilus aer 

Alterius radiis, quos ipse repercutit, ictus, 
90 Ostendit yarios adverso sole colores: 

Sic prope qui aer adest, fonnam sibi sumit eandem, 

Quam sedes sortita suas anima imprimit illi 

Yi propria, ut stetit. Ac veluti ignis consequa flamma 

Forma novella animum sequitur, quocumque vagatur. 
95 Et quOniam ex illa trahit informata figuram, 

Umbra solet dici. Atque hinc, queis erat ante potita, 

Disponit sensus omnes ad lumina visus. 
Hinc vox elicitur^ lacrimae, suspiria, risus, 

Quaeque audire fuit montis tibi septa petenti. 
100 Ut desiderio tabescit quisque, vei iila 

Aut alia cura, vultum sic induit umbra; 

Atque haec est, tantnm quae affert tibi caussa stuporis. 
Jamque ubi torqueodos postremus distinet orbis, 

Ventum erat. Ad dextram nos versi intendere mentem 
105 In curas alias. Hic ejaculata favillas 

It ripa in flammas, flatumque extrema corona 

Altius exspirans, procul a se tela repeliit 

Ignis et amandat. Quare singlariter uni 

Cuique legenda fuit reclusi marginis ora. 
110 At mihi utrimque metus: A flamma hinc, inde propinquo 

A lapsu. — Hic opus est oculos compescere duro 

Freno, dux inquit; nam te res tantuia posset 

Trudere in errorem. Medio vastissimi in aestu 

Incendi audivi carmen, quo summa parentis 
115 Poscitur aeterni elementia, ut impetus ingens 

He minus eiliceret metuentem vertere visum. 

Adspexique animas iilic flammam inter euntes, 

Quare iiias passusque meos speculatus. utramque 



236 



PUHGATORII Xm 



r 



Alternis aciem nnnc huc, nuno diyidere illuc 
120 Curabam. — Ast hymni jam tota lege peracta, 

Yox effata Vimm non cognosco impulit aures; 

Deinde hymni numeros iterum absolyere remisse, 

Cujus sub finem damavit tota catenra: 

Phoebe iniit cursu siivas, Helicenque removit, 
125 Quae virus passa est Yeneris. Dein corpore castos 

Clamayere viros matresque, ut jura marita 

« 

Poscunt. Idque sat esse illis puto tempus in omne, 
Quo flamma uruntur: curam hanc, haec pabula poscit 
Yulnus, ut huic tandem claudantur hiantia labra. 



XXVI. 

Alter post unum dum sic per marginis oram 
Ibamus, caveas, mihi dulcis saepe magister 
Dicebat; studiosa juvet te cura monentis. 

Sol mihi dextrum humerum feriebat lumine et onmem 
5 Occasum clarans mutabat coerula Coeli 
Candidus; et mage candentes ego corporis umbra 
Fingebam flammas; atque hic quoque millia vidi 
Umbrarum, indicium tantum quae mente notabant. 
Atque haec caussa fuit, cur coepit quisque rogare, 

10 Quis sim, atque altemis: Non iste est, dicere, corpus 
Fictum. Dein propius, prout est data copia, versi, 
Usque magis certam sunt rem cognoscere adorti, 
Deseruisse locum yeriti, quem possidet ignis. 

tu, qui extremus, non quod pigra membra retardant, 

15 Incedis, sed quod te fors reverentia vincit, 
Da mihi responsum flammisque sitiqiie perusto, 
Nec mihi duntaxat; namque id sitit ista caterva, 
Plus quam Indi, Aethiopesque aigentis munera rivi. 
Dic nobis, quae caussa subest, cur parietis instar 

20 Solem defendisy veluti si in retia mortis 

Nondum etiam intrasses? — Quaedam sic umbra locuta est; 



PURGATORII mi. 237 



Et dicturus eram, quis sim, nisi yisa repente 
Res alia ac necopina sua noTitate stupentem 
Me defixisset Medio nam in calJe vomente 

25 Flammas, huic genli gens obvia fronte ruebat, 

Quae me suspensum tenuit. Video undique quamque 
Umbram ibi festine yenienti occurrere et unam- 
Quamque sibi altemis partirier oscula raptim, 
Nec remanere, brevi contentam pignore amoris. 

30 Non aliter nigrum in campis formica per agmen 
Os ori alterius jungit, cum lorte cupido 
Fert iter et casus comitum novisse suarum. 

Et simulac yisum est congressum solvere amicum, 
Ante prior passus quam illac transmittat euntes, 

35 Singula quaeque novam per se superare laborat 
Gentem, clamando elate Sodomam. atque Gomorram; 
Et noTa gens contra clamabat pectore toto: 
Pasiphae Taccam ingressa est, ut taurus in iram 
Lascivae irrueret. Dein pennis alt^ secantum 

40 More gruum, dum pars montes petit una Riphaeos» 
Altera arenosas terras, ea frigus, et ista 
Effugiens solem; pergit gens altera, adestque 
Altera; deinde iterum in lacrimas cantusque priores 
Ibat clamoresque, prout plus quamque decebat. 

45 Deinde mihi accessere iterum, velut ante, rogantes 
Quae prius adstiterant, intentaeque ora tenebant. 
Tum qui bis vidi studium, quod gratius esset, 
Sic coepi: animae secura pace potiri, 
AdTeniente die, ceitae; nec acerba, nec acTo 

50 Plena remanserunt illic mea membra, sed ipse 
Mecum haec portari cunv sanguine et ossibus istbuc. 
Hinc ego conscendo, ne coecus me implicet error 
Praeterea. Mulier siiperis in sedibus adstat, 
Hanc mihi quae exorat Teniam, et mortale per orbem 

55 Ipse fero Testrum. Sed major Testra cupido 
Sic fiat saturata cito, ut domus hospita coelum 



238 



PDR6AT0BII XXVI. 



Sit Tobis, ubi abundat amor, multoque patesctt 
Amplius huic spatium, qui sitis, dicite, ut ultra 
Progrediar scriptis; et quaenam est illa catenra, 

(M) Quae sic post Testrum fertur pede praepete tergum? 
Non aliter moutanus homo stupet inscius ore 
Turbato mutusque haeret spectaculo, ubi urbem 
Et rudis et feros ingreditur, qnam qnaelibet umbra 
Portento excussa est. Sed postquam exempta stuporis 

65 Sarcina, qni subito generoso in corde ?irorum 
Intepet: te, inqnit, felicem, quae umbra rogarat 
He prior, ex nostro quae exportas littore vitae 
Notitiam, ut yiTas melius. Vestigia nostra 
Quae gens non sequitur, malefacto offendit in ilio, 

70 Per quod se audivit reginam a plebe vocari 
Caesar, in opprobrium, cnrru victore triumphans. 
Quare clamantes Sodomam dant terga citato 
Cursu, quodque audire fuit, sibi quisque fatendo 
Exprobrat, atque rubore suo flammam adjuvat ignis. 

75 Semina sunt labis nostrae ex capite Hermaphroditi 
Orta; ast humanae quod nos praepostera legi 
Praetulimus, nostrum sectantes more f^erino 
Ingenium, legitur nobis abenntibns in nos 
lUius nomen, quo infamia nostra notatur, 

80 Bellua quae inventa est referentibns ora ju?encae 
In textis, — Nunc scis, qnae nobis acta fuerunt, 
Et quae noxa egit sontes. Si forte reqniras, 
Qui simus, nomenque simnl cujusque reposeis, 
Non yacat id fari, nec sdrem» Ast ista cnpido 

85 Per me manca tibi fiet Nam nomine Gmnus 
GuiNiCELLus ego dicor, jamque abluo sordes, 
Quod prius indolui, potius quam extrema manerem. 

Quales, tristitia orbatum exagitante Lycnrgum, 
Prosihiere duo visa genetrice gemelli: 

90 Talis ego, at tantum non ausim, nomine nostri 
Audito patris et reliquorum, quos tulit aetas 



PURGATORil XXVi. 239 



Eximios yates, qui dulci camiine amores 

Tam culti cecioere suos. Ego mutus, et absque 

Auditus sensu steteram defixus in isto 

95 Uno haesique diu pendens, nec, cautus ab igne, 
Accessi propius. Postquam saturata videndo 
Nostra acies fuerat, quae yellet, cuncta spopondi 
Haec me facturum, confirmans plurima verbis, 
Cuique animo factura fidem. — At sic incipit ille: 

100 Ut didici auditu, post te yestigia linquis 

Talia et usque adeo clara, ut nec flumina Lethes 

Haec abolere queant, aut offuscare nigrore. 

At tua si yerum juravit fida loquela, 

Dic mihi, cur tua dicta oculique et gestus amorem 

105 In me praeportant tantum? — Huic ego talia contra: 
Dulcia, quae quondam cecinisti, carmina, quaeque 
Tam sunt duratura diu, quam lege recenti 
Husa diu utetur, pretiosa et cai*a futuris 
Scripta tua efficient. frater, quem tibi monstro, 

110 (£t digito prae se stantem mi ostenderat umbram) 
Maternae fuit hic linguae faber opUmns, inquit. 
Praestitit hic cunctis, teneros seu lusit amores» 
Tradidit aut scriptis romantica lege solutis; 
Et sine sponte loqui stultos, qui anteire putarunt 

115 Lehoyicanuh. Mos est his toliere vuUum 

Plus ad rumorem, quam mente expendere yerum; 
Sic prius obfirmant animum, quam audire laborent, 
Quid ratio quidve ars poscant. Sic multa vetusto 
Ex'aevo stupuit GuiTTOifEM turba, secuta 

120 Yulgata, inque diem crescentia murmura famae, 
lUum laudando; yerum certamine in isto 
Plures de nostris illum ostendere minorem* 

Quod si tanta patet priyo tibi gratia, ut intres 
Claustrum, ubi Christus adest coUegl maximus abbas, 

125 Dic Pater, huic, noster pro me, quoad indiget usus 
Pro nobis mundo hoc in nostro, qui abstulit omne 



240 PURGATORii xxvn. 



Peccandi arbitrium nobis. Dein, forte daturus 
Ipse locum adstanti, per flanmiae incendia fugit, 
Assimilis pisci per aquas fundi ima petenti. 

130 Paulum ego monstrato accessi, me discere aTentem 
Illius noraen testatus corde parasse 
Huic gratam in nostro sedem. — Tunc liber ita infit: 
Tam mihi dulce venit, quod comi voce rogasti, 
Ut neque ego possim, nec sit celare voluntas, 

135 Quod petis. ARPfALDOS dicor, qui ploro modisque 
Cantito flebilibus, simulatque ego mente recordor, 
Quo me praeteritae duxit dementia vitae. 
Jamque dies mihi tam sperata Tidetur adesse. 
Nunc per Tirtutem te oro, quae scandere scalas 

140 Dat tibi supremas, ut fausto tempore nostri 

Sis memor angoris. Dein purum se abdit in ignem. 

xxvn. 

Ut cum prima Tibrat radiorum spicifla in urbem, 
Auctor ubi suus effudit cum sanguine Titam, 
Altius iuTectum sub Librae sidus Ibero 
Labente, atque horam sub sextam rursus adustis 
5 Undis in Gangem: haud aliter sol stabat eratque 
Ultima pars lucis, laeto cum se obtulit ore 
Angelus. Extra ignis flammas ripam ipse tenebat, 
Et majore sono, quam hominis tox viTa tulisset, 
Cantabat: Mundo qui incedunt corde, beatos! 

10 Exinde: animae sanctae, nisi mordeat aestu 
Flamma prius, non est ultra codtendere gressu; 
Intrate hanc, nec sint aures ad carmina surdae 
Inde emissa loci. — Sic cum prope Tenimus, inquit; 
Quare, his auditis, tali sub imagine factus 

15 Restiteram, quale est post funera corpus humandum. 
Et stratus digitis intra se pectine junctis, 
Inspexi ardores, roTocans, quae corpora quondam 



PURr.ATORII xxvir. 



241 



Yiya hominum vidi flamma crepitante cremari. 
Ductores versi me respexere benigne, 

20 ViRGiLiusque inquit: Dolor hic fortasse subesse, 
fili, queat, at non qui det corpora leto. 
Id memora, id memora. £t si te salvum ipse reduxi 
Ger¥oni impositum, queis pro te viribus utar, 
Jam propiore Deo? Maneat tibi mente reposta 

25 Haec non vana fides, medio si tu ignis in alvo 
Mille annos jaceas, hunc non tibi posse capiUum 
Depraedari ullum. Quod si tu forte putabis 
Me dare verba tibi, mox te objice, et ipsa periclum 
Dextera veste tua faciat. Jam pone timorem, 

30 Atque metus omnes; ades huc, accedito tutus. 

' Ast ego et obfirmare animum atque insistere contra 
Mentis consilium auctori parere jubentis. 
Ut me proposito haerentem atque obsistere certum 
Yidit, turbatus paulum: Nunc adspice, fili; 

35 Teque BEATRicEMque inter jam ponitur, inquit, 
Hic paries. Veluti dausurus lumina morte, 
Ad nomen Thisbes ea sustulit oraque amantis 
Pyramus extremum adspexit, cum mora cruentas 
Induerant maculas: sic, quae mihi pectora primum 

40 Duruerant, mihi tum subito mitescere sensi ; 
Nomine et audito, quod mi usque renascitur intus, 
Quaesivi ciq>ide sapientem corde magistrum. 

IUe caput quassans: Quid nobis? Ergone standum 
Hic erit? Et post haec risit, quod sa^e puello 

45 Fit balbo, pomi qui victus imagine cedit. 

Inque ignes medios prae me se immisit et ipsum 
Oravit Statidm, legeret vestigia retro, 
Qui primum longo se abduxerat intervallo. 
Ut flammam intravi, me salta in stagna dedissem 

50 Ferventis vitri, ut mihi membra perusta levarem; 

Usque adeo sine more atrox ea flamma furebat. 

At pater iUe mihi dulcis lenire dolorem 

16 



242 PURGATORII XXVll. 



Solando cupiens, Tario sermone serebat 
Multa Beatricem meiDorans, sic ore locutus: 

55 IIujus jam videor faciem mihi cemerc. — Nobis 
Pro duce vox aderat, quae ultra nos missa canebat 
Nos buic intenti partem devenimus illam, 
Uude erat adscensus. Patris o dilecta, venite, 
Pectora fida mei, vox ex ardente micantis 

60 Luminis insonuit centro, quod luce replebat 
Tanta illas oras, acies ut nostra requirat 
Illum victa pati, nec erat spectare potestas. 

Sol abit, ajebat, veniuntque crepuscula noctis; 
Ne state, at passus cursu celerate citato, 

S5 Donec vesper adhuc minus atras induit umbras. 
Recte adscendebat per saxi concava caliis, 
Tramite sic vergens, ut jam mihi iumina solis 
Prae me interciperem, quae ianguida facta cadebant; 
Atque gradus paucos fuerat superare facuitas, 

70 Cum soiis cubitum ex illa, quae evanuit, umbra 

Sensimus a tergo. Atque prius quam, qui patet ingens 

Orbis finitor, per cunctas undique partes 

Unam vestiret formam, et sua cuncta teneret 

Nox sibi, quisque gradum pro iecto presserat unum. 

75 Sic dantes ultra nobis contendere vires, 
Plus quam solamen, montis natura refregit 

Ut grex caprarum, qui praeceps atque protervus 
Per saxa inpastiis, per culmina summa ruebat, 
Fit mansus folia, atque esas dum ruminat Iierbas, 

80 Quejn prope pastoris ^ustodia fida bacillo 

Stat nixa, inque iilis tota est; et more modoque 
UpiUonis oves juxta dace membra quieti 
Sub dio soiiti, qui longas ducere noct.es 
Sustinet evigilans, fera ne disperdat ovile: 

85 Taies tunc pariter fuimns nos copia tripiex, 
Instar ego caprae, simiies pastoribus iiii, 
Praeciacti lunc atque inde specu. Hic extraria coeli 



L 



Se dare lustranti poteral pars panra yidendaiii: 
At parva ex illa spectabam sidera parte 

90 Clara magis solito, majore ac praedita fonna. 

Haec ego dnm miror mecnmque haec mente voluto, 
Me cepit somnns, somnus res saepe noyellas 
Ante diem discens. — Quo primum tempore, credo, 
Ortum praecurrens montem radiaverit illum 

05 Clara Venus, flammas praeportans semper amoris, 
Mi praestans mulier forma integraque juventa 
Visa est sopito per campos ire patentes,- 
Decerpens flores haec ore locuta canoro: 
Nomine quo dicar, si quis fortasse requirat, 

100 Me sciat esse Leait et manibns non parcere pulchris 
EiTantem circum, ut serto mea tempora cingam. 
Dum speculo referente inearo mirata figuram 
Ipsa isti placeam, hic roe ornatus cura moratur; 
At germana mihi nuHo unquam tempore Rachbl 

105 Fixa suo speculo declinat lumina, et haeret 
Sede dies totos. Cupit baec sua lumina pulcbra 
Adspicere, ut me sollicitam fert cura parandi 
Omamenta manu. Huic speculandi, nii ardor agendi. 
Et jam per lumen subfuscum, signa diei 

110 Praeportans, tanto peregrinis gratius omen, 
Quanto iJlos brevior patrias via ducet ad oras, 
Undique depulsa fugiebant nocte tenebrae, 
Atque simul somnus. Quare tunc membra levavi, 
Et magnos vidi consurrexisse magistros. 

115 Dulce illud pomum, per tot quod quaerere ramos 
Ingenti certant ntortalia pectora cura, 
Omnem hodie esuriem plena tibi paee domabit. 
« Talia Minciades; et nunquam tanta fuere 
Munera strcnanim, quae sic mihi grata venirent. 

120 Visque voluntati- tanta est super addita summnm 

Scandere suadenti montem, ut, quocumqne moverem 

Passus, sentirem pedibus succrescere pennas. 

16* 



244 PURGATORII XXVIIf. 



Postquam suppositae percurriinus ardua scalae, 
Supremumque gradum attigimus, sua lumina fixit 

125 In me Yirgilius fuditque has pectore voees: 
Arsura aeternum atqne babitura incendia finem 
Vidisti, fili, atque aditura loca in illa tulisti, 
In quibus hand iicet ulterius mibi cemere quidquam. 
Huc usque mgenio te traxi fretus et arte; 

130 Nunc tibi pro duce sit, sit pro ductore voluptas; 
Ardua vicjsti, vicisti obscura viarum. 
Ceme iliic solem in media tibi fronte micantem, 
Graminaque et flores, frondosasque adspice piantas, 
Quas fert sponte sua nulio terra ista colente. 

135 Dum pulcbro advenient oculi fnlgore nitentes 
Laetifici, ob laorimas quorum te jussus adivi, 
Jam cessare potes, perque iila vireta vagari; 
Nec mea tu dicta ulterius nutusque manebis. 
Incolumi arbitrio, recta sanaque potitus 

140 Libertate, vales, gravis et te falleret error, 
Si te ex arbitrio prohiberet ducere vitam; 
Nam tete supra cingo sertoque mitraque. 



XXVIII. 

Jam cupidus lustrare intus circaque recessus 
Divini nemoris densos vivosque, novelli 
Frangentes oculis fulgentia teia diei; 
Haud mora, deserui ripam, caropumque patentem 

5 Exiguo ingressus passu, per lene ferebar 
Lente iter ambrosios exspirans undique odores. 
Dulce strepens, ulla nratari nescia caussa, 
Aura mihi frontem majore haud flaminis ictu 
Tangebat, quam si afflaret vis blanda Favoni; 

10 Quam propter tremulae ac dociles levitate secunda, 
Quotquot erant, pariii nutabant ordine frondes. 



l. 



PORGATOail XXVIU. 



245 



In partem versae, quam contra projicit umbrain 

Mons sanctus primam; haud tamen bae vertigine sparsae 

Sic, ut desinerent fastigia summa tenentes 

15 Arte sua volucres uti, solitosque ciere 
Cantus; quae pleno fundentes gaudia corde, 
Excipere omnigenis certabant cantibus boras 
Primas sub foliis, quae edebant consona murmur, 
Quale audire melos facile est prope littora Classis 

20 ConOatum hinc inde in ramis pineta per alta, 
Auster ubi Aeolio ienis se carcere solvit 

Jamque per antiquae intuleram me devia silvae, 
Tarde progrediens adeo, ut jam scire nequirem, 
Qua veni, cum me vetuit procedere rivus, 

25 Ad laevam modicis inflectens gramina lymphis 
In ripas egressa suas. Pellucida quaevis 
Fontibus ex nostris aliquid concludere misti 
Unda videretur prae illa, quae illimis in imo 
Nil celat fundo; quamvis subfusca sub umbra 

30 Perpetua excurrat, quae Solis iumina nunquam 
Nec Lunae patitur nemoris per ocapa vagari. 

Adductis pedibusque oculisque ego fluminis alveum 
Transsilui parvum, visurus laeta yireta 
Florida, tam vario discrimine picta colornm: 

35 Atque hnc mi occurrit, fieri ut quandoque videmus 
Quiddam improviso, quod cunctas pectore curas 
Attonito avertit Nullis comitantibus ibat 
Ore canens mulier floresque a floribus ipsa 
Secernens, pede tacta hujus queis tota nitebat 

40 Semita. Cui dixi: mulier pulcherrima, amoris 
Quae facibus calefis, fronti si credere dignum est 
Cordis testanti sensus, ne huc abnue, quaeso, 
Ferre aditum propius ripam, ut, quae cannina cantas, 
Figere mente queam. Per te subit insula, per te, 

45 Qualis erat spectanda, subit Proserpina in ipso 
Tempore, cum genitrix illaon, ver illa serenum 



246 



FUHGAIXIBU XXVIII. 



Amisit. — Veluti adductis ?estigia ^antis 
Collecta in cboreain vertit matrona retrorsum, 
Vixque pede ante pedem posito accessisae videtur: 

50 Sic inter flores ostroque auroque micantes 
Ad me conversa est, ut, quae defigit boneste 
Lumina humi, virgo, voluitque explere rogantem; 
Nam sic accessit, dulce ut modulamen iniret 
Aures, atque omoes dederit cogaoscere voces. 

55 At simulac venit, jucundi ubi fluminis undae 
Irrorant herbas, dignata est toUere vuitum* 
Haud oculos credo Veneri micuisse nitore 
Tanto, cum praeter solitum haec se vulnere nati 
Districtam sensit Dextra ridebat in ora 

60 Opposita, manibus decerpens multa colorum 
Millia, quQS alma emittit sine semine teilus, 

Tres circa passus sejunxerat omnis utrosque; 
Nec mare, quod mersa titulos deduiit ab Helle, 
Trajectum Xerxi, frenum cuicumque superbo 

65 Nunc quoque, tantum odii est passum, ulterioris amore 
Ripae, a Leaodro Seston spectante et Abydon, 
Quantum bic a me omnis, quod non patefacta dedisset 
Tunc iter unda mihi. — Vos bic nova pectora adestis, 
lUa ait, et forsan, quod me hac vidistis in ora, 

70 Quae prius humanae naturae electa patebat 
Sedes, ridentem, mirantibus insidet aoceps 
Cura aliqua; at veniunt a carmine DekctoAti 
Lumina, quae nebudas possunt depeUere mente. 
tu, qui cunctis anteis, scitarier orsus, 

75 Fare age, si quid vis altud; nam solvere praesens 
Veni, quoad satis esse reor, quaecumqoe rogabis. 
Lympha, inquam, nemorisque sonus mibi pectora pugna 
Exs^itant minuuntque fidem, quae iacreverat ante; 
Nam secus audieram fieri, ac quod vera monet res. 

80 lUa mihi: Dicam, quo pacto haud evenit istnd. 
Absque sua ca^issa, quod tanto corda stuypore 



PURGATORIl XXVill. 247 



Nunc tibi sollicital;, et quae tibi pkirima nubes 
Officit, banc tergani. Snperonim bominumque Toluptas 
Summa, illa ipsa placens per se sibi eola, crearit 
85 Primum bominem dederatque bonis exceJlere factis, 
Atque istas sedes, aeternae ut pignora pacis. 
Ipsius ob vitiiun haud illi mora tonga r^ceptum 
Hic dedit; ob vitium in Juctuni moestumque laborem 
Et dulcem ludum et risum mutavit honestum. 
90 Ne, quos progenerant isto sub monte, vapores 
Terrae et aquae, soliti solis sectarier aestum, 
Quoad Jicet, humanae conflictu beiJa cierent 
Naturae, idciroo mens bic conscendit in altum 
Huc usque: at parte ex illa, quam janua claudit, 
95 Liber ubique manet Sed nunc, qnia totus in orbem 
Cum prima coeli spbaera convolvitur aer, 
(Ni Jatere ex aHquo huic proprium intemiperit obiex 
Circttitum) hoc alto in spatio, quod in a^re vivo 
Immune et vacuum est, icitque et personat omnem 

100 Hic motiis siivam, quia plantis densa superbit: 

Et tantum planta ictd potest, ut repleat auram * 

Virtute ipsa sua; et gyros deinde ipsa retexens, 
Hanc quatit. Altera bumus, prout per se est digna, suive 
Naturam ob coeli, fit praegnans saeclaque gignit 

105 Plantarum varia et varias prodenlia vires. 
Nec vero posset vestris res mira videii, 
Si quando audierint aliquam bic sine semine noto 
Mittere radices plantam* Et tibi scire licebit, 
Ut sacer hic caoq^us, quem caleas, semine abundat 

110 Omnigeno, talemque solet concludere fructum, 
Qualem*il]ic manibus non est convellere vestris. 
Nec quas cemis aquas, manant ex paupere vena, 
Quam vapor instauret glacie solvente rigorem, 
Ut fiuvium, qui acquirit opes viresque remittit; 

115 Sed fonte ex solido certoque erumpere pergunt, 
Et tantum accipiunt a summi numine regis. 



248 



PUKGATOftll XXIX. 



Quantum profundunt ex duplice parte reclusae. 

Ex una erumpit fluvius yirtute repletus, 

Qui malfi factorum cunctorum oblivia spargit; 

lao Ex aiia, qui dat revocare et cemere mente 

Oomia facta pie et caste. Qui hinc, nomine Lethes 
Dicitur; Eunoes, qui illinc: neuterque suam vim 
Exercet, nisi si ante aliquis degustet utrumque. 
Et sapor istius superat genus omne saporum; 

125 Et quamvis saturata satis tua oedere possit 
Jam sitis, haud ultra me nil i^etegente recentis, 
Id tibi praestabo gratis, quod consequa rerum 
Mi suadet ratio; tibi nec fore dicta putabis 
Jam mea cara minus, si haec exspatienUir aperte 

130 Ultra promissum. Veteres, qui saecula vates 
Aurea cantarunt, victumque statumque beatum 
Forte in Parnasso, sunt somnia vaoa secuti. 
Humana hic radix semper fuit integra, semper 
Hic ver, bic quivis fructus, quaeque ire fluenta 

135 Nectaris et vestri dicunt. Tunc ipse poetas 
Respexi comites, et laeto non sine risu 
Accepisse illos cognovi haec ultima dicta. 
Deinde ocuiis redii ad praestantem corpore Divam. 



XXIX. 

At canere insistens, ceu percita amore pueila, 
Hymni sub finem numeros modulata: Beati, 
Addebat, quonm sunt vitae erimna tecta. 
Ac veiuti nymphae, quae solae umbrosa vagantur 

5 Per nemora, hae cupidae soiem vitare, tueri 
lilae; tunc amnem contra vestigia movit 
Per ripam. Brevibus gradientem ego passibns aeque 
Passibus hanc brevibus propius sectabar; et inter 
Ipsius atque meos centeni vix l>ene passus 

10 Intererant, cum sic sese ripa utraque torsit, 



mm 



PURGATORU XXIX. 249 



Rursus ut Eoae mihi sit plaga reddita lucis. 

Nec multum progressus eram, cnm haec arbitra nostri 
^d me oculos vertit: Frater, nunc adspice et audi, 
Inquit, et ecce cito percurrens omnia splendor 

15 In silva ingenti illuxit^ ut mente manerem 
Ambigua, an fulgur coelo vibraret ab alto. 
Sed quoniam fulgur subito pervadit abitque, 
Isque diu durans magis et magis igne micabat: 
Quidnam hoc? dicebam versans sub pectore multa. 

20 Perque coruscantem gratum melos aera fundi 
Audieram. .Quare sanctae tulit impetus irae 
Audax me facinus primae incusare parentis. 
Namque ubi parebant tellus coelumque profundum, 
Femina sola, modo vitales edita in auras, 

25 Uaud remanere diu velamine passa sub uHo est, 
Sub quo stare pia atque aequa si mente tulisset, . 
Ula ego, quae fando nulla aequat gaudia lingua, 
Multo ante hausissem optatisque diutius essem 
Functus. — At aetemae dum tot dulcedinis ibam 

30 Inter primitias animo suspensus et haerens, 
Proptereaque magis periundi pectus avebam 
Laetitia, ante oculos aer, velut excita flamma, 
Sub viridi micuit ramorum tegmine, et aure 
Teste sonum dulcem ceu cantum audire videbar. 

35 Aonides castae, si insomnes ducere noctes 
Unquam sustinui per vos et frigora et aspram 
Esuriem, me vera monet vos caussa vocandi. 
Hic opus, ut totis Helicon in me influat undis, 
Atque choro Uranie det opem stipata sororum, 

40 Includam ut numeris meditanti maxima rerum. 
Ulterius paulo fallebat, imagine fingens 
Quattuor arboreas ex auri divite massa 
Plantas, quod multum spatii nos inter et ipsas 
Aequor erat medium. Sed cum fuit ire cupido 

45 Sic iUas contra, ut, quod inest commune, fideles 



250 



PUHGATORII XXIX. 



Eludens sensus, ob longius intemUum 

Vi non deficeret propria, haec vis intima caussas 

Inquirens veras me candelabra tuentem 

Falsum animi admonutt, vocesque Ho$annal canentum 

50 Personuisse nemus. Pnlchrum decus undique flammis 
Desuper ardebnt melius, quam luna sereno 
Coelo sub noctem mediam pleno orbe coruscans. 
At mente attonitus tota cari ora petivi 
ViRGiLii et vidi mihi respondere -stuporis 

55 Non minus hunc oculis fassum fulgore gravatis. 
Deinde iterum quaesivi acie miracula rerum, 
Nos circa usqne adeo tardo pede visa moveri, 
Ut minus incessu nova nupta videnda veniret 
Tardo. Ast increpitans mulier sic ore locuta est: 

60 Cur ardes inhians in vivas pascere luces 

Victus amore oculos uno, et qnae pone sequuntur, 
Negligis? — Huc multam tum vidi accedere tnrbam, 
Nun secus atque dnces, indutam vestibus aibis; 
Talis et hinc candor nnhquam (uit. Unda micabat 

65 Laeva ex parte repercutiens, laevam mihi costam 
Defigenti oculos, si consullare tnlisset 
Mens speculum. Utque meam potui sic stringere ripam, 
Ut me interjectus tantnm disjungeret amnis, 
Substiti, ut inspicerem melius, praeterque meantes 

70 Ire faces vidi, linquentes aera pictum. 
Post se, peniculis simiies deducere tractus 
Edoctis varios. Per quas in parte superna 
Hunc distinguebat septemplice sparsa colore 
Fascia septemplex, veluti soi candidus arcum, 

75 Et Phoebe zonam. Haec retro vexilla micabant 
Uitra oculi vires, et, quantum cemere quivi, 
Distabant bis quinque gradus extraria signa. 

Sub tanta coeli specie, quam carmine dico, 
Deinde quater seni seniores pergere bini 

80 Sunt visi. His rutilos dngebant lilia crines; 



PURGATORII XXIX. 



251 



Et simul ore omoes: tu bene nata, canebant, 
Adam inter natas! Bene natapie tempus in amne, 
Omamenta animae, queis tu, pulcherrima, praeetas. 
Ast ubi me contra flores et gramina liqnit 

85 Libera, seque aliam imi&isit gens tota per oram, 
Ut ]ux in coelo lucem comitata secundat, 
Bis duo post turbam venere animalia, fronde 
Cincta caput viridi. Bis trinas singula tergo 
Gestabant alas, et erant per corpora plumae 

90 Plenae oculis, quales, si viyeret, Argiis haberet. 
Non vacat istoiiun formam describere versu, 
Lector; cura premit major, uec largius isti 
Indulgere queo; basque feras depingere doctus 
Ezechiel adeundus erit« qui vidit ab Arcto 

95 Nubibus has ventisque atque igne irruropere adactas, 
Quales invenies illic, hic cernere tales 
Fas erit, excipias, quas se vidisse Joannes 
Alas testatur mecum, non consonus illi. 
Quattuor has inter quod restitit intervalli, 

100 Hoc geminis instructa rotis quadriga tenebat 
Hore triumphali; hanc gryphus cervice trahebat; 
Sublatasque alas gtypbus tendebat utrimque 
Inter lemniscum medium bisque ordine trinos, 
Laederet ut neutros, dum finderet aera pennis. 

105 Tantum adscendebant, oculi ut servare nequirent . 
Sublati. Quoad ales erat, membra aurea habebat, 
Caetera lucebant albentia murice mista. 
Non quem Scipiades, non quem Induperator agebat 
Augustus, tanto currus te, Roma, decore 

110 Dimisit laetam; sed currus Solis ad istum 
Esset opum pauper; toto qui tramite aberrans, 
Supplicibus votis terra implorante salutem, 
Arsit ab igne Jovis, quem altae vis egerat irae 
Justa satis. Dextramque rotam tres, agmine facto, 

115 Cingebant Divae atque in gyrum menibra mQvebant, 



252 



PURGATORll XXX. 



Nectentes choreas; quanim una colore rubebat 
Tanto, ut yix possis ipsam internoscere ab igne; 
Altera par viridi cames atque ossa smaragdo 
Fulgebat; nivibus non tactis tertia habebat 

120 Par decus : atque modo nivea ducente choream, 
£t modo punicea, sum visus cemere adactum 
Istius ad numeros citius vel tardius agmen. 

Bis geminae a laeva vestitae murice ovantes 
Plaudebant, monstrante illa, cui lumina trina 

125 Munivere caput. — Prope totum nexibus oi^bem 
Tractalum, vidi binos sub dispare veste, 
Spectandos pariter gestu et gravitate decora. 
Longaevos; unusque horum sese ore ferebat 
Hippocratis socium, cui, quae carissima ducit, 

130 Tradiderat quondam curanda animaUa mater 
Natura; ast alium contraria cura notabat. 
Hic ensem mtilum crispabat cuspide acuta, 
Ut mihi cis rivum quateret formidine membra. 
Exin bis geminos humili sub imagine vidi. 

135 Solus post omnes ibat vur maximus aevo 

Dormitans facie arguta. Haec capita inclyta septem 
Gestabant vestes ut primae turba cohortis; 
Non tamen his sacram cingebant lilia frontem, 
Vemm et purpurei flores et mista rosarum 

140 Gratia: quique ocuhis modice distasset ab ipsis, 
Igne supercilium cunctis ardere putasset 
Juratus. Sed ubi me contra advenerat axis, 
Auditum est tonitra; dignusque exercitus ille, 
Qualis qui ulterius prohibetur tendere gressu, 

145 Cum primis pariter signis pede substitit illic. 

XXX. 

Septem ubi primoris coeli trio nescius ortus, 

Atque obitus, minimae et nebuiae, velum excipe culpae, 

Omnes qui monuit fungi sua munera nautas 



PURGATORII XXX. 253 



Ad portum jussos cla?o convertere navein, 
5 Ut facit hic imus, stetit atque immobilis haesit; 
Tunc populus Tcrax, qui primus Tenerat inter 
Gryphum interque ipsum, circumspectare quadrigam, 
Non secus atque suam pacem. Et, ceu missus ab alto, 
Unus: Spon$a, veni ex Libano! ter tinnulus ore 

10 Concinuit, totusque chorus clamore secundo. 
Quales supremo exciti clangore beati 
Carcere quisque suo surgent properanter, et ailus 
Atque iterum indutam releTabunt pondere carnem; 
Tales divino in cnmi arrexere ministri 

15 Centeni aetemae cum turba interprete Titae 
Aures ad Tocem tanti senioris; et omnes 
Spargentes fiores: BBnedietu$, Toce fremebant, 
Qui venis! unanimi, et: Manibus date lilia plenis! 
Saepe oriente die partem, quae prospicit Indos, 

20 Undique purpuream ridi, pulchreque serenum, 
Quidquid restabat coeli, atque os solis oriri 
Umbris praecinctum sic, ut, mihi dante vaporum 
Temperie', hunc perferre diu mea lumina possent. 
Sic intra nubem salientum ad sidera florum, 

25 Angelica spargente manu, atque iterum intus et extra 
Labentum, praecincta olea Tclum super album 
Adstitit ante ocnlos riridcm referente colorem 
In tunica mulier. Sed quae consistere sueta 
Mens mihi, tamque diu praesens, dum hanc cernere coram 

30 Contigit, haud uilo trepidabat fracta stupore; 
Virtutem propter, quae occulta exibat ab ista, 
Ilicet antiqui Tim magnam sensit amoris. 
Alta simul rirtus percussit lumina risus, 
Yulnere quae pectus mibi jam confixerat, ante- 

35 Quam primo me fiore excedere jusserit aetas ; 
Quo puer ad matrem Tultu contendit anhelans, 
Si quis forte timor subitusTC accesserit aegror, 
Anxius ad laeTam me Terti, haec Terba paratus 



I 



254 PURGATORII XXX. 



Dicere Yirgilio: Non restat sanguinis ulla 
40 Pars mihi vel minima integra, quam non occupet horror; 

Agnosco, agnosco Yeteris Yestigia fiammae. 
At se ViRGiLius nobis subduxerat, ille 

Vates, cui me credideram propriamque salutem: 

Nec quidquid genitrix amisit prima, ju?arat 
46 Sic puras a rore genas, ut fietibus istae 

Atrae non fierent. Dante, abeunte poeta, 

Ne lacrima, nondum lacrima. Tibi flere necesse est, 

Cum tibi cor alius trajecerit acrior ensis* 

Qualis navarcbus prorae puppique recurvae 
50 Turbam insistentem invisit passimque ministros 

Per naves alias, animo et jubet esse parato; 

In sponda cumis laeva, cum luroina verti 

Nominis ad sonitum proprii, quod tradere scriptis 

Nunc me res cogit, visa est, qnae apparuit ante, 
55 Femina adesse mihi angelico velata sub imbre, 

Atque acies in me trans rivum figere utrasque. 

Hanc quamvis vehim praecinctum fronde Minervae, 

Semper vivaci capitis de vertice labens, 

Non sineret plane manifesta in luce patere; 
60 Tunc quoque regali vuJtu gestuque proterva 

Infit, more viri sub finem asperrima fando 

Verba reservantis: Converte huc lumina visus; 

Inspice me; namque iila ego sum, sum eadem ipsaBBATRix: 

Quomodo es adscensu montem dignatus? An ipse 
65 Forte ignorabas homines hic esse beatos? 

At mihi tunc oculi in nitidos cecidere liqiiores 

Fontis; et, ut vidi, adspectu divertere ad heiimm 

Profuit; is pudor ora mihi frontemque gravarat. 
Talis, ut haec, nato mater quandoque snperbam 
70 Se fingit; namque ille sapor pietatis acerbae 

Sentit amaroris quiddam. Sic fata quievit 

Tum vero angelicae subito oednere cohortes: 

In te speravi, Domme! et sub carmine finem 



PUR6AT0RI1 XXX. 255 



Fecenint decimo. Ut ?iva iuier tigna trabesque 

75 Per dorsum Italiae glacie nix aspera durat, 

Flamina cum perfiant slringuntque ex asse Boreo; 
Uein liquefacta fluit seque in sese ipsa resohit, 
Dum spiret tellus, quae aliquam desiderat nmbram, 
Et simiiis flamniae est candelam fundere adortae; 

80 Sic gena sicca fuit, pectus singultiiius expers 

Ante barum cantus, quibus est mos tempus in omne 
Aelernae ad numeros spbaerae componere Toces. 
At postquam in dulci plus has modulamine sensi 
Indulsisse mihi, quam si essent farier orsae: 

85 Ah cnr tot dictis, mulier, sic conficis istum? 
Qui mihi^cor circum geiidus duraverat humor, 
In ventos et aquas abiit valideque premendo 
Perque os perque oculos erupit pectore ab imo. 
lUa haerens plaostri in dicta mihi parle, coronam 

90 Sic afiata piam est: Vobis rigilare diei 

Contigil iu jubare aetemi, nocturna nec nmbra, 
Nec somnus passum Tobis intercipit ullum, 
Tramite quem proprio labentia saecula signant 
Quare cura mihi est major responsa rcferre, 

95 Quae pulchre iste animo accipiat, qui fletibus ora 
Inde loci rigat, ut parili sit culpa dolorque 
Pondere. Magnarum haud solum virtute rotarum, 
Quae cuncta ad certos convertunt semina fines 
Pro vi stellarum comitantum; at munere largo 

100 Numinis aeterni sic altos flante vapores, 
Imber ut istorum mortalia iumina fallat, 
Hunc sua vita dedit talem nova, ut ipse suae vi 
Naturae dextros longa assuetudine mores 
• Induere et miras virtutes edere quisset. 

105 At tanto male fida magis silvosaque telius 
Cum tristi evadit non culto semine, quanto 
Est mage dives opis terrestris et aucta vigore. 
Hic quondam stetit ore meo, ridentia honeste 



256 PURGATORri xxxr. 



Lumina miratus juvenilia, et hunc ego mecum 

110 Rectum ducebam per iter. Simul ipsa secundae 
Aetatis tetigi liroen, mutataque vita est, 
Se mibi is eripere atque alio traducere amores. 
Cum positis novus exuviis mortalibus astra 
Spiritus hic petiit; postquam mihi forma decusque 

115 Creverat et virtus, minus et minus huic ego cara 
Atque accepta fui. Per flexus ire viarum 
Non veros statuit, simulacra doiosa bonorum 
Venatus, nunquam promissis sueta manere. 
Nec mihi vitales divini flaminis auras 

lao Profuit impetrare isti, ut per somnia perque 
Mille artes alias revocarem. Huic tantula nostri 
Cura fuit, ceciditque adeo mage praepete casu, 
Ut, quidquid remanebat opis, servare studenti 
Jam mancum fuerit, praeter roonstranda maligna 

125 Regna, atque aeterua damnatas morte catervas. 
Ergo harum invisi portam precibusqne rogavi 
Admiscens lacrimas, qui dudum huc duxerat istum. 
Rupta forent fata alta nei, secura vadari 
Si possel Lethe, et daps haec gustanda veniret, 

130 Symbola ubi deesset lacrimarum, quas dolor imus 
Efiundat, fassus se poenituiiise malorum. 

XXXI. 

tu, qui in sacri ripa idteriore moraris 
Fluminis! — obverso punctim, caesim ante rotato 
Alloquio, quod erat visum tamen auribus acre, 
Nil cunctata iterum coepit; — num vera locuta 
5 Sim modo, dic, age dic; tanto cum crimine oportet 
Yerba fatentis eant pariter. — Confusa facultas 
Sic me torpnerat, ut quae vox hiscerat, ante 
Quam lingua emitti posset, restincta maneret. 
Non tulit illa diu, sed ait: Quid pectore volvis? 



1 



PCJRGATORII XXXI. 



257 



10 Jam mihi responde, quoniam tibi gurgitis unda 
Letbaei nondum memorantem tristia mentem 
Ausa tibi laesit — Mibi tum pudor ac timor istam 
Yocem ore excussit: Veruml quod lumina visus 
Pro auditu poscebat opem, ne verba perirenL 

15 Ut ballista manus nimio conamine tensa 

Chordam arcumque simui frangit, telumque minore 
Impete contingit signum: sub pondere tanto 
Sic ego disruptus lacrimas gemitusque profudi 
Largos, praeclusaque via vox faucibus baesit. 

ao IUa iterum: Mea cura boni cum incendere amore 
Te studuit summi, quod tendere non datur uitra, 
In quibus offensum est fossis tibi, quave catena, 
Prorsus ut exuta, quae dat transcendere posse, 
Spe sic deficeres? Quaenam compendia, quosve 

25 Yidisti quaestus aliorum in fronte paratos, 
Ut circumcursans illos venatus obires? 
Denique post gemitum, quem duxi ex pectore, amarum 
Yix fuit apta mihi vox respondere, sonumque 
Aegre effinxerunt mea labra, rigantibus ora 

30 Fletibus, et dixi: Praesens mihi copia rerum 
Avertit ludens falsa dulcedine passus, 
Me simulatque tui latuit praesentia' vultus. 

IUa mihi: Quamvis tacuisses, sive negasses 
Quae nunc es fassus, non essent crimina vitae 

35 Nofa futura minus; sub tali haec judice fiunt. 
Sed simulac proprio erumpit vox ore genaque 
Sese incusantis, tum se rota vertit acutam 
Contra aciem regno in nostro. Tamen, ut pudor urat 
Te melius, validaque magis virtute repugnes 

40 Sirenum voci, lacrimarum semina pone; 

Audi, et sic disces, quo te in contraria pacto 

Ducere debuerat cum came haec forma sepulta. 

Haud unquam oblata est naturae munere et artis 

Tanta voluptatis tibi copia, quanta refulsit 

17 



258 PURr.ATonii xxxi. 



45 Pulchris ex membris, quae me inclusere, jacentque 
Condita sub terra. Quod si te summa fefellit 
Tanta voluptatis pariter cum funere nostro, 
Quae res mortalis tibi jam ezoptanda fuisset? 
Jam tibi par fuerat, postquam bona falsa priore 

50 Conciderant telo, consurrexisse sequique 

Me pone haud talem posthac. Neque forma pnellae, 
Aut aliquid vani minimo durabilis aevo 
Debuerant pennas tantorum mole laborum 
Depressisse tibi, plures ut sponte maneres 

55 lctus. Hos avis exspectat nova terve quaterve; 
At queis silvescunt plumae, qui retia ponit, 

' Aut arcum intendit coram, discedet inanis. 

Quales, quos puduit, pueros haud hiscere quidquam, 
Defixisque oculis ferrae auscultare videmus, 

60 Conscia ubi facti mens poenituisse coegit: 

He quoque vidisses talem. Atque ea talibus infit: 
Quando ex auditis moeres, attoUito barbam, 
Atque, ubi respicias, major te poena peruret. 
Vento evellenti cerrus robusta resistit 

65 Aegrius, hic nostris seu debacchetur ab oris, 
Sive a Gaetulis agris, quam ego jussus in aitum 
Sustuleram mentum; sed ubi me poscere vultum 
Per barbam voluit, sat novi, quale lateret 
Virus in hoc dicto. Postquam sublata figuram 

70 Expandit facies, pulcherrima turba volantum 
Jam roihi quaerenti sese praebere videndam 
Destitit, et parum adhuc tuto est inspecta Beatrix 
A me oculo. — IUa feram, natura duplice, et unam 
Versa tuebatur. Nivei sub tegmine veli, 

75 Transque oram viridem, plus se ipsam vincere priscam 
ipsa videbatur, quam alias, cum erat incola terrae^ 

Hic mihi subjecit stimulos vis tanta doloris, 
Ut, quae cunctarum rerum me maxime amore 
Torsit, cunctarum foret invisissima rerum 



PURGATORII XXXI. 259 



80 Conscia tam dirus mihi pressit pectora morsus, 
Ut victus caderem; et, qualem me fecerit» ipsa, 
Quae dederat caussam, no?it. — Cum in pectora virtus 
Mi rediit, super adstantem, quae prima reperta est 
Sola mihi mulier, vidi, quae ajebat: Inhaere, 

85 Heque tene ; tenus atque gulae me in fluminis undam 
Traxerat, et raptans post se, levis et levis ibat 
Innans ut radius. Sed ubi prope ripa beata 
Adfuit: Adsperges mel ita dulce audita sonare 
Est vox, ut memorare mihi vel scribere non sit. 

90 Expandit geminos mulier formosa lacertos 

Atque meum est complexa caput, mersitque quod undam 
Sorbendam fuerat jussum demittere plenis 
Faucibus: atque inde ereptum totumque madentem 
Duxit, ubi choreas agitabant quattuor ore 

95 Pulchro matronae, quae me texere lacertis. 

Nos sumus hic nymphae, dicebant, sidera in alto. 
Jam prius in terras quam esset deiapsa Beatbix, 
Nos iili famulas dederat regnator Olympi. 
Ulius ante oculos nos te ducemus acutos; 

100 Sed tibi jam reddent visus, ut, quod latet intus, 

Jucundum adspicias lumen, tres, quae inde propinquae 
Altius interiora vident. Sic voce canentes 
Coeperunt Exin me secum ad pectora gryphi 
Duxerunt, ubi constiterat conversa Beatrix 

105 Ad me, sic fatae: Ne oculos intendere parce; 
Nos te lucentes juvat ante locasse smaragdos, 
Unde tibi est jaculatus amor sua cognita tela. 

Millia me ardorum quavis magis incita fiamma 
Compulerant oculis oculos spectare micantes, 

110 Qui tamen in gryphum defixo lumine stabant. 

Ut sol in speculum, pariter radiabat in illam 

Natura duplex animans, ratione modoque 

Multiplici. — Ut me res haec admiranda stupentem 

Fecerit, o lector, reputa, tunc cuqi ipse videbam 

17* 



260 



PURGATORn XXXII. 



115 Hunc stare, inque oculis yarium apparere tuentis. 
Dum mens gustabat mihi laeta et plena stuporis 
Illam, quae, quo plus saturat, plus esca sititur, 
Tunc mihi, de solio testatae se esse snpremo, 
Occurrere aliae coram tres ordtne Divae, 

120 Carminihusque suis simul adjuvere choreas 
Angelicis. Converte tuos, conyerte, Bbatrix, 
Cantabant, oculos sanctos fidumque tuere, 
Qui te yisunis tot passibus ardua yicit. 
Da nobis yeniam hanc, tuaque huic fac ora reTeles, 

125 Quae celas. aetemae yis yiyida lucis! 

Ecquisnam usque adeo sub Pindi expalluit umbra, 
Aut Aganippei potayit fluminis undam, 
Qui non mente heheti, ingenio yideatur inepto, 
Si te, qualis eras, studeat- describere, in illa 

130 Ora, ubi te resonans concentibus aether obumbrat, 
Ciun tua se facies dissoWit in aSra apertum? 



xnii. 

Usque adeo haerebant intenti aridique, decennera 
Exsaturare sitim yisus, ut sensibus omnis 
Mortua yis esset reliquis; et clauserat 3ios 
Hinc atque hinc paries mittentis caetera curae: 

5 Sic ad se attonitos lux risus ahna trahebat 
Retibus antiquis; cnm me diyertere yultum* 
Compulerant nymphae ad laeyam; nam has obstrepere auri 
Haesisti nimis! audieram. Et qua Jege solemus 
Cernere, percussi modo yisum a lumine solis, 

10 Ipse diu carui luce. Ast ubi pauca tuendo 

(Pauca quidem ad multum, quod sensus iceral, unde 
Abscessi ingratis,) acies recreata rediyit, 
Tum latus in dextrum yidi procedere turbam 
Insignem decore atque pedem cum soie referre, 

15 Et septemgeminis adyersa petentibus ora 



PURGATORII XXXIl. 261 



Flammis. Ac yeiutt tutando pectora sculis 
Yertit sese acies in gyrum sigoa secuta, 
Tota priusquam in se mutarier ordine possit; 
Non secus illa cohors regnum coeieste colentuin, 

20 Quac procedebat, pertransiit agmine longo, 
Ante suum anterior quam temo flecleret axem. 

Inde iterum nymphae ad radios rediere rotarum, 
Et sanctum gryphus currum sic movit, ut una 
Alarum pluma haud fuerit tamen icta tremore. 

25 At quae ad Lethaeum mulier me traxerat amnero, 
Et Statius mecum ipse rotam, quae perficit orbem 
Arcum intra minimum, sumus una pone secuti. 
Sic altum unusquisque nemus vacuumque pererrans, 
Iliius culpa, quae falso credidit angui, 

30 Angeiicum ad numerum gaudebat fingere passus. 
Et quantum trino resoluta sagitta yolatu 
Conficiat spatii, forsan, tantum ipse videbar 
Progressus, donec curru est delapsa Beatrix. 
Nescio, quid cunctos mussantes innuere Adatn! 

35 Sensi, qui quandam sunt plantam cingere adorli 
Fioribus, atque omni spoliatam frondis honore. 
Huic coma pius tanto spatiosa patere videtur, 
Quanto haec plus toUit sese; et inirabilis Indis 
Alto esset capite, huic similem si ea silva tulisset. 

40 Yita beata tibi est, qui rostro scindere lignum 
Dulce hoc gustanti fugis, o gryps; nam male tortus 
Hinc abiit venter! Sic circa robora plantae 
Clamabant alii. Tum animans vice duplice natus; 
Sic fas est semen justi cujusque tueri. 

45 Atque ad temonem versus, quem traxerat alis, 
Arboris ante pedes viduae raptavit, et iilum 
Istius trunco reiigatum liquit in ista. 
lUque solent isthic plantae, cum decidit allo 
Lux ingens, magno lucis permixta nitore, 

50 Quem post coelestem piscem radiare videmus. 



262 PURGATORIl XXXI I. 



Turgere, ac dein quaeque novo yeetita colore 
Laetari, ante suos quam alio sub sidere Titan 
Quadrupedes jungat: yiolis haec rubrius arbor, 
Languidiusque rosis late decus expandebat 

55 Yitam ingressa novam, cum ramos ante soleret 
Tendere sic nudos. Hente haud comprendere quiyi, 
Nec numeros omnes licuit, nec yerba notare. 
Fingere si possem, ut somno fera lumina victus 
Paulatim ad calami sonilum demiserit Argus, 

60 Lumina, queis tanti steterat vigilasse diurnas 
Nocturnasque horas; ceu qui exemplaria spectat 
Lictor, et ipse modum scribendo imitarier ausim, 
Quo me devinxit somnus. Sed quilibet istud 
Artifices curent dooti. Quare haec ego mttto, 

65 Dicturus yelum somni ut mihi lux scidit, et vox 
Clamantis: Surge, o quid agis? Quo corde Joannes, 
Petrus, Jacobus spectatum miilia florum 
Ducti, queis malus fulgebat laeta, suoque 
Angelicas turbas pomo aUiciebat hiantes, 

70 Perpetuisque epulis sponsalia in aetliere agebat, 
Atque ad se yicti verbum rediere sub iJIud, 
Per quod majores sunt pulsi pectore somni, 
Yideruntque scholae jam defecisse sodales, 
MosEN EtuMque, immutatamque magistri 

75 Esse scholam; hoc redii, et super adstantem ilicet ipsam 
Yidi, quae fuerat pia dux ad fluminis undam, 
Cui dixi totus trepidans: Quo est versa Beatrix? 

Ast illa: Ecce hanc cerne nova sub fronde sedentem 
Piantae ad radicem. Comitantum cerne catervam: 

80 Caetera post gryphum conscendit turba canendo 
Dulcius ac gravius carmen. Nec .dicere scirem, 
FusiOr an fando fuerit; mibi nam iiia tenebat 
Intentos oculos, mihi quae praecluserat omnes 

< 

Jam sensus: nudoque soio sola illa sedebat, 
85 Qualis quae posita est illic custodia plaustri. 



J 



PUUGATORii XXXil. 263 



Quod prius ad Iruncum gemina fera praedita forma 
Yinxerat Hanc septemgeminae cinxere corona 
Nymphae, prae manibus portanles iampadas iilas, 
Quae Boreae atque Austri securae flamina spernunt. 
90 Incota eris siivae hic modicum, sine fine futurus 
Mecum urbis Romae civis, qua Christus ab urbe 
Romanus dici voluit. Quare adspice currum, 
llt prosis mundo, cujus sunt pessima facta, 
Atque redux iliuc fac scribas omnia visa. 

95 Dixit; ego totus dominae mandata paratus 

Fungier, et mentem atque oculos, quo jusserat iila, 
Contendi. Nunquam molu tam praepete venit 
Ignis condensae nebulae, cum decidit illa 
Ex regione imber, quae plus distare putatur; 

100 Ut vidi in planlam volucrem Jovis aetbere iapsum, 
Flores rumpentem atque novas cum cortice frondes, 
Qui pariter toto percussit robore currum. 
Quare hic nutavit, ceu tempestatibus acta 
A dextra iaevaque ratis superantibus undis. 

105 Deinde triumpbalis vidi se immittere cunis 
Quadrigae vulpem, membris testantibus ipsam 
Pastu omni caruisse bono. Sed turpia centum 
Huic ausa objiciens muJier facta arbilra nostri, 
Egit praecipitem, fugientemque impete tanto, 

110 Quantum ferre unquam sine carn bus ossa valebant. 
Dein qua ex parte prius voiucris devenerat, ipsUm 
Yidi secretam currus descendere in arcam, 
Corporis atque sui vestitam linquere pennis. 
Et qualis corde erumpens lugubre dolenti, 

115 Haec vox exivit coelo: Mea cymbula, quanam 

Merce onerata male es I — Mihi deinde debiscerc visa est 
Terra rotas ambas inter, vidique draconem 
Exire et fixam per currum attollere caudam, 
Qui, retrahentis acuni vespae de more, malignam 

120 Caudam ad se traxit, currus partemque revulsam 



264 PURGATORII XXXIII. 



Corripuit secum, hac illac sine lege vagatus. 
Ouodque fuit reliquum, ceu vivax gramine tellus, 
Se texit plumis, casta fors mente bonaque 
Oblatis. Et utraeque rotae se tegmine eodem, 

125 Et temo indueranl, citius, quam ut p.oscat apertum 
Os gemitus. — Yersa sic moles sancta figura 
Parlibus ipsa suis capita est emittere visa. 
Trina superstabant temonem et singula currus 
Unumquodque latus. Surgebant cornua primis, 

130 Ut tauris; unum sed cornu in fronte gerebant 

Quattuor. Haud unquam in terris par cernere monstrum 
' Contigit. Hoc supra, velut arx in vertice montis, 
Sublimi meretrix habitu secura sedebat 
Liberius, praesensque oculos agitare protervos. 

135 At similem verito, ne quis potiatur adempta, 
Juxta illam vidi arrectum pede stare gigautem, 
Inque vicem interdum conjungere basia labris. 
Et quoniam cupidos in me semperque vagantes 
Yerterat illa oculos, stricto ferus ille flagello 

140 A capite ad plantas totam decidit amator, 
Et gelidis plenus furiis, et pessimus ira 
Dissolvit monstrum, traxitque per avia silvae 
Usque adeo, ut contra meretricis coepta novamque 
Ista mihi una feram fuerit pro tegmine scuti. 

xxxm. 

Advenere, Deus, gentes, sunt dulciter orsae, 
Nunc allernantes ternae, nunc voce quaternae 
Carmen higentes nymphae. Et pia corde Beatrix 
Yerba sub ista gemens talem sese ore ferebat, 
5 Ut paulo fuerit plus immutata Maria 
Ante crucem. At postquam fandi est data copia. stante 
Yirgineo cantu, surgens suffusa colore 
Flammae respondit: Stodicum, et me cernere vobis 



mm 



PURGATORII IXXIII. 



265 



Non erit; atque iterum modicum, vohisque videndam 
10 Me daho, dilectael Dein prae se incedere jussit 

Septemplex agmen totum. Tantummodo nutu 

Meque ducemque egit post se, STATiuMque manentem. 
Sic ibat; sed humum decimo haud pressisse putarem 

Hanc passu, cum oculos oculis mihi perculit, osque 
15 Tranquillo solvens Tultu: Huc, ait, ocior esto, 

Ut bene composito accipias mea pectore dicta! 
At simul accessi, ut decuit, sic ore locuta est: 

Cur mecum veniens nihil audes dicere, frater? 

Quales, quos nimium procerum praesentia tangit, 
20 Ante ilios fari mussant et dentibus edunt 

Yocem non vi?am; talis responsa remisi 

Imperfecta sono: Fas est tibi noscere, Diva, 

Quid mea res poscat, quidve huic magis utile cedat. 
lUa mihi: Jam corda metu vultumque pudore 
25 Solvere te jubeo, ne, somnia vana videntis 

Hore viri, posthac mittas e pectore vocem. 

Disce, fuisse neque esse usquam, quod reptile rupit 

Yas; at qui laesit, non deterrerier offa 

Intrita vino supremi vindicis iram 
30 Credat. Nec longum viduata haerede manebit 

Quae volucris pennas ad currum liqueratj unde 

Evasit monstrum, labente ac tempore praeda. 

Nam video certe, idque adeo narrasse juvabit, 

Non adeo longe ducentia tempus abesse 
35 Sidera, ab offensu quovis atque objice tuta; 

Quo, quae quingentos numerant et quinque decemque, 

Signa, Deo miltente, dabunt, qui caede necabit 

Impuram audentemque simul non fanda gigantem. 

At meus hic sermo, ut Themidis Sphingisque loquela, 
40 Abditus, id tibi forte minus suadere valebit, 

Qui more illarum mentes ambagibus umbrat. 

At pro Najadibus mox facta aenigma resolvent 

Hoc durum, nulla pecudum frugumque ruina. 



266 



PURGATORll XXXUI. 



Tu signa, et quales nunc milto ex pectore voces, 

45 Tales fac doceas qui gaudent munere yitae, 
Quae cursu ruit in funus. Tibi mente repostum 
Id maneat, simul incipies haec tradere scriptis, 
Nec taceas, qualem yidisti surgere plantam, 
Quae nunc est illic dupJici expilata rapina. 

50 Quicumque hanc ausit spoliare, aut scindere plantam, 
Iste Deum laedit, ceu re maledixerit illi; 
Namque iile hanc sanctam sibi soli rite creavit. 
Hanc quia poUuerat morsu, moerore peresa 
Ac desiderio, per millia pluraque iustra, 

55 Quae prior humanos anima est infusa per artus, 
Optavit proprio qui est ultus sanguine morsum. 

Mens tua dormitat, si non putat esse falendum, 
Praecipua fieri caussa, ut se tollat in altum, 
Et lam diverso se eflundat vertice planta. 

60 £t tibi, quae vanae cingebant pectora curae, 
Si minus humores Elsa de fonte fuissent, 
Et quae spectabas hinc gaudia Pyramus album 
Ad morum, res ob tantas, tot tempora rerum 
Saltem quid valeat Deus ultor, ab arbore quisses 

65 Discere mente tua, et propriis succurrere rebus. 
Sed quoniam video te saxea corda gerentem, 
El culpis contincta, mei ut tibi lumina dicti 
Perstringant oculos, te, si minus edita scriptis, 
Pectore ferre tamen jubeo haec tibi inusta profundo, 

70 More viri palma praecinctum hostile gerentis. 

Tunc ego: Ut impressam formam cera apta sigillo 
Haud unquam immutat, mihi stant infixa cerebro, 
Quae modo signasti. At quianam sublime volatu 
Usque adeo tua verba petunt optata, seqnacis 

75 Ut lumen visus tanto minus utile reddant? 

Illa mihi: Ut discas, queis sis auctoribus usns 
Atque schola, ac videas, qui possit talia fantem 
Illius doctrina sequi; ac tibi noscere delur 



PURGATORII XXXIII. 267 



Yestruin divino distare a tramite taDtiini, 

80 Quantum discordat terrae pars infima sphaerae 
Coeli, quae fertur properanti altissima cursu. 

Hic ego respondi: Haud memini me longius unqaam 
A te unum abscessisse pedem, nec conscia morsu 
Cor mihi mens tangit. — Si te id meminisse potestas 

85 Deficit, illa inquit ridens, nunc ipse memento, 
Ut tu Lethaeos hodie gustaveris haustus. 
Si ex fumo arguitmr flamma, haec oblivia culpam 
Includunt animi longe diversa secuti. ' 
Jam vero mea verba, rudes quoad convenil ista • 

90 Contendenti oculos recludere, nuda resolvam. 
Et magis efiulgens et cursu lentior orbem 
Sol usurpabat medium coeli atque diei, 
Qui, pro prospecttt vario, mutatur et ipse; 
Cum subito, veluti mos est ducentibus agmen 

95 Praemissis, si qua est novitas comperta, stetere 
Septenae nymphae, languens ubi decidit umbra, 
Qualem sub foliis viridantibus, atque nigrante 
Ramorum spatio rivis algentibus Alpes 
Distribuunt. Ante has vena delabier una 

100 Euphratem et Tigrim fueram mihi cerhere visus, 
Et, quasi amicitia junctos, discedere pigros. 

lux, ingens humanae gloria gentis! 
Quod genus istud aquae est, una quae ab origine sese 
Explicat huc veniens, seseque petitque fugitque? 

105 Dixi. — Hoc, respondit, tibi erit rogitanda Matella, 
Ut dicat caussam. Huic mulier pulcherrima contra, 
Ut facit a culpae qui sese crimine solvit: 
Has res, atque alias monitum mea cura remisit; 
Nec timeo, a Lethe ne dicta absconderit amnis. 

110 Olli sedato responditcorde Beatrix: 

Cura illi major, per quam rerum immemor ipse 
Redditur, ofiudit mentem fortasse tenebris. 
Atque ecce Eunoes, qui praeterlabitur ovam. 



268 



PURGATORII XXXIII. 



Nec mora; tu prensuin propera deducere ad amnem 

115 More tuo, ut Tirtus ipst coUapsa reTivat. 

Qualis corde anima bumano, quae innectere nescit 
Caussam excusandi, et cui, quae est manifesta voluntas, 
Nutibus alterius sua fit; sic ilicet ista 
Mi dextram arripiens Statio muliebriter inquit: 

120 Fac comes huic venias. — Spatium si longius esset 
Scribendi, aggrederer cantare ex parte beantes 
Haustus, lector, qui nunquam me ire sinebant 
Expletum: at quoniam, quas poscunt ista secunda 
Carmina, complevi cunctas ex ordine chartas, 

125 Artis me frenum prohibet jam longius ire. 

Deinde gradum a sancta revocavi fluminis unda 
Sic instauratus, qualis nova planta novata 
Fronde nova, punis, conscendere ad astra paratus 



I. 

lllius, qui cuncta moyet, quocumque penetrat 

Gloria, plusque illi parti cedit, minus illi 

De splendore suo. Quod plus deducit ab ipsa 

Lucis, ego coelum deveni ac talia vidi, 
5 Qualia nec scit, nec potis est unquam inde reversug 

Dicere. Namque animus desiderii prope summam 

Accedens, totum tunc sese immittit in istud, 

Ut mens nostra sequi repetens non possit eunlem. 

Yerum, quae potui de sancto condere regno 
10 Mente, haec materiam praebebunt carminis ausis. 

Postremum hunc, bone Apolio, mihi concede laborem» 

Effice meque tua vas sic yirtute repletum, 

Ut petis, ex lauro mihi amata serta daturus. 

Sat nobis tentasse jugum fuit hactenus unum 
15 Parnassi; reliquum ast opus est modo inire per ambo 

Campum. Fac intres mea pectora, tuque poetae 

Adspira, quaiis, cum te tulit impetus olim, 

Audacis Satyri vagina diripere artns. 

yirtus divina, meae si tu annuis arti 
20 Usque adeo, ut per me, quae stat signata beati 

in capite umbra meo regni, manifesta patescat; 

Ad tibi dilectos ramos properare videbis, 

Frondibus atque tuis me tum praecingere frontem. 

Queis et materia et tu me dignum esse putabis. 



272 PARADISI I. 



25 Namque adeo, pater, haec raro omamenta Jeguntur, 
Ducat ut insignem Caesar ▼atesve triiunphum, 
(Proh culpa humanae opprobriumque cupidinis!) ut jam 
Gignere Delphifica deberet gaudia Divo, 
Si quem ardore sitis stimulet Peneia planta. 

30 Ingentem, flammam perpauca faTilia secundat 
Fors aliquis post me cantu meliore precetur, 
Ut Cirraea domus votis responsa remittat. 
Diversis generi mortali surgit ab oris 
Lampas, quae mundum lustrat; sed surgit ab illa^ 

36 Cyclos bis geminos quae jungit cum cruce trina, 
Percussura viam meliorem, junctaque stella 
Exit cum meliore, et ceram temperat orbis 
Terrarum pius sponte sua obsignatque sua vi. 
Talem ingressa locum, quasi prima crepuscula noctis 

40 Hic et mane illic eflfecerat, albidus ille 
Semiorbis stabat totus, pars altera nigra, 
Cum latus in iaevum se vertere visa Beatrix 
Est mihi et inspicere in solem. Sic figere soli 
Numquam aquila ausa suos est visus. Utque priore 

45 Misso exit, sursumque solet resilire secundus 
Fulgor, more peregrini remeare studentis: 
Sic et ego hunc actum, qui nostris insinuavit 
Sese luminibus, percussus imagine mentem, 
Desumpsi, atque oculos infixi in lampada solis 

50 Nostrum ultra morem. — Humanis virtutibus illic 
Multa licent ratione loci, quem condidit auctor 
Humano generi proprium, quae hic posse facultas 
Non est. Hunc nec ferre din, nec temporis horam 
Sic tamen exiguam potui, ut candentis ab igne 

55 Hunc instar ferri haud circum fulgere viderem. 
Qui duplicare diem subito est mihi visus, ut ille 
Si sole omnipotens alio decorasset Olympum. 
Stabat in aetemas sphaeras immota Beatrix 
Tota, oculos figens, et ego mea lumina in ipsam 



PARADISI f. 273 



60 Inde amota mihi. Interius sum factus ob hujus 
Adspectum talis, qualem se vidit ob herbam 
Gustatam aequoreis coosortem assidere Di?is 
Glaucus. Sic hominem superum virtute potiri 
Res est, quae vetat ostendi per verba; sed istud 

65 Est satis exemplum, queis servat gratia donum 
Tale experturis. — aeterni ignis amoris! 
Si tantum illud ego mei eram, quod lucis in auras 
Duxisti ex nihilo primum, tu qui astra gubernas, 
Nosii. Nam tua lux me ad coeli sustulit aulam. 

70 Ut rota, quam aeternas, o summa optata voluptas, 
Harmoniae illa W, quam tu moderaris et apte 
Digeris, intentum attraxit, tum soiis ab igne 
Yidi oculis tantum coeli excandescere, ut imber 
Yel flumen nunquam tam yasto quiverit alveo 

75 Immanem peperisse lacum. Modulaminis iUe 
Insueto sonus auditus mihi, lumen et ingens 
Mi desiderio incenderunt pectora tanto 
Caussarum, ut nunquam sim tale expertus acumen. 
Quapropter, quae me haud aliter, quam me ipse, videbat, 

80 Commoti cupiens animi coroponere fluctus, 

Ante ego quam loquerer quidquam, sic ora resolvit 
Atque ait: Ipse facis te crassae mentis, inanem 
EfBngens speciem rerum, ut tibi cemere non sit, 
Quod tu, hac excussa, adspiceres. Terram haud pede tangis, 

85 Ut rere ; at non sic nativam praepete cursu 

Effugiens sedem fulgur ruit, ut citus istam 

Tu repetis reditu. — Mihi si brevia edita dulcem 

Yerba inter risum suaserunt exuere unum 

Confusae mentis dubium, irretire secundum 

Me coepit, dixique : Ego jam me animo esse quieto 

Jussi, contentus sat magni a mole stuporis. 

Sed qut praevertam ista levissuna corpora cursu, 

Id nunc admiror. Quare tunc pectore ducens 

Illa pio gemitum, tali in me lumma vultu 

18 



274 



PARADISI r. 



95 Vertit, quo nati deliri mater in ora, 

Et coepit: Quidquid rcrum est, has digerit ordo 
Inler sese omnes. Isque ordo forma vocatur, 
Quae facit omne Deo simile. Hic concta alta creata 
Aelernae cernunt Tirtutis signa notasque, 

100 Quae meta est, ad quam mihi dicta ea norma refertur. 
Ordinis in leges, quas diximus, omnia prona 
Sunl per diversas sortes, quae plusque minusque 
Principio accedunt. Ita per mare cuncta moventur 
Naturae iinmensum diversa ad littora, et una . 

105 Res quaeque infuso instinctu, quo singula fertur. 
Hic igneni fert ad lunam, mortalia corda 
Hic icit motu, hic terram cogitque premitque. 
Nec modo quae ratione carent, hic app«tit arcus, 
At quae mente valent ac versant libera amorem. 

110 Quae tot disponit propria sapientia luce, 

Stare jubet semper coeJum, in quo se rotat illud, 

Quod mage festinum est. Atque hUc, veluti ad loca certa, 

Nunc iiiius agit nos virtus incita chorda, 

Quae, quidquid jacit, hoc ad signom dirigit aptom. 

115 Yerum ut ab artiOcis discordat mente frequenter 
Forma, ubi materies buic respondere recuset 
Surda; ita et lioc abennt a cursu saepe creata, 
Quae sic acta suo divertere tramite possunt, 
(Utque vidore potes delabi nubibus ignem,) 

120 Dummodo flectatur faisa dulcedine primuB 

Impetus in terram. Non plus tibi mira putanda est 
Res, bene si reputo, quod scandis, quam exiguus fons 
Alto monte ruens si fnndum irrumpat in imum. 
In te res miranda foret, si, te objice nuUo 

125 Impediente, jacens in terris ipse sederes, 
Sicut humi vivar vis flammae strata quiete. — 
Hinc illa ad summum vertit sua lumina Oiympum. 



L 



PAHADiSI II. 



275 



II. 

Vos, rate qui vecti parva venistis, avenles 
Audire, usque meam sectati pone carinam, 
Quae mare cantando verrit, jam liltora vestra 
Respicite, et pelagus ne ultra tentate profundum; 

5 Nam vos, me amisso, loca devia forte petetis 
Errantes. Nemo, quod arandum prendimus, aequor 
Unquam percurrit. Tritonia Diva labori 
Adspirat nostro, nos dexter ducit ApoUo, 
Atque novem Musae monstrant Erimantidas ursas. 

10 Pauci, mature qui prospectastis hiantes 
Angelicum panem, quo vita hic vivitur, at non 
Exsaturata manet, dimittere salsa per alta 
Navigium vobis licet observantibus undam, 
Quam sulco, prius aequalis quam strata residat. 

15 Praestantes illi, qui adierunt Colchica regna, 
Obstupuere minus tunc, quum videre bubulcum 
Aesonidem factum, quam vos, mea vela secuti. 
Ingenita et jugis sitis in, quod imagine ridet 
Divina, regnum celeri nos impete agebat, 

20 Ferme quo adspicitis coelum. Spectare Beatrix 

Sursum, et ego hanc. Tam forte diu, dum cessat arundo, 

Et volat atque fugit resolutam libera chordam, 

Sensi delatus, quo me divertere suasit 

Res mira ad se oculis. Illa autem, quam uUa nequibat 

25 Cura latere mei cordis, convertit utramque 

Ad me aciem pariler laeta, ut pulcherrima forma: 
Mente Deum, dixit, bene grata suspice, qui nos 
Primae conjunxit stellae. Mihi lucida visa est 
Ac densa ac solida ac nitido stans corpore nubes 

30 Nos tegere, haud secus atque adamas solis jubare ictus. 

Ingressos intus nos bacca aeterna recepit, 

llt recipit lucem fluvialis gutta cohaerens. 

Si tum corpus eram, si non comprendere mente est, 

18* 



r 



276 



PARADISl II. 



Qut rem, quae triplex spatium occupat, iusinuare 

35 Altera passa sibi res sit, quod fiat oportet, 
Corpus ubi in corpus repat, muito acrius esset 
Ardendum nobis mirarier illius esse, 
Qui sibi conjunxit naturam hominisque deique. 
Tunc ibi cernere erit, quod demonstrare nequibit 

40 Hic quisqiiam atque fides jubet omnes credere cerlo, 
Ut quae vera patent per se notissima, primo 
Credenda intuitu mentis. — Tunc ora resolvens 
Dixi: Ego, Diva, pio, quoad possum, huic pectore grates 
Solvo, mortaii qui me sejunxit ab orbe. 

45 At quid, dic quaeso, quid sunt nigra corporis hujus 
Signa ea, quae in terris de Cain fingere suadent 
Fabeliam? Uia diu subrisit; deinde loquelam 
Solvens: Si mortalis, ait, sententia aberrat, 
Clavis ubi sensus nescit recludere verum, 

50 Certe haud deberent jam pungere tela stuporis 
Cor tibi; nam ratio, quae sensus pone sequatur, 
Cernere ut ipse potes, brevioribus utitur alis. 
At da, quid tecum reputes. Tunc buic ego contra: 
Ex raro ac denso, quae sic diversa videntur, 

55 Esse reor. — Muito haec in vortice mersa videbis 
Falsi, quae modo credis, ait, si rite tenebis, 
Quae dicam contra. Demonstrat lumina vobis 
Multa orbis sphaerae octavae, diversa notanda 
Mole sua ac lucis natura. Hic cellige primo. 

60 Si rara ac densa efficerent ea, qualia constant 
Quantaque, flammivomo cuivis vis unica inesset, 
Plusque minusque tributa globo, atque aequaliter uni- 
Cuique. At multiplices virtutes ex elementis 
Primis, quae formam statuunt cujusque, necesse est 

05 Nasci, quae deleta forent, te judice, cuncta, 

Hoc uno excepto. Adde etiam: si caussa nigroris 
Rarum esset, quod tu vocitas ; aut iste planeta 
Partim ex materia jejunus forte laboret, . 



Il» ••*"■»•■ 



PARADISI II. 277 



Aut, ut opima adlpe et mixtim minus uncta per artus 

70 Corporis unius caro diditur, kaud secus iste 
In proprio chartam mutet versa vice libro. 
Quae mihi dicta prior caussa est, in Solis aperta 
Esset defectu, nam translucere videres 
Lumen ut ingestum reji, quae corpore raro 

75 Constet. At id non fit. Quare inspectare secundani 
Est operae pretium. At tibi si dabo funditus istam 
Eversam, tunc ista tuae sententia mentis 
Falsa erit. Hoc rarum si haud est penetrabile, oportet 
Sint certi fines, quos tendere non sinat ultra 

80 Rem sibi pugnantem, seseque retro inde refundat 
Alterius jubar, ut per vitrum, ubi bractea plumbi 
Texerit huic tergum, resilit color. At modo dices, 
Hic magis atque alibi jubar apparere retusum, 
Quod vi rejectum m^is interiore recessit. 

85 Hunc tibi poscenti nodum experientia solvet, 

Si forte hanc tentes, quae vestrae, fontis ad instar, 
Dat rivos artis. Speculorum lumina bina 
Accipe, et his medius fac sistas. Inter utrumque 
Pone aliud speculum, quod distet longius a te, 

90 Inveniatque tuos oculos. Conversus ad illa 
Fac tibi post tergum stet vivida flamma lucernae, 
Quae triplex vitmm speculorum accendat, et ipsa 
Ad te se referat rejecta vitri objice trino. 
Quantulacumque licet discrimina cernere lucis 

95 Non sit rejectae, facies prout singula vitri 
A te dissimili posila est procul intervallo, 
Cernes, ut speculo huic aeque splendere necesse est. 
Nunc ut, quae nivibus subsunt, sole icta repente, 
Exspoliata colore manent, et frigore primo; 
100 Sic, hac mente tibi exuta, stat certa voluntas 
Informare adeo vivaci lumine, ut, in te 
Illud ubi incurrat, pleno fulgore coruscet. 
Includit coelum divina pace quietum 



278 PAKADISI II. 



Corpus, perpetuo quod circum turbine fertur, 

105 In cujus virtute jacet summae esse capaci 
CoDcIusae spatio. Quod tot spectabile signis 
Succedit coelum, accepta hinc partitur in omnes 
Naturas alias passim, quas continet a se 
Distinctas. Orbes reliqui, discrimine stellas 

110 Distinctas Tario amplexi, has componere fines 

Ad proprios, pariterque ad semina propria pergunl. 
Non secus ac jam cernis, eunt haec organa mundi ; 
Prout inde accipiunt, ita agunt in corpora quaeque. 
Nunc tu per quod iter propero contingere, ut optas, 

115 Verum, fac videas, ut posthnc ipse tenere 
Haec vada tu solus possis. Hic motus et illa 
Sanctorum virtus gyrorum, non secus atque ars 
Tundentis scalpri a fabro, Sic spiret oportet 
A superis, commissa sibi quibus astra movere 

120 Contigit. Ac coelum, quod tot fulgentia pandunt 
Lumina, distinctum laetatur imagine pulchra, 
Quam trahit a celsa volventis mente ministri, 
Et consignatam reliquis consignat in astris. 
Utque anima, in vestro dum degit pulvere, multa 

125 Per membra, atque artus varios ac dispare forma, 
Sese ad diversas vires dominata resolvit: 
Sic sua multiplicans per stellas explicat intus, 
Quae mens has agitat, bona, et una atque integra fertur. 
Sese diverse pretioso corpore, cui dat 

130 Yitales vires, virtus infusa remiscet, 

In quo, ceu vita in vobis, consistit et haeret. 
Naturam ob laetam, qua manat origine, mista 
Yirtus per corpus lucet, quo more modoque 
Se per pupillas diffundunt ga^udia vivas. 

135 Effluit ex illa quidquid differre videtur 

Lucem inter lucemque, haud texto ex raro et opaco, 
Proque sua bonitate ea tnr1)ida claraque gignit. 



w^ 



i^a^ 



w 



PAKADISt III. 



279 



III. 

Qui iDihi sol pectus prius inflamindvit aniore, 
Monstrarat puldiri, dempto vcUraine, veri, 
Dum sua conflrmat, iiostra argiimenta refutat, 
Adspectum dulcem, Jamque, ut mentem ipse faterer 

5 PurgaUim et certam, extuleram, ut magis arduus ore 
Farer, quoad decuit, caput. Ast objecta repente 
Est OGuUs visi species, quae inspecta revinxit 
Me totum usque adeo, ut praesentem errata fateri 
Fixerit immemorem. Ceu per peliucida, tersa 

10 Vitrea vasa, aut per, nuUo turbante, nitentes 
Lymphas baud altas sic, ut fundi ima nigrescant, 
Tenuia tam redeunt nostrae exteriora figurae, 
Quam baccae candor, nivea qui in fronte locctur; 
Sic mihi se obtulerant fari plura ora parata; 

15 Quare me errori cepit contrarius error, 
Quo vir amore arsit captus fontisque suique. 
Quod simulao sensi, ratus haec simulacra repulsa 
A speculis, ut cuja essent cognoscere possem, 
Conversis respexi oculis; sed nuUa videre 

20 Contigit, hisque actis prae me, ducis ora petivi 
Dulcis, ab his pendens, quae ardebant himine sancto. 
At mibi subridens: Noli admirarier, inquit, 
Ridentem, postquam ipsa tuum puerile notavi 
Judicium, quoniam tua planta insistere vero 

25 Non credit, sed more suo te ducit inani 
Conatu. Quas tu cernis sub imagine, verae 
Sunt animae, huc missae, quia, quae vovere, falentur 
Se votis mansisse minus. Quare alloquere illas, 
Audi, atque adde fldem dictis. Nam vivida veri 

30 Lux, satis his faciens, a se has deflectere passum 
Ullum non patitur. — Tum unam, quae visa loquendi 
Plus cupida est, umbram fuit ingens ardor adire; 
Et coepi, quasi quem studium nimis acre fatigat 



280 PARAOISI 111. 



Mussantem: anima egregie fausta edita sorte, 

35 Quae vitae ad jubar aeternae dulcedine abundas, 
Quam qui non gustat, nunquam cognoscere possit: 
Pergratum fuerit, si des mihi discere nomen 
Ipsa tuum ac sortem vestram. — Quare illa parata, 
Nec reroorata diu, haec oculis ridentibus infit: 

40 Nunquam noster amor portam poscentibus aequum 
Claudit, non secus ac similem sibi qui jubet esse 
Quemque sua ez aula. Quo me tunc tempore habebat 
Hundus, virgo Deo sacranim rite sororum 
Augebam numerum; et, bene si scrutabere mente, 

45 Non tibi celabor forma magis aucta decora, 
Ac me PiccARDAii nosces, quae immixta beatis 
Ipsa beata choris, ubi quam lentissima sphaera 
Est lunae, locor hic. Quae nobis pectora solum 
Exhilarata ardent divini flaminis igne, 

50 Se duxisse hujus laetantur ab ordine formam; 
Et nobis sors ista data est, quae tam ima videtur, 
Quod curasse parum arguimur solemnia vota, 
Et partim solvisse minus. — Tunc occupo et inquam: 
Nescio quid vobis divini fulget in ore 

55 Mirifico, prima quod vos ab imagine mutat. 
Ipde fuit nobis revocandi tarda facultas. 
At quod tu narras, dat opem, ut cognoscere vultum 
Sit mihi res levior. Sed ne hoc mihi dicere parce: 
Yos, quae felices in sphaera degitis ista, 

60 Unquam fert animus magis altas quaerere sedes, 
Piura ut mirari majoraque foedera vobis 
Multiplicare iliic detur. — Prius illa parumper, 
Cum qua tunc umbra stabat, subrisit et exin 
Vultu adeo laeto respondit, ut igne caloris 

65 Icta videretur primi: Quae dissita nostrum est 
Per pectus, frater, sancti vis plurima amoris, 
Dat desiderio tranquilla pace potiri, 
Et facit, ut simul illa velit, quae possidet, uitra 



^m 



mm 



■■ 



■H 



PARADISI III. 



281 



Nil sitiens. Etenim si ferret nostra cupido, 

70 Adspirare ultra atque magis sublimia inire, 
Nostra forent vota illius pugnantia menti, 
Qui nos sejnnctas habet hic; quod et ipse videbis 
Non cadere in sphaeras istas, ub: amare necesse 
Dicas, si bene naturam perspexeris hujus 

75 Aestus« Quin imo stat in hoc yitae esse beatae: 
Stare intra fines, quos dat divina voluntas, 
Cum qua de nostris quoque fit mens mentibus una. 
Quare qualescumqne sumus per multa gradatim 
Limina, id et regno placet omni, non secus ipsi 

80 Regi, qui nos sponte sua trahit, atque voluntas 
Hujus pax nostra est. Ipsa est iliud mare magnnm, 
Quo, quidquid creat iiia, atque edit lucis in auras 
Natura, assiduo motus conamine tendit. 

Tum patuit mihi, ut in coelo Paradisus ubique est: 

85 £tsi cuncta beans supremi gratia amoris 

Impluat haud aeque. Hic illorum more virorum,. 
Quos daps una dedit saturos, at ubi altera restat 
Esca gulam alliciens, ilU hanc spectare videntur, 
Gratiaque est aliis de prima, ego nutibus usus 

90 Et verbis egi, totam ut cognoscere telam 

Possem, unde haec radium nondum ad capita ultima traxit. 

Perfectae ob cursum vitae, meritumque profundum 
Altius in coelo, dixit, stat femina, cujus 
Ad normam in terris vos inter membra teguntur, 

95 Yelaturque caput. Duici dare corpora somno, 
Et vigilare illo cum sponso tempus ad usque 
Postremum cupiens, cui fiunt omnia cara 
Et rata, quae pietas et amor conformat ad aequam 
Illius mentem. Primaevo flore juventae, 
100 Illam ut subsequerer, terrae bona fluxa valere 
Jussi, quoque illa usa fuit, me vestis amictu 
Inclusi, sectamque sequi sectaeque magistram 
Certa, palam vovi. At gens plus male sueta nocerey 



282 PARADISl IV. 



Qaam merita, aTulsit dulcis me limine claustri. 

105 Testor ego Superos, qualis post iiia dolenda 
Yita mihi fuerit. Quae se luz altera monstrat 
Dextra mibi fulgens, quaeque ardet lumine nostri 
Toto orbis, quidquid de me sum farier orsa, 
Vult de se accipias, seseque fuisse sororem 

110 Dicit, cui capitis sacratnm est tegmen aderoptum. 
Sed quoniam ad Testros fluctus invita reducta est 
Jus contra moremque bonum, nunquam illa solutum 
Cor habuit velo. Lux haec Corstantu magna est, 
Quae se ex Suevorum vento genuisse secundo 

115 Progeniem narrat, quae tertia et uitima lapsi 
Vis fttit imperii. — Sic iila, et voce canora 
Coepit: Ave Marial atque canens evannit auras 
In tenues, veluti grave per vada turbida corpus 
Atque hanc, quoad potuit, cedentem nostra secuta 

120 Est acies: ubi deflexit, quo me egerat aestus 
Major, quaesivit signum et conversa petivit 
Tota Bbatriceh. Illa oculos mihi pereulit inslar 
Fuiguris, ut primos ictos ego ferre nequirem: 
Quae mihi caussa fuit, cur tardior ipse rogarem. 

IV. 

Binos pone cibos distantes atque moventes 
Cor pari utrosque modo; vacuum prius ardor edendi 
Conficiet quemvis, qui liber sponte sua sit, 
Quam denti alterutrum admoveat Sic agna lupurum 
5 Iram inter geminam pariter perterrita staret; 
Sic duo damarum canis inter corpora restet. 
Quare, si tacui dubiis exercitus aeque, « 

Nec me reprendam, quoniam res ipsa necessum 
Hoc habuit, nec me laudo. Labia 4pse premebam ; 
10 At desiderium liquide apparebat in ore, 

Solaque prex vultus plus, quam distincta loquda, 



PARAOISl IV. 



283 



Posse videbatur. — Danielis roore Beatbix 
Usa est, qui regis sceptro Babylona tenentis 
Iram dissolvit, violenta et iniqua jubentis. 

15 Atque ail: Haud me jam fallit te hinc inde retorquens 
Cura duplex pressa intus, ut extra nulla patescat. 

Tu sic concludis: Bona si durare yoluntas 
Certa est, cur unquam alterius violentia possit 
Imminuisse modum meritis? Tibi et altera cura 

20 Subjecit stimulos; ita enim remeare videntur 
Ad stellas animae, ut sententia prisca Platonis 
Innuit. Ista gravant aequali pondere mentem 
Hinc atque inde tibi. Quare, quae extrema labori 
Sunt tibi, queisque subest plus fellis, priraa resoivam. 

25 Qui plus ex Seraphim sese transformat eandem 
In speciem, a vera quam ducit imagine palris 
Supremi, Moses, Samuel atque ille Joannes, 
Non Maria excepta, tu utrum velis, elige, dico, 
Nemo aliis, animae quam iliae, quafum ora videnda 

30 Huc occurrerunt, scamnis considit, et aevo 
Nemo minor fuerit, nec grandior; omnibus unns 
Est locus, atque simul primo dant fulgere coelo, 
Quod decorant, cuncti. Sed quisqiiis dispare norma 
Dulcem ibi agit vitam, prout tangit plusque minusque 

35 Aeternum hos flamen. Se hic exhibuere videndas 
Illae animae, non quod sphaera haec sorte obtigit ipsis, 
Ast ut quaerentem coelestia scamna docerent, 
Quae minus adscendunt. Namque haec sola apta loquela 
Est vestro ingenio, quod tantum a sensibus haurit, 

40 Quae posthac menti committi digna putantur; 
Quo magis indulget vestro Scriptura vigori, 
Datque pedesque manusque Deo, et contraria vero 
Accipit haec aliter. Sic sancta ecclesia pingit 
Sub vultu humano Gabrielem, membra Hichaeli 

45 Appingit, sic et jusso sanare Tobiam. 

Non hanc ille viam voluit calcare Timaeus, 



284 



PARADISl IV. 



Humanas anlmas cum dicit ad astra redire; 
Nam suasisse sibi, quae dixerat, ipse videtur, 
Istas inde ratus decisas tempore ab illo, 

50 Quo humanos artus informavere, vocante 
Natura. Ast aliter fortasse is senserit, atque 
Vox sonai ac posset fieri, ut, quae inteliigit ille, 
Deridenda minus fuerint. Nam si ille putasset 
Ad sphaeras istas laudem probrumque venire 

£5 Virtutum, quae nostra valent in semina, forsan 
Nonnihil in veri signum hic ofTenderit arcus. 
Hoc secus acceptum, jam recto tramite totum 
Avertit mundnm sic, ut persuaserit error 
Compellare Jovis Martisque et nomen inane 

60 Mercurii. Sed quae mentem cura altera torquet, 
Est minus illa nocens; nam te haud abducere quiret 
Illius improbitas a me. Si nostra videtur 
Justitia aequa minus mortalibus, haec via vobis 
Yestiganda, fidem exercet, non sparsa latenti est 

65 Haereseos viro. At quoniam bene inire potestis 
Ingenio freti vestro haec penelralia veri, 
Te mittam, ut cupis, explelum. Si, judice te, sit 
Vis, ubi, qui patitur, cogenti nil dare perstet, 
Vis genus hoc animas non excusaverit illas. 

70 Namque haud deficiet, si nolit, vestra voluntas ; 
Sed facit, in flamma quod vos facere usque videtis 
Naturam, si quis millenis ictibus ignem 
Torqueat assidue, Si flecti plusque minusque 
Se sinat, illatam dubio procul ipsa secnndat 

75 Vim. Non absimili inveniens has mente fuisse, 
Cum fuerit gressum dd sua claustra refen^e potestas. 
Si mens firma illis haud cedere certa fuisset, 
Quae te, Laurenti, flammata in crate manere 
Passa est assatum; qua Scaevola maluit asper 

80 Esse suae dextrae, vis unde avulserat illas, 
Huc retraxisset tandem sua quamque voluntas, 



PARADISI IV. 



285 



Ut primuiD est data libertas. At pectora mente 
Tam solida sunt rara nimis. Jam verba per ista, 
Si bene, uti decuit, tu ista accipienda puUsti, 

85 Quae saepe ancipitem torsisset cura recursans, 
Cassa cadit. Sed nunc alium tua lumina llexum 
Offendunt, mente .unde tua baud evadere posses ; 
Lassarere prius. Tu me docuisse tenebis 
Id te: nunquam animam mentiri posse beaUm; 
90 Quod primo coram vero stat tempus in omne: 
At dein, Pigcarda, audisti diversa locuta, 
Quod meminisse potes, animo CoNSTAnTUM amasse 
Usque sacrum yelum. Frater, saepe accidit istud, 
Ut quisquam, luctans praesenti exire periclo, 

95 Fecerit invilus, quod non fecisse decebat 

Non secus Alcmaeon, qui, patre rogante, parentem 
Ipse suam exstinxit, cum maiuit impius ultor, 
Quam minus ipse tenax patriae pielatis haberi. 
Haec equidem tecum Tellem tu mente volutes: 

100 Suesse voluntati quoque vim concurrere mistam 
Sic, ut pui^ari nequeant injuria facta. 
Libera.vis animi per se vitare parata est 
Omne malum; ast isthuc tunc inclinare videtur, 
Major ubi metus hanc moveat, si qerta resistat. 

105 Quare quae exprimitur, PiccARnA fante, voluntas, 
Libera sponte sua est; aliter, quam hoc nomine dico, 
Accipe. Sic disces pariter nos vera locutas. 

Haud aliter sancta decurrit rivulus unda 
Fonte illo egrediens, quo verum profluit omne. 

110 Pace ita composita, mihi tum utraque cura quievit. 
Dulcis amantis amor primi, diva inclita, dixi 
Post paulo, sermo cujus mihi pectora inundat, 
Inflammatque adeo, ut magis ac magis aucta vigore 
Succrescant! Non tanta mibi est data copia cordis 

115 Prodere sensa mei, dignas ut solvere grates 
Pro meritis valeat; sed qui videt ima. potestque. 



286 



PARAOISJ V. 



Ille tibi has referat. Jam sensi, ut noatra cupido 
Discendi haad unquam satura est, nisi cum unica veri 
Lux illa aetemi, quam extra spatiarier ullum 

120 Haud possit verum, tenebras disperserit omnes. 
Tunc ibi, ut in lustris fera, parta pace quiescit, 
Hoc simul attigerit, quod apisci est apta facullas, 
Nam secus omnis amor rerum cognoscere caussas 
Insitus incaussum foret. Istum propter amorem, 

125 Ut scatebra, ante pedes veri sententia menti 
lltrimque ambiguae emergit; naturaque mater 
Ula est, extremum quae Irudit ad usque cacumen 
Ex colle in collem. Hic amor est, qui impellit, et hic est 
Hoc quoque qui suadet te, Diva, rogare scienter; 

130 Nam res est obscura mihi. — Fert scire cupido, 
Nom, si quis voti fuerit reus, et tamen istam 
Plusve minusve fidem tandem laesisse feratur, 
Sat facere is vobis possit sua per bene facta 
Alterius generis, vestra quae lance probentur 

135 Non minimum. — Tunc me visa est spectare Beatriz, 
Plena utrosque oculos flamma coelestis amoris 
Divinum usque adeo in morem, ut, mibi robore visus 
Yicto, terga darem, perstrictaque declinarim 
Lumina, restiterimque, quasi minus utilis essem. 



V. 

Si praeter quem terra modum cognosdt, in aesta 
Cordis amore usti tanta tibi fnlguro luce, 
Ut tibi jam virtus oculonim victa residat, 
Noli admirari; namque hoc ex robore visus 
5 Perfecti venit, isque cito ; sua prout bona noscit, 
Cognita venatar. Yideo jam, ut limpida veri 
Aetemi tibi fax splendet, quae sola tuentis, 
Yisa semel, mentem succendit amore perenni. 
Quodsi forte aliud vestram seducit amorem, 



10 Id nlhil est, quam hujus sigDum, male Gognitus iudex 
Hic interlucens. Modo te fert scire cupido, 
An, qui vota minus persolverit, ipse repensis 
Muneribus aliis tantumdem reddere possit, 
Omni a lite animam ut tutetur. ~ Talia dixit 

15 Hujus principium cantus initura BfiATRix ; 

Atque, ut qui coeptum haud sernionem obtruncat, ita iila 
Propositum tenuit sanctum. Quae maxima dos est, 
Largius indulgente Deo, qui cuncta creavit, 
Inventa, apta magis bonitatem ostendere patris, 

20 Quamque is plurimi habet, fuit haec vis libera vestri 
Arbitrii in terris, qua cuncta et sola creata, 
Queis lumen rationis inest, ditata ftierunt, 
Et sunt. Nunc, si conjicias, voti alta patebit 
Virtus, si quis fit reus, ac Deus annuat ipsi 

25 Ultro paciscenti. Nam inter hominemque Deumque 
Facta fides ubi sit, thesauri victima tanti, 
Quem dico, evadit, proprioque obstringitur actu. 
Quid tanti est, quaeso, pretii, quo tu ista rependas? 
Nam tibi si oblatis uti bene posse videris, 

30 Ex male sublatis igilur vis crescere beile. 

Jam quod plus refert, manifesto in lumine cemis ; 
Sed quia dat veniam indulgens ecclesia sancta, 
Quod penitus contra , quae dixi, vera videtur, 
Nunc te paulum etiam ad mensam consistere oportet; 

35 Namque cibum rigidum, qualem te sumere jussi, 
Ut bene distribuas, aiiquem tibi poscere debes 
Rursus opem. Tibi consilium nunc pandito mentis, 
Et mea dicta tene; nam quid tibi discere prodest, 
Copia ubi desit retinendi intenta tenaxque? 

40 Istius natura sacri res convenit intra . 

Binas, quarum una est, qua constat victima, et una, 
Quam debet promissa fides. Delere potestas 
Postremam nulla est, nisi sis hanc solvere certus; 
Quod sic praecise supra mea lingua monebat 



288 PARADtSl V. 



45 Quare etiam fuit Hebraeis offerre necesse, 
Quamquam his mutandi nonnuUa piaminis esset 
Copia, quod nosti* Nam quae est tibl prorsus aperta 
Altera, materiam dico, yirtute valere 
IUa potest tanta, ut dolus omais abesse putetur, 

50 Si quis materiam divevsam subdere averet. 
At non permutet pondus, quo forte gravatur, 
Pro arbitrio sibi quisque suo, ni argentea clavis 
Flavaque se vertant; et quaevis stulta putanda est 
Mutandi ratio, nisi res dimissa vicissim 

55 Contineat sumptam, veluti in bis triplice summa 
Bis duplicem invenies. Quare quodcumque suae vi 
Naturae usque adeo grave sit, ut pondere lancis 
Detrahat omne genus, nulla hoc impensa rependet. 
Discite, mortales, votum non pendere nauci; 

60 Sed servate fidem, nec agat vis coeca furoris, 
Ut Jephten, ubi prima illi solvenda reperta 
Strena est; cujus erat potius, se egisse fateri 
Prave, quam praestare fidem pejora patrando. 
Sic mente est visus stolida dux magnus Achivum; 

65 Quare flere sui decus Iphigenia coacta est 
Vultus, prudentesque simul stultosque nefandi 
Admonitu cultus lacrimas effundere adegit. 

At vos, Christiadae, graviore incedite motu, 
Neve instar pennae vos quaevis efferat aura, 

70 Et ne credatis yos posse in qualibet unda 
Sordes abluere. Antiqui Scriptura novique 
Stat Testamenti; stat sancti ductor ovilis 
Supremus pastor: sat vobis tsta salutis 
Sit via. Quodsi quidquam aliud perversa libido 

75 Ciamat, vos homines esse, haud expertia mentis 
Armenta, admooeat ratio, ne, qui incola vestrae 
Judaeus terrae est, vobis illudere discaU 
Ne vos ardor agat lasdvi more bidentis 
Agni, matemum q«i lac contemoit et ipse 



PARADISI V. 



289 



80 Pro liibito simptex miscet «ua proelia seeum. 

Haec mifai, quae placnit- scriptis mandM^e, Beatrix. 
Dein cupida, et sanclis exardens tota favilHs 
lUa ocuLis partem mundl quaesivit, ubi ora 
Plss fulget yivax. Hujus reticentia,'VttItus 

85 Mutatus, nova volventi ardentique rogare 
Ingenio abrupit sermones; utque sagitta, 
Quo missa est, stat fixa prius, quam cborda quiescat, 
Sic sensi regnum nos irrupisse secundum. 
Hic praeportaotem tam laeta gaudia fronte 

90 Tunc vidi Dominam, postquam se in luce loeavit 
Illius coeli, ut radiaverit ipse planeta 
Uberius. Qiiodsi sese inHnutavit, et aureo 
Igne astrum risit, quid ego mutabiie nostra 
Natura omnimodis animai? Ceu squamea clari 

95 In lymphis stagni, qoidquid soper innat, hianti 
Ore armenta petunt, escam rata: sic ego vidi 
Miilia splendorum lateri agglomerantia nostro, 
Singulaque ajebant: Ecce illam, quae auget amores 
Nostros; quoque magis propter se quaeque ferebat 
100 Umbra, videbatur dare gaudia plena vibrante 
Fulgore emisso. — Id, lect9or, fac mente volutes : 
Si quae hic incipio, mox iroperfecta reiinquam, 
NuUum addens veibum, qualis cruciariBt egestas 
Te scire ulteriora avidura? Et eognoscere quibis 
105 Per te, quae fuerit, simulac patuere, cupido 
Audire hos, fantes quae -sit dala cuique locato 
Islhic conditio. animans bene ndte, triumphi 
Aetemi sedes cui cemere gratia donat, 
Ante a roilitia quam jusserit ista vacare, 
110 Lumine codlonnn totam spatiante per aulam 
Nos sumus incensi ; quare ti forte volnntas 
Hortatur clare rationem discere nostram, 
Sponte tua hanc exple. '. — Sie de coetu una piorum 
Vita illo dixtt; pariterque est fota Beai^ux: 

19 



290 



PARADISl VL 



115 Dic age, dic tulo et crede, haec fore dicla Deonmi. 
Sat bene percipio, propria qui in luce nioreriSy 
Atque hanc ei oculia ducas; nam flamma coraacat» 
Prout tu diffkiao pandis tua gaudia risu, 
Digna anima; at non acire mifai est, quo nomine nota 

120 In terris fueris, nec quae dedit iatius astri 
Caussa gradum tibi, quod celat mortalibus ora 
Alteriua propCer radios. — Haec pectore fudi, 
Deflxis oculis in locem talia fatam. 
Quare haec lucidius multOt qnam. Aiberat ante, 

125 Exarsit, Teluti soly qui «plendore micanti 
Uberius, postquam corrosit flamma Tapores 
Aestum mulcentes, ocuiis se sttbtrahit ipsnm. 
Laetitia snperante magis mihi facta serena 
Illa anima, inTolrit proprk» se Inmine, et almam 

190 Mi celans penitus penilttsqtte inelnsa figuram, 
Haec responsa dedit cantu referenda sequ^ti. 



VI. 

Ex quo aquilam a coeli cursUy quem esl illa secuta 
Juncta dttci antiquo thalamum LaTimae adepto, 
Compulit, aYcrsam discedere Constantinus, 
Centum annos cenlnmqtte et plores nobilis ales 

5 Grata Deo, Enropae extremis consedit in oris, 
Ad montes, unde iUa prius digressa volatum 
Flexerat; alanunque sacra Intata snb mnbra 
Mundum ibi, non interrupto rerum ordine, rexit, 
Mutandoque vices eadem ad me denique v«iiL 

10 Caesar et ipse tui, quem nomine JesTiifiAmni 
Dicunt, atque volente iUo^ qni me idt, amore 
Primo, quod superans leges et inane jubebant, 
Delevi; atque prins tanto qnam accingerer anso, 
Unam, non binas nalnras rebar inesse 

15 Christo, istaque fide vitam contenlus agebam. 



PARADiSI VI. 



291 



At me pastoris mipreini tox Agapeti 
' Sincerae docuit fidei aanctifisiuia nonnam. 
Credita res illi eat; et clara in luce ?idenda 
Nunc mihi dicta patent hujus, ratione modoque, 

20 Quo, 81 quando aliquis quidquam simul asserit atque 
Ipse simui negat, et falsum et verum esse videbis. 

Ut primum movi vestigia cum grege sancto, 
Inceptum sublune, Deo adspirante benigno, 
Deduxi, incumbens totus, dum justa movebat, 

25 Imperium me dante, meus Belisarius arma : 
Cui sic juncta fuit coelestis dextera regis, 
Ut mihi suaderet studio requiescere in isto. 

Ad quae prima rogas, jam sat fecisse putarem 
Hoc tibi responsum; at me oogit iongius ire 

ao Ejus conditio, atque aiiud quidquam addere dictis. 
Ut beoe perspicias, justo quo jure verendum 
Atque sacrum signum contra certamina tanta 
Permuiti moveant, et qni sibi vindicet, et qui 
Abnuet adverse nitens; nunc accipe, quanta 

35 Fecerit hoc signum cunctis venerabile virtus, 
Ceperit ex illoque die, cum lumina noctem 
Clausit in aeternam Pallas, huic tradere regnum 
Dum studet. Haec voiucris p«r trina ut sederit Aibae 
Saecula et ulCerius, nosti, sua coipora donec 

40 Pubes tergemina haud dubitavit propter eandeni 
Objecisse ned ; nostique, quid egerii ista, 
Triste Sabinarum tempus si mente revolvas, 
Atque inde usque illud repetas, cum pectora ferro 
Ulta suum admovit Lucretia prisca dolorem, 

45 Per septem victrix reges, dominata propinquos 

Imperio in populos: nosti, quid gesserit ipsa, 

In Brennum, in Pyrrbum a claris iUata maniplis 

Romulidum, inque alios reges socialiaque arma. 

Quare Torquatus, tum Quinctius a negleeto 

50 Cincinno dictns, Decii Fabiique decora 

19* 



292 



PABADISC VI. 



Fulsenint fama, quam myrrha aspergo Ubemer. 
Haec Arabum siravit fastum vexilla sequentum 
Hannibalis, gelidas illis rumpentibus Alpes, 
Ex quibuSy Eridaoe, Italicis iilaberis agris. 

55 Hoc duce, adhuc pueri et juvenes, duxere triumphos 
Scipio Pompejusque, et colli est visa dolenda, 
Sub quo tu primas hausisti luminis auras. 
Deinde prope 'aetatem, qua totius una voluntas 
Coeli decrerat mundum componere pace, 

60 Ipsam corripuit Caesar, Roma urbe rogante. 

Et quid, praetergressa Varum, ad vada fluminis usque 
Fecerit haec Rheni, satis Isara vidit et Hera 
Sequanaque atque omnes valles, queis plenus abundat 
Elabens Rhodanus. Quid, ubi est egressa Ravenna 

65 Irrupitque amnem Rubiconem, haec gessit, id alae est 
Talis, ut hanc oculi haud possent servare sequentum, 
Nec scribae calamus. Contra oppida Iberica vertit 
Agmen, dein propius Dyracchia moeoia, et urbem 
Pharsalon adeo percussit, ut usque vagatus 

70 Ad Nili calidas luctos pervenent undas. 

Haec iterum Antandri terram Simoentaque vidit, 
Unde olim exierat, bustumque ubi procubat Hector, 
Atque in perniciem Ptolemaei denique somnum 
Exuit; unde Jubam oppressura erupit ad instar 

75 Fulgoris: Hesperiam dein yestram ingressa, volavit 
Poropejanarum sonitu invitata tubarum. 

At quod signiferum gessit comitata secundum, 
In tetro latrant Rrutusque et Cassius Orco, 
Idque dolet Hutina, atque obsessa Perugia luget. 

80 Nunc etiam tristis fundit Cleopatra querelas, 

Quae instantem fugiens, subitam sibi traxit ab angue 
Atque atram mortem. Hoc fortes ducente catervas, 
Littus ad usque maris rubri discurrit et, ipso 
Ductore, haec potuit mundum componere pace 

85 Tanta, ut sacratam Janiis sibi viderit aedem 



L 




Clausam. — At quod suasit veYillum talia fari, 

Fecerat ante et erat facturum pro imperii vi 

Mortali in terris, quod sub ditione gubernat, 

Fit leve et obscurum specie, si tertius haeres 
90 Spectandus fuerit Caesar, te judice acuto, 

Et studii puro. Nam justa, aetema potestas, 

Hanc mibi quae inspirat mentem, concesserat illi. 

Quem dico, laudem, quam ultam duxisset ob iram 

Id dantis. — Nunc quae huc veniunt referenda, stupebis. 
95 Dein, comitante Tito, poenas sumptura volavit 

Antiquum ulta scelus. Tum vero, ubi ovile momordit 

Dens Longobardus sanctum, sese illius alis 

Tectum succurrisse isti, victo hoste, fatetur 

Carolus in terris Magnus. Jam tu ipse videbis, 
100 Qui sint, quos supra accuso, et quae hos crimina damnent, 

Unde venit vobis cunctorum caussa malorum. 

Altera communi signo pars lilia flava 

Opponit, seorsim pars altera vindicat istud; 

Mens est in dubio, quis major ceperit error 
105 Alterutrum. Utatur solita pro viribus arle 

Turba Ghibellini studio inflammata furoris; 

Ast aliud signum quaerat sibi; non bene miles 

Hoc sequitur, qui a justitia sejunxerit ipsum. 

Neve hoc, Guelphorum turba stipante suorum, 
110 Carolus iste novus stemat, vemm horreat ungues, 

Qui mage sublimi vellus vulsere leoni. 

Jam saepe ob culpam nati flevere parentum; 

Nec mutaturum propter sua liiia numen 

Signa putet. Parvi decus hiijus sideris oraant, 
115 Quae nullos unquam detrectavere labores, 

Gnavae animae, aetemum ut veniat post funera nomen. 

Namque ubi curae istbuc tendunt, et tramite oberrant 

Huc illuc vario, pariter veri ignis amoris 

Et minus atque minus vivax adscendat, oportet. 
120 Ast haec eum merito commensis pignora nostro 



1 



294 PAHAOISl VII. 



Pars est aetitiae, quia nec majora ▼idemus, 

Nec minus ampla dari. Htnc judex ita temperat aequus 

In nobis pectus mulcendo, ut nuila cupido 

Nos unqiiaro ad studium deducere possii iniquum. 

125 Diversi Tocum sonitus modulamine dulcea 

Dant numeros; pariter scamna haec diversa potitos 
Hac rita, istarum harmonia resonante rotarum, 
Dulce beant. Hiqusqtte inclusum lumine baccae 
Romaei est iumen, cui grandia pulchraque facta 

130 Cesserunt male apud male gratos; sed neque risit 
Adversans Narbo. Quare pede claudicat ille, 
Qui nocitura sibi alterius benefacta puta?it. 
Bis geminas habuit natas Ramundus, avito 
Nomine, quod dederat gens Berlingaria, notus, 

115 Omnes reginas, ignobUis ac peregrini 
Cura Romaei. Deinde ore sat ille superbo 
Hunc justum totam rationem evohere jussit, 
Bis ubi sena dedit, quae res bis quina ferebat. 
Inde hic cessit inops et multis debilis annis 

140 At si magnanimi mundus cor nosset, in omne 
Mendicati aevum frustatim quamlibet escam, 
Laudatum valde magis hunc efferret ad astra. 

m 

Sis nobis tutela, Deus, ter sancta potestas 
Pugnas pugnantum ac virtutnm, luce beatos 
Qui clara affulgens ignes haec scamna tenentum • 
Illustras totos. Vocalem ita visus, ut ante, 
5 lUe mihi arripuisse notam est hosque edere cantus, 
Quem super expandit duplicatum flamma nitorem. 
Mox ipse, atque alii rursus duxere choream: 
Utque favillarum quam velocissimus imber, 
Sese improviso mihi velavere abeuntes. 
10 In dubio haerebam et mecum: dic, ipse loquebar, 



PABAOISI VII. 205 



Dic Uomiiiae, guttis praesenti dulcibus omneoi 
Exsaiurare sitim. — At toto pudor ille potitns 
Pectore, conantem depromere verba soluto 
Ore, Beatrigem me compellare yetabat, 

15 Ut quem debilitat somnus. Nec passa Bgatrix 
Balbutire diu est, veii>is et talibus infit, 
Illo mi radians risu, qui quemque bearet 
In medio igbe homineii^: Te falso impervia fantem 
Jam video: qnare, qui poenam jure poposcit 

20 Laesus, is ultores jure haud est passus inultos? 
At tilH raox menlon expediam, tu figito dicta 
Haec animo; mea enim magni sententia doni 
Instar erit — Qui vir non venit lucis in oras 
Prognatus, frena iila indignans apta volenti 

25 Virtuti, sese damnatus perdidit, nna 

Damnavit genns omne* Ideo per saecuia multa 
In magnis jacuit gens strata humana tenebris 
Aegra, Dei Veiiio donec descendere visum est, 
JuDxit ubi persona hujus sibi sponte rebellem 

90 Naturam aoctore a proprio longeque reinotam, 
Aetemo tendente arcum tantummodo Amore» 

Fac nunc adyertas et, quae dicam, accipe mente. 
Ex nihilo ista creata recens natura parenti 
Juncta suo, qualis ficta est, fuit integra, justa; 

85 At proinriam ob noxam regno est depulsa beato; 
Nam sese a vero vertit vitaque priore. 
Poena igitur, quam crux subeundam praebuit illi, 
Si commctiri est natnram, quam sibi sumpsit, 
Cum poena, nullum tanto unqnam jure momordit. 

40 At pariter nunquam uila fuit tam injuria poena, 
Si tu personam, quae se compressit in istara 
Naturam, inspicias. Ebi uno simpiice faeto 
Diversa exstiterunt. Placuit mors una Deoque 
Judaeisque: ob eam tellns concussa tremore 

45 Horruit, et portas patefecit regia coeK. 



296 PAHAUISI VII. 



Ne mirere ultra, si quem sic farier audis, 
Ultores irae justae justam esse cohortem 
Ultam. Ast implicitam tibi mentem baerescere nodo 
Districtam yario yideo, quo magna cupido 

50 Hanc extricatam exspectat. Tu talia tecum: 
Haec audita mihi facile est advertere mente; 
Sed me caussa latet, cur solum hac arte redemptos 
Nos Amor is vellet. Frater, manet ista sepulta 
Lex oculis cujusque hominis, cui- flamine sancti 

55 Nondum etiam ingenium flaromis adolevit amoris. 
Ingenue ipsa qiiidem, nam huc speclant multa virorum 
Consilia, atque parum sunt internoscere verum 
Apta, loquar, quare fuerit ratio ista legenda 
Digna magis. Quae omnem bonitas diviaa repeUit 

60 Livorem, proprii tota ardens ignibus ignis 
Flammat ita, aetemi ut diffundat ubique decoiis 
Divitias. Quidquid privum modo manat ab ipsa, 
Nunquam deletur. Neque enim hujus signa moventiHr, 
Quae semeJ impressit Quidquid privum impluit ipsa, 

65 Non comitante aiia caussa, manet omne solutiim 
Servitio (neque enim a renim virtute novarum 
Id pendet) plus huic sese conformat eoque 
Plus placet. Ardor enim sanctus, litce omnia lustims, 
In quem plus similem sibi adit, vivacitts igne 

70 Fulgurat. Humanaei cuncta haec dant crescere stirpi; 
Deficiente uno, simul ipsa minuta neeesse est 
Nobilitate cadat, Quae libertate carentem 
Hanc facit, est culpae labes; haec unica caussa est, 
Diversam a summo quae ipsam deformat Amore; 

75 Namque parum istius lucis se luce coiorat: 

Et nunquam in decus antiquum. sese ipsa reponet, 
Ni plenum instauret, quod colpa reliqiiit inane, 
Accumulans justas contra maia gaudia poenas. 
yestra ubi se in proprio maeulavit semine totam 

80 Natura, istorum est oraiatu exuta decorum, 



PARAO^i VH. 



297 



Et parit^ procal a Paradisi sede beata 
Pulsa; nec amissam sortem reparare potestas 
Huic fuerat, beae si advertas, rattone modpve 
Ullo, ui ipsa yadum ex istis transmitteret unum; 

85 Aut D^s indulgens culpam dimitteret istam 
Solus, yel.natura suo medicata furori 
Yestra esset. Modo tu in baratbrum defige proftindum 
Consilii aetemi ▼isum, et roea coUige dicta, 
Intentaque tuis pro Tiribus accipe mente. 

90 Limitibus finita suis humana propago, 

Sat facere hand unquam poterat, nam copia deerat 
Quam minknum inferius descendere, in omne futurum 
Tempus parendo, quando se toliere in altumi 
Obsequiosa miaos Toiuit. Nunc caussa patebit, 

95 Cur generi humano nozae yia ciausa piandae est. 
Ergo yias aperire suas coeleste necesse 
Numen erat, lapsique hominis succurrere vitae, 
Integra nt huic fieret; yia seu foret utilts una, 
Siye ambae. . At quoniam tanto jucnndius esse 

100 Fertur agentis opus, quanto manifestius ampla 
Elucet bonhas cordis benefacta parantis, 
Primus Amor, propria qni signat imagine mundum, 
Ut yos erigeret, yolnit percurrere cunctas 
Ipse yias. Nec cum yeniet nox ultima terris, 

105 Nec cum sol priroum emicuit, tam utrique profundum, 
Nec tam magnificum facinus fueritque foretque. 
Nam supremus Amor sese largitus, ut apta ' 
Progenies huraana foret sese erigere, ultro 
Largior est, quam si solus dimitteret ipse. 

110 Nec sat justittae ratio quaecumque fuisset 
Altera, ni Deus ipse Deo generatus, Adami 
Indutus. camem.ingenitum decus objecisset. 

Nunc curam expletura omnem, nonnulla reyertor 
Ad loca declaranda, ut ibi tu cemere posisis 

115 Non secus atqule ego nune. Haec tu teeum: Aera oerao, 



298 PAftAIHSl VIII. 



Humorem, temin atqoe ignem et mista omDia eorum 
Semina comimpi atque panim diatnma manere. 
Et tamen ex nihiio hierunt faaec ipea creata; 
Quare, si ▼emm dixit Gorropta reaoiyi 

120 Haud unquam possent — Frater, choms ales Olyropi, 
Sincera haec regio, qua praesens ipse moraris, — 
Qualia nunc constant, — pura atqne integra creata 
Haec possunt Tere dici; at primordia reram, 
Qiiae modo dixisti, tmn quae nascuntnr ab ipsis, 

125 Omnia deducnnt formam a Tirtnte creata. 

Materies, ex qua constant seorsim, ipsa creata est, 
Visqne creata fuit per se apta inducere formam, 
Insita sideribns circum informanda rotatis 
Corpora. Sanctorum radius, motosque (^oram 

130 Pro cujusque habitu, cui priva potentia juncta est, 
Attrahit alituum pecodnmque gregisqoe marini 
Plantarumqoe animas. Bonitas at summa parentis 
Hanc nostram spirat ritam non conciliatam 
Exterais rebus, simol inspirans sui amorem, 

135 Ut desiderio dein Patrem semper anhelet* 

Hinc tibi coUigere est, quare caro Testra resnrget, 
Si bene perpendas, qut tum fuit edita, prinios 
Cum primus nobis genitores condi£t aoctor. 

YIII. 

Olim haud absqoe soo eredebat terra perido 
Formosam Venerem, qoun tertia i^ihaera mtantem 
Accipit, insanom radiis emittere mnorem; 
Quare ubicunque lod veteres errore yetusto 
5 Huic struxere aras, cultam in sua Tota Tocantes, 
Cumque Cupidine iis foit nsque in bonore Mone. 
Hanc etenim matrera dixere, illumque creatiim, 
Qui quondam infixus gremio infelicis Elisae 
Sederit Hinc ipsi docebant nomina steHae, 



PARADIJM ftll. 299 



10 Cni modo eemcem est solis, modo cernere fronlemv 
Unde mihi istius desumpsi ezordia cantus. 
Ipsam adscensurus non sensi; intrasse Bbatrix 
Admonuit; namque iUa magis mihi Yisa itam est. 
Ac vehiti in flamma nitet inspicienda favillat 

15 Utque in yoce licet vocem distinguere, ubi una 
Atque eadm manet, atque abit exspatiata, reditque 
Altera: sic alias vidi bac in luce moveri 
Lampadas in gyrum properanter plusque minusque, 
Aetemo prout cuique frui spiendore dabatur, 

90 Ut reor. Algenti nunquMU de nube ruerunt 
Perspicui, aut coeci cursu tam praepete Tenti, 
Ut non impiiciti lentique yidentibus ista 
Lumina sint Wsiy divina mihi obvia ferrit 
Gyro interrupto, ciqus primordia ab altis 

25 Incepere prius Seraphim ; post obvia prima 
Auribus audivi Hosannal tam dulce canorum, 
Ut nunquam posthac repetitum audire cupido 
Desinat. — Interea propius nos adstitit unus, 
Et solus dizit: Cuncti indulgere parati 

30 Hic tibi nos sumns, ut nobis gaudere facultas 
Sit tibi. Nos cum principibus coelestibtts unuro 
Circumagi in gyrum cursumque sitimque solemus, 
Ad quos in terris fudisti hunc pectore cantum: 
Vo8, monstrame Deo, quei» tertia sphaera movenda 

35 Contigit; ac tanta nobis cor ardet amoris 

Flaroma, ut4ion sit dulce minus cessare parumper, 
Dum tibi sat flat. Postquam pudilNinda modeste 
Lumina converti ad Dominam, et simul ipsa benigne 
Annuit, atque fidem fecit, fuit impetus iliam 

40 Inspicere in lucem, quae mi promittere tantum 

Audita est donum, et: Die, oiqa es? nostra locuta est 
Sensu voz impressa pio penitusque profundo, 
Et quanta et qualis plus est mihi visa refulgens 
L^etitia aucta Aova, cum me sua gaudia fari 



300 



PARADISI VIII. 



^ Vidit Sttadentem! Haud aliter verba edidit ista: 

Non habuit me terra diu; si vita fuisset 

Longa diu, raala mnlta forent, quae nulla fuissent. 

Me tibi laetitia occultat mea, plurima circum 

Quae radiat velatque tibi me animalis ad instar, 
60 Serica fila sibi cut sunt sua fascia. Magno 

Junctus amore mihi, nec deerat caussa, fuisti; 

Nam si ibi mansissem, tibi veri ostendere amoris 

Me plus quam frondem vidisses usque paratum. 

Pars ea laeva orae, Rhodani quam perluit unda, 
55 Mista ubi sit Sorga, me quondam tota manebat 

Regem, atque Ausoniae quod cornu tecta frequentant 

Baris, Cajetae, Crotonis, ubi unda Truenti 

Et Verdis pelago miscetur. Jam aurea crini 

Serta meo dederant, quas terras irrigat Ister, 
60 Postquam Teutonicos parcit contingere fines; 

Quaeque Pachinum inter tellus, interque Pelorum 

Splendida caligat Trinacria, plusque laborat 

A vento supra Catanam (nec poena Typhoei 

Caussa est, sed nascens sulphur) proprios quoque reges 
65 Vidisset. Nostro regnasset sanguine cretus 

Carolus, et natae soboles generosa Rudolphus, 

Ni pravom imperium, quod semper corda dolore 

Subjecti torquet populi, clamare Panormi 

Vulgus adegisset: Percelle, interfice, caede. 
70 At si id prospiciat, mihi qui est germanus, ayaram 

Pauperiem fugeret Catalaunam, ut damna futura 

Vitaret. Nam, ut vera loquar, sive ipse, necesse est 

Sive sui caveant, ne major sarcina onnstae 

Navi imponatnr. Cujus natura propinquis 
75 Edita munificis, descendit parca, ministrisque 

Orbata est implere minns curantibus arcam. 
Dum, quam tu flindis fando, haud secus atque ego cemo, 

Altam laetitiam credo te cemere, ubi omne 

Desinit, exoriturque bonura, mihi gratius istud 



PARAD^I Vlll. 



301 



80 CoDtingit, simul et magni est; namque ista patescunt, 
Te inspiciente Deum propius. Mea pectora comples 
Laetitia; sed fac doceas, qui semine amarum 
Ex dulci manare queat; nam, te ista locuto, 
Hens pendet magna dubitandi exercita caussa. 

85 Vix haec fatus eram, subito cum talia reddit: 
Si tibi, quod poscis, mihi verum ostendere fas sit, 
Ante oculos veniet, quod nunc post terga tenetur. 
Quae totum bonitas, qued gestis scandere, regnum 
Volyit satque fapit, qua tenaperat omnia, mente, 

90 Yirtute ingenita haec ingentia corpora donat. 
Nec modo naturas omnes sapientia per se 
Optima disposuit, verum proapexerat ipsis 
Atque saluti horum. Nam quidquid percutit artus 
Iste, ad propositum finem descendat oportet, 

95 Non secus ac teium jussum contingere sigmmi. 
Ni faciat, coelum, quod obis, sic eder^t omne 
Inceptum, ut possis hoc aequiparare ruinae : 
Idque nequit fieri, ni mens haec astra moventiBn 
Deficeret mensque illa prior minus apta jaceret 
100 Visne magis nitide hoc per me cognoscere posse? 
Huic ego: Nil ultra; fieri non posse fatebor, 
Ut quod, opus fuerit, natura parare graTetur. 

lUe autem: Modo dic, numquid pejore futunun 
Conditione putes hominem, nisi civis is esset 
105 In terris? Verum, respondi; et nulla roganda 
Hic est mi ratio. Sed quomodo civis in urbe 
Esse potest? Nam illic, nisi quis diversa sequatur 
Munera. diverse, non vivitur. Hoc dabis ultro, 
Si bene praeceptor vester scripsisse putetnr. 
110 Sic is descendit pergens huc usque gradatim ; ' 
Postea conclusit: Diversas ergo necesse est 
Vestrorum esse operum radices. Namque Solonis 
Unus habet pectus; Xerxes hic nascitur; ille 
Melchisedech; alter, qui natum perdidit, alis 



302 PA1UDI8I tx. 



115 A§ra tranaDteni. Coeli quae confidt orbea 

Natura, huic cerae mortali facta sigiUuni, 

Utitur arte sua; aed non praeponere curat 

Hiam illamYe domunu Hinc eat, ut aemine eodem 

EsaTus natug Jacobo a fratre recedat, 
lao Nascaturque adeo viii genitore Quirinua, 

Quem Marti reddunt Semper natnra creata 

Iret iter, reCerens mores alqne ora parentum, 

Si mena sttpremi non Yinoeret optima patris. 
NuDc tibi id ante ocules stat, quod post terga manebat. 
125 Veruiki ut cognoscas, quam sis mihi cams, id addam, 

Quo te praecinctum cupio* — Natura per omnes 

Aetates, ubi fortunam sibi vidit iniquam, 

Ut quodTis aliud semen regione remotnm 

A propria, evadit miDus utilts et male cedit 
lao Quodsi terrigenae, quae fundamenla locaYit 

Natura ante oculos, non contemnenda putarent; 

Ista secuti homiBes yms wtutibus irent 

Aucti. At Tos in coenobinm detniditis iUum, 

Qui fuerat natus praecingier ense cruento, 
135 Et regem facitis, qui est dignns dicere canssas ; 

Quapropter legitis vestigia dcTia cursu. 

IX. 

Posteaquam iUe tuus, Ci.BiiBimA pulchra, resolTit 
Carolus ambagm mihi, coepit deinde malignas 
Enarrare suum fraudes in semen ilnras; 
Atque ait: Ista sile ac Tolucres sine labier ansos. 
5 Quare oil aliud possum, nisi dicere justum 
Venturttm iuctum Tobis post aspera dsmma. 
Et jam Tersa erat ad s<dem Wta illius ahni 
Luminis, ezplentem Tota omnia, ut illa Voluplas, 
Sat cunctis quae sola faciL pectora falsa, 
10 Impiaque eTasura, bono quae afertere ta^ 



PARADISi IX. 



SOS 



Haud dubitatis iCer, m et spectatis inanesl 
Atque ecoe ez illis lox alteriy seqae paratam 
Indulgere mibi, jaculando spicula flammae, 
Monstrabat. Tum oculis, ut prmmn, fiza Bbatiiix 

15 In me, sat monuit oupidum; atqne ego talia ftidi: 
0, quaeso, mea vota exple, sortita beatam 
Yitam anima, ac certnm facias me in te inlima cordis 
Posse repercutere. *--* Haec noTa mi lux bactenus, imo 
Ex centro, unde dabat cantus, tatem edere vocem 

20 Coepit, more Tiri gaudentis amore juvandi: 
Illa ubi prava Ualae regionis tem videnda 
Considet, urbem intra Yenetam tNitesque minantis 
Medoaci ac Plavis, tolKt se vertice coUis 
Non alto, unde olim fax est deiapsa, ruina 

25 Aggressa ingenti vidnos. Protulit una 

Me radix istamgue. Vocor Cdmnitia, et isfliic 
Fttlgeo, quod plaeuit mibi splendor sideris bujus. 
At mibi caussa meae, qua laetor, maxima sortis 
Indulgenda venit, cujus non taeduit unquam; 

80 Quod facile baud vestro ftierit fors cnedere vulgo. 
Laetitia baec nostro praeftilgens caraque in astro, 
Quaeque propinqua mibi magis est, monumenta paratit 
Permidta in terris magnam cdebrantia famam, 
Atque, priusquam abeat, bic jam centesimus annus 

35 Quintoplicatur adbuc. Nunc disces, quam ntile cedat 
Viribus ingenii, pukbrisqne excedere factis 
Mortali, ut primam vitam nova vita reHnquat 

Non boc, quam majus Tiiaventum Atbesisque recenlem 
Progeniem clandnnt, meditatur pectore turiia; 

40 Nec, iicet as^ preraat clades, banc poenilet acti. 
Sed non tempus di>est, qno gens Patavina paludi 
Immotabit aquas, quae praeterlabitnr agros 
Bergae, jus contra populo «n fera fata feroce. 
Atque ubi se Silis Cagnano fimnine miseet, 

45 Imperio exsuMaBS elata fronle sup«rbus 




Incedit quidaoi, cui jam stat rete paratvm 
Ipsum capturum. Flebit quoque Feltria iniquiHB 
Pastoris facinus, tali quae labe probrosa' 
Fiet, ut ob similem se quaaqiiam llalta negarit 

50 Antra sua ingressum vidisse. Sed unius esset 
Ampla nirois mensura cadi, exceptura cruoran, 
Quem scis effudisse tuas, Ferraria, Tenas; 
Et lassaretur, si oui forte nncia lance . 
Singula cdlibranda foret, quem presby ter ille 

55 Largus donabit, studia ut sua conqirobet illi 
Parti; atque istius gentis bene oongrua yitae 
Talia dona forent. Coeli sublimibus adstant 
In templis specula, ista ttronos ^ns yefitra yocavit, 
Judicis alma Dei luz nobis unde refulget 

60 Sic, ut, quae dixi, nos pondus habere.putenms. 
Hic tacuit similisqtte aiias sub pectore curas 
Volventi visa est, ob, quam velnt ante rotavit 
Centrum ingressa, rotam. Mihi jam notae altera forma 
Laetitiae praedara oculis apparuit, ij^tar 

65 Arte laborati nitido sub sole balassL 

Laetantem domus alta Dei splendoribus anetat, 
Non secus ac risu teUus; sed nigrior umbra 
Tartarea est taato, quanto est mens tristior ipsi. 
Cuncta Deus videt, inque iUum penettvsse putanda .es, . 

70 felix anima, huic dixi, ut jam nuUa cupido 
Suspirans ipsum tua lumina faUere possit. * 
Ergo voce tua^ quae raagnum oblectat Olymppm 
Cantibus assiduis ardorum mista pioram, 
Quorum alae capiti senae implicuere GucoUum, 

75 Cur me non exples avidum? Nec verha manerem 
Ipse tua, in te si inspicerem, ia mea pectora ut ipse 
Tu penetras. — Major vaUis, timc incipit iUe, 
Excepto pelago, quod nmndum cireumit omneni^ 
In quam se eAmdaat undae, diversa pm*errat 

80 Littora, soU adversa adeo, ulr medii ipsa dtei 



PARADISI IX. 



305 



Conficiat caileniy aim illic, qui tenninat aetbram 
In plano .medium, circlus spectetur, ubi ista 
Incipit. Iliud ego littus, Macram inter et inter, 
Ebraeum, incolui, exiguo quod tramite Tbuscum 

85 Dividit a Ligurum populo. Ortum vergit ad unum 
Occasumque quasi unum Saldarum, ac mea tellus, 
Quae quondam proprio tepefecit sanguine portum. 
Me baud ignara mei gens nominis appellavit 
FoLcuM. Signa mei coelum boc praeportat, ut olim 
90 Hujus ego. Haud adeo exarsit Belo edita Dido, 
Sicbaeo pariter, pariterque. odiesa Creusae^ 
Quantum ego, dum tulit id crinis. JVon illa dolosum 
Demopboonta sibi Rbodope conquesta, nec imo 
Arsit ita Alcides indusam pectore lolen. 

05 At non ista tamen cor nobis cura remordet, 
Yerum bic ridetur, non quae jam culpa redire 
In mentem baud posset, sed yirtus, quae ista parayit. 
Hic ars suspicitur, quae astrum tanto omat amore, 
Suspiciturque bonum, per quod mens prona deorsum 

100 Fert reditum ad Superos. Verum. ut discedere curis 
Pacatis penitus possis, quas attulit ista 
Spbaera tibi, stat adbuc ultra procedere verbis. 
Scire cupis, cujum boc lumen, quod fulget in illa 
Sic face me juxta, ut radius solaris in unda 

105 Pura. Nunc audi : bic intus sua gaudia Rahab 
Expandit, nostroque cboro conjuncta, sigillo 
IUius est impressa, gradum sibi nacta supremum. 
Sidus in boc, ubi apex postremus desinit umbrae, 
Quam tua terra parit, Cbristo ducente triumpbum, 

110 Haec assumpta prior venit, meritoque decebat 
Hoc aliqua in coeli spbaera mansisse tropbaeum, 
Per quod clareret victoria tanta lucrati 
Utrisque banc palmis. Haec primo faverat auso, 
Josue ubi victor sancta est .tellure. potitus, 

115 Quae minime tangit vestri praecordia Papae. 

20 



306 PARAINSt X. 



Urbs tua, quae illius planla est» qui Tertere piimus 
Terga guo auctori est ausus, eiqusque doleodua 
Est adeo liyor, progiguit et undique fundit 
Florem illum triitem, pecudee qui ayertit et agnoa; 

120 Naroque hic ez paatore lupum feciiBe rapacem 
Arguitur. Quare Scriptnrae yerba duceaqne 
Magni linquuntur. Penrolyere Decretales 
Unica cura est bis, baec bis aibi pri?a supellez. 
Hoc est Pontificis studium, boc, qni cardine ceiso 

125 Effulgent poiitiy volyunt snb pectore Patres* 
Nazaretb haud ipsis curae est, ubi Gabriel alas 
Tendit Sed Petri templum et sacra caelera Romae, 
Bustaque militiae Petri yexilla secutae 
Turpi ab adulterio quamprimum libera cemes. 



i 



X. 

In genitum inspicaens pariter com flamine «moris, 
Saeciorum a serie aetema quem spirat.uterque, 
Primus remm opifex, una, infinita potestas, 
Quodcumque aut menti aut oculo obyersatur, is omne 

5 Ordine perfecit tanto, ut, qui yiderit istud, 
Nemo carere queat potiundi illius amore. 

Ergo oculos attoUe rotas, mi lector, ad altas, 
Recta illuc mecum suspectans, yis ubi motus 
Una aliam aiterais idt rapido incita cursu; 

10 Atque iUic artem fac conlemplere magistri 

Intus amantis opus proprium, ut sua lumina ab isto 
Haud unquam amoyeat Ceroe, ut diffundilur inde 
Circulus obliqous praesens aflerre planetas, 
Ut sat terrigenis fiat damantibus illos. 

15 Quodsi non ipsis yia torta obeunda daretur, 
Permulta in coelo yirtus effusa periret, 
Omnis et inferius yis ferme mortua staret. 
Quodsi plusye minusye a traasite declinarent 



PARADiSi X. 



307 



Recto cedentes, valde imperfectiis ubiqne 

20 Ordo foret sursum ac deorsum, quo cuncta moventur. 
Tu modo sede tua sedeas, ea mente yolutans, 
Quae leviter libas, si gaudia plena, prinsquam 
Deficias, o lector, amas. Tibi mensa parata est 
Per me; fac dapibus per te vescaris opimis. 

25 Namque ea materies, quam sum describere adortus, 
Omne meum ad sese ingeninm cnramque retorquet. 

Quem sibi majorem novii natuva ministmm, 
Omnia qui signat coeli Tirtute superna, 
Lumine quique suo metitur temporis horas, 

30 Illi, quam supra tibi paulo ostendimus ante, 
Parti cdnjunctus per spiras ipse rotabat, 
In quibus usque noYum citins dat cernere mane; 
Cumque eo eram, sed tam sensi me adscendere, quam qui 
Senserit iUapsam, quae motns prima ciendi 

35 Caussa fuit, menti. Oh tu, mi divina BEATBai 
Illa repente adeo magis et magis aucta decore 
Apparens, punctum ut praerertat temporis aetu. 
Quantam debuerit per se diffundere lucem, 
Quae species in sole inerat, quem corpore inivi, 

40 Haud distincta colore suo, sed flumine lucis, 
Ingenium quamyis artemque usumque vocarem, 
Non banc ezprimerem sic, ut vis cemere mentis 
Hanc possit; sed credere erit, maneatqne cupido 
Spectandi. Quodsi nostrae simulacra Tidemus 

45 Mentis radere humum, nec tam se attollere posse, 
Nil mirum. Haud oculus noster solem iverit ultra. 
Illic talis erat domus alti quarta parentis, 
Cui semper sat is est monstratque, ut spiret, et nni 
Sit genitor genito. Ne cessa solvere 8oli 

50 Agminis angelki grates, est fata BfiATRix, 
Qui tibi gratificaos yoluit te attollere ad istum 
Sensibus humanis aptnm. Haud pietate profunda 
Qtttsquam composuit pedus mortale, Deoque 

20* 



308 



PAUADISl X. 



Sic se sabjecit totunit totaqae paratuin 

55 Gratus mente, anima, ut digessi, bac talia fante, 
Me totum; et meus exardens se injecit in illum 
Totus amor sic, ut defectum passa Bcatris 
Oblito exciderit: neque eam tamen ira momordit; 
Sed sic subrisit, ridenti ut in ore renidens 

60 Limpida lux uni conjunctam in plurima mentem 
Sit partita meam. Plerosque ego cernere Tivos, 
Vincentesque ignes sum visns, qui orbe coronae 
Expanso mcdios nos circumiere rotati, 
Voce magis dulces, quaro yisum luce cientes. 

65 Sic nos Latona genitam quandoque videmus 
A^re tam gravido cinctam. ut tantum ora videnda 
Ultima sii zonae. Coeli, unde revertor, in aula 
Copia gemmarum pretiosa et pulchra coniscat 
Talis, ut advectam baud liceat subducere regno; 

70 Splendoresque Uli resonabant cantibus illas: 
Qui non tranantes illuc sibi sumpserit alas, 
Notitiam binc maneat, muto narrante, noveUam. 
Postquam iiU ardentes modulati haec carmina soles 
Ter nos circumiere, veiut quae stantibus astra 

75 Volvuntu vicina poUs, mihi visus adesse 
Femineus chorus est, qui nondum lege solutns 
Sit choreae, taciteque arrectis auribus adstat, 
Usque novas captare notas dum copia detur. 
Inque uno ex ipsis, ut sensi, clara loquela 

80 Sic coepit: Quoniam coelesti gratia abundans 
Lumine, quod veri flammas accendit amoris, 
Et plus augescit, quo plus cor unit amantis, 
MuUipiicata tibi arridet, ac tanta refulget, 
Ut te per scalas isthuc adduxerit illas, 

85 Queis sine regressu nemo descenderit unquam; 
Qui tibi de propria phiala sua vina negaret 
Expletura sitim, sic liber,, ut agmen aquarum, 
Esset, quod.pronum maris haud se inunktit in aeqnor. 



L. 



n 



parad:si X. 



309 



Scire capis, quae siiit ornantes floribus orbem 
90 Serti hujus plantae gaudentis pulchra tueri 
Ora tuae Dominae yirtute juvantis euntem 
In coelum. Unus eram ex agnis, quos sanctus habebat 
Grex; cui monslrat iter Caliguris nobile lumen, 
Pingiiis ubi crescit qui res non captat inanes. 
95 Qui mihi dexter adest propior, mihi frater et auclor 
Is fuit ALBERTDsque est ipse Colonus; Aqiiinis 
Thomas dicor ego. Reliquos si est scire cupido, 
Tu me oculis fantem sequere, adscendensque beatum 
Fac lente inspicias sertum. Qui fulgurat ignis 

100 Alter, is ex risu Clusini erumpit, utrique 
Qui sic sat fecisse foro narratur, in aito 
Ut placeat regno. Nostrum qui propter honestat 
Coneilium, hic Petrus est, cum quo paupercula stabat, 
Thesauri ipse sui dum sanctae munera matri 

105 Obtulit. At lampas fulgens pulcberrima serti 
Istius quinta est, tantum quae spirat amoris, 
Ut tellus 8?ide, exspectet, qui vera reportent. 
Lux alta intus adest, adeo ditata profundo 
Consilii pelago, si verum vera loquuntur, 

110 Ut vate a tanto non surrexisse secundum 

Constet. Quod juxta stat lumen, cereus ille est, 
Qui illic came gravis melius vidisse putatur 
Naturam angelicam fungendaque munera Divis. 
Luce alia in tenui ridet, qui templa sacrata 

115 Christiadum orator pro vi defenderat artis, 
Ex cujtts scriptis proprium convertit in usuni 
Multa AuGusTiNus. Nunc tu si lumina visus 
Ex luce in lucem laudantis verba secutus 
Tranes, octavae tibi jam sitis altera restet. 

120 Omnigenum spectare bonum sibi gaudet in ista 
Sancta anima illius, per quera pellacia mundi 
Insidiosa patet docilem huic praebentibus aurem. 
Corpus, quo expulsa est sacra stat in aede Papiae; 



J 



310 



PARADISI XI. 



Ipsa banc ad pacem ex poena exilioqne yoiavit. 

125 Adspice praeterea, fulgentes mittere flamma» 
IsiDORi animam ardentem, BBDABque, yiroque 
Majoris, yasta dum agitat sublimia mente, 
RiGHARDi. Iste est, mfide tui ad me lumina yisus 
Se referunt, animae splendor, cui funeris hora 

130 Tarda nimis visa est meditanti gaudia nostra* 
SiGERii aetema baec lux est, quem stramine dictus 
Dicentem audivit vicus, vera aspra peritum 
Invidiosa homini conciudere syliogismis. 
Exin, ceu certam quae machina nuneiat boram, 

135 Tunc cum sponsa Dei sulrgit siib mane novelhim 
Sponso accantatura suo, aibi ut aequet amorem, 
Cujus pars unam trahit, et partem altera adnrget, 
Edens Unnitus numero tam dulce sonanti, 
Ut bene compositum pectus turgescat amore; 

140 Sic miht praesignis decore est rota visa moveri, 
Et cantare melos, et respondere parata, 
Harmonia suaviqoe modo, quem agnoscere non est, 
Ni sedes adeas, aetema ubi gaudia vivunt. 



XI. 

stultas hominum euras! qnam manca hbascit 
Yanae vis sophiae, quae pennis verrere terram 
Yos docet! Hicce petebat jus, arlemque medendi 
Alter, et iile sacros spectabat tonsus honores; 
5 Yiribus hic, lingna hic regnnm nsurpare parabat; 
Quidam furandi, quidam dvilia agendi 
Ardebat studio, quosdam damnosa faligat 
In Yenerem rabies, quosdam tenet otium inertes. 

His ego tum penitus studiis, curisqiie sriutns 
10 Omnibus in «oelo tecum, o bene nata Bbatiiix, 
Yersabar. Yenit mihi gloria tanta recepto. 
Postquam qnisque locum rediens devenerat iUum 



PARAOISl XL 



81 1 



n 



Circuli, ubi ante fuit, ceu cerea candelabro 
Fax imposta, stetit. Tunc ante locuta lucema 

15 Est audita mibi subridena talia nirsus 
Ordiri exardeos fulgenti purius igne: 
Sicut ego aetemuin speculatus iuaiine lumen 

* Istius ad jubar incendor, sic cernere in ipso 

Mi datur, unde fluant, quae agitant tua pectora, curae. 

20 Tu dubitas optasque, ut sic sermone patenli 
Atque explanato mrsus mea Terba reponam^ 
Ut capiat tua mens. Jam scis baec me ante lociitum: 
Pinguit ubi cresetr. — Non Murrtxitie seeundtm 
A tanto^ — Haec mea dicta satis distinguere oportet. 

25 Quae reram summam sapientia sola gubemat 
Consilio tanto, ut mentis genus omne creatae 
Inspicientis in hanc, ante imum tangere fundum 
Quam sit, deficeret, rationis lumine victo; 
Ut sponsa illius, quam sacro sanguine fuso 

30 Junxerit ipse sibi, damorem ex pectore ducens 
Altum, sub dulcis complexus iret amantis 
Tutior ipsa sibi, et magis ipsi fida, duobus 
Principibus notis, gemino banc solamine juvit, 
Ipsam ut ductores hinc inde utrique praeirent: 

35 Quorum unus Superdm totus spirabat amores; 
Alter, cui vastam implerat sapientia mentem, 
In terris coeli referebat imagine tucem. 
Dicam unum; quicunque unum laudaverit, ambos 
Dicit; uterque etenim ad metam tendebat eandem. 

40 Intra Tubinum et, quae coUem elabitur, undam, 
Quam sibi narratur sedem iegisse beatus 
Ubaldds, pendet clivus de monte praeaJto 
Fertilis, exercens Perasi&os frigore, et aestu 
A porta solis, retroque jugum grave luget 

45 Nuceria et Gualdus. Qua plus buic ardua clivo 
Semita se frangit, sol tenis fuisit obortus, 
Qualis nonnupqnam surgens Gangetide ab ora. 



312 



PABADISI XI. 



Quare si cui forte locum memorare placebit, 
NoD ille AscEsi (nam Terbis parcius esset 

50 Usus)» sed proprio hunc Orientis nomine dicat. . 
Nondum etiam adveniens multum distabat ab ortn, . 
Cum terras aliquo recreare levaraine ooepM 
Virtutis dives magnae. Nam talis amore 
Vinxerat hunc mulier, pro qua beila aspra subivit 

55 Junior a patre, et cui, ceu morti, ostia gaudi 
Haud quisquam pandit. Sed sacro antistite coram 
Atque patre hanc sibi conjunxit, quam sraper amavit, 
Et magis, inque dies magis. Haec sponso orba priore, 
Milie ultra et centum spreta atque obscura per annos,] 

60 Ante istum sedit, nullo invitante marito. 

Nec juvit, quod fama refert, sub paupere Amicia 
Invenisse casa, qui securum egerat aevum 
Illius ad vocem, qui totum terruit orbem; 
Et constans animo frustra fuit illa, feraxque 

65 (Stante Maria infra) ausa crucem conscendere, Christo 
Indivisa comes. Sed ne ultra obscura revolvam, 
Disce his prolixe verbis me scribere amantes 
Jam Paupertatem et FfiANCiscon. Laetus utrique 
Vultus, mirus amor, mens concors, duice tuentes 

70 His oculi in sanctas rapiebant pectora curas. 
Tunc primum nudare pedes venerabiiis ardet 
Bernardcs, tantamque avidus contingere pacem 
Emicuit, cursu sibi visus tardior isse. 
male co^nitae opes, o copia vera bononim! 

75 Nudis Aegidius, nudis Sylvester anheiat 
Sectari sponsum pedibus; sic sponsa placebat. 
Conjuge cum sancta incedit pater atque magister, 
Quem proles humili sequitur circumdata fune. 
Non huic securam frontem cor vile gravavit, . 

80 Quod natus Petro sit BERNAADove parente, 
Quod spretus miro, at regaii pectore celsus 
Durum propositum ostendit, quod dextera summi 



PARADISI XI. 



313 



Pontificis sanxit; quo mox praebente sigilluna, 
OUi turba frequens raira paupercula vitat 
85 Quam melius caneret coelestis gloria coetus, 

Creyerat; et serto est per Honoridii adaucta secundo 
Flamine ab aetemo ductoris sancta cupido. 
Utque ardens propriam pro Christo effundere vitam 
Forti animo regis Babyloni aute ora superba 
90 Orayit Christi caussam, Christumque sequentum; . 
Cumque minus movit praecordia gentis acerba, 
Ne labor iret ibi nequidquam effusus, ad agros 
Italicos rediit, foecundaque gramina fructu. 
Antro marmoreo inclusus Tibrim inter et Amum 
95 A Christo accepit, postremi insigne sigilli, 

Stigmata, quae membris binos is gessit in annos. 

Posteaquam est illi visum, qui dote bonorum 
Tanta hunc donarat, studioque et miente pusillum 
Attrahere assumptum promissa ad praemia coeli; 

100 Fratribus ille suam, ut justis haeredibus, aeque 
Cessit commendans, qua nil sibi carius unquam 
In yita fuerat,Dominam, hos hortatus, ut istara 
Constanter colerent, fido istara pectore amarent; 
Hujus et e gremio emissus se toUere ad auras 

105 Spiritus egregins voluit redituque recepit 

In sua se regna, istam unam decus esse feretri -. 
Sat ducens posito. — Nunc tecum conjice mente, 
QuaUs erat socius cimbam senrare peritus 
Petri, atque explorare poU rata in aequore signa. . 

110 Dux fuit hic noster. Quare tibi nosse Ucebit, 

Quam lectam raessem ferat, hune quae turba sequatur, 
Ut jubet At se implere nova grex istius esca 
Ardet hians adeo,* ut non sit. prohibere potestas, 
Quin per diversos sakus palatus aberret.| 

115 Quoque magis pecudes longe lateqiie yagantur, , 
Tanta ad oyile magis referunt se lactis inanes, 
Nosco equidem ex istis aUquas, qnac damna timentes 



814 



FAiUDI^l XI I. 



Pastorem striogunt; ▼enim haec est tantula turba, 
Ut satis exigui ad yestes sit copia panni. 

120 Nunc si nostra tibi non est obscura loquela, 
Si Terba attentam tibi sunt immissa per aurem, 
Si, quae fatus eram, revocas, contentus abibis 
Ex parte; ipse etenim cemes plantam, unde secantur 
Rami, et praecinctum renes ita concludentem: 

125 Pinguis ubi creicit, qui re$ non eapm inantt. 



XII. 

Postfemam simulatque sois lux alma loquelam 
Assumpsit labris fari uiteriora parata, 
Orsa rotare molam est sanctiua: nec verterat ante 
Totum orbem, hanc aiio quam incloserit altera circlo, 
5 Et motum motu, et cantnm canta ipsa secundans; 
Cantu, qui vincit tanto Pamassidas ilias 
Sirenes nostras, quanto iux prima repulsi 
Splendorem radii. Veluti per moUia nobis 
Aeque distantes arcus simiiesque colorem 

10 Yolyuntur, cum Juno jubet numdata referre 
Ancillam, (exterior qooniam generatur ab arcu 
Interiore arcus, ot quae fanti assonat Eccho, 
Quam consumpsit amor, ceu solis flamma Tapores;) 
Et dant hic volgo praesaga yolvere mente, 

15 Quae pepigisse Deum com Noade foedera Borit, 
Se non ulturam posthac mondum agmine aqoaram: 
Sic duo serta rasis aetemis laeta moveri 
Nos circom, interaaeque ita respondere corona 
Extima visa foit Postqoam explicoere chor^am 

20 Laetitiamque aliam ingentem (tam YOce canora, 
Quam liice in lucem altemis vibrante ▼idsaim), 
Gaudia teslatae ac blandae atqoe quiescere certae 
Ad tempus simol, ut, specie cum eat perdta dulci, 
Uno idu prohib^ms adilum, reseransque neoesse est 



PARADISI Xll. 315 



25 Dapla oculi utatur yirtus; ex corde noyellae 
Lucis yox yenit, quae me partem egit in illam, 
Unde erat, inatar acua stellam spectantis ; et infit : 
Ille amor, unde mihi decus eat, me dicere facta 
Alterius ducis hortatur, quem propter eundem 

30 Hac tanCa est in laude meus. Bes digna Yidetur, 
Ut, quam unus tennit sedem, hanc simul occupet alter; 
Utque hi militiae pariter subiere labores, 
Sic his aequalem splendorem gloria fundat. 
Quam tanti fuerat Christo mrsum instruere armis, 

35 Lecta acies gressus post signum tarda moyebat, 

Raraque et addubitans. Cum Rex, qui tempus in omne 
Regnat, militiae trepidae similique labanti 
Consultum Toluit, non quod quidquam ipsa mereret, 
Sed gratis tantum; atque, ut paulo diximus ante, 

40 Heroas geminos jussit succurrere sponsae, 

Quonun acta, ac yoces populum sine more yagatum 
Yeracem docuere yiam, atque in calle stetere 
Recto. Qua reserata yenit placidi aura Fayont 
Blanda aperire noyas frondes, yiridique colore 

45 Induere Europam rursum, haud procul aequoris undas 
Pulsantes littus, post quas sol, longius ire 
Jussus, saepe homini cuiyis sua lumina celat, 
Fortunata sedet Caliguris, tuta snb amplo 
Scuto, ubi succumbit simulatque simul Leo yincit. 

50 Ortus ibi est, yerae qui relligionis amator 
Exstitit, humanusque suis, atque hostibus asper, 
Luctator sanctus, cui mens, yix edita, plena 
Sic yirtute fuit yiya, ut geniUicis in alyo 
Fecerit hanc yatem. Postquam sponsalia sacri 

55 Propter fontis aqnas hunc conjunxere, fidemque, 
Mutua ubi altemis se dotayere salute; 
Femina, qi»e ftierat pro isto spondere parata, 
In somnis yidit signum mirabile fractus 
Inde egressuri, ymsque baeredibus aeque. 



S16 FABADISI XU. 



eo Utque foret, re qaalis erat, sacer impetus iUi 

A DoMiNO ductum, qui usque est dominatus in ipsum, 
Imposuit Domen, quod tempus in omne remansit. 
Atque ego dico istum, veluti quem Christus in.horto 
Agricolam posuit, suam opem latunis amice. 

65 Nuncius iste quidem Christoque domesticus usu . 
Visus erat.; nam primus amor, qui exarsit aperte, 
Consilium huic fuerat primum, quod voce rogatus. 
Ediderat Christus. Yigilantem hunc saepe soloque 
Invenit stratum ac tacitnm, ut qui diceret: Adsum 

70 Natus ad hoc, nutrix. — 0, quo est genitore creatus, 
Vere feiiceml Quam yere dicta Joanna est 
Mater, si in terris nota est vis nominis hujusl 
Non is pro mundo, qui lot modo adire labores 
Cogit, Taddaeo yestigia pressa sequentes, 

75 Ulius et flexus, cui dat magnum Ostia nomen; 
At Don fallacis numna compulsus amore, 
Mox yasto dives doctrinae flumine magnus 
Emicuit doctor sic, ut studiosus ohiret 
Vinetum faciie expallescere, si malus illi ' 

80 Vinitor affueriU Sedem, magis ante benignam 
Pauperibus justis, non quod culpanda sit illa, 
Sed quod culpandus, qui degener occtipat ipsam, 
Non ut sectantem partiri, siVe trientem 
Dimidia de parte sibi daret, iste rogavit, 

85 Non sortem sedis pinguem, quae prima vacaret, 
Non decimas, quas jure dei paupercula turba . 
Clamat; at errantem contra sua bella ciere 
Dle sinat mundum, pro quo te semine cingunt 
Ter plantae octonae. Dein vi exundante profundae 

90 Doctrinae simul, ac studii defungier orsus 

Munere Apostolico^ quasi quem premit alta ruentem 
Vena amnem,.in stirpes, quas severat haeresis, ictus . 
Ingeminans, illic usus potioribus armis,- 
Major ubi steterat vis ausa obsistere certa. 



PARADISI XII. 317 



95 Diversa ex isto deinde emersere Aaenta, 
Queis riguis gandet Christi pnlcherrimus hortns, 
Ut magis atque magis ducant arbusta yigorem. 
Si talis bigae una ftiit rota, qua stetit ahna 
Sponsa Dei yictrix civiHa proelia contra, 

100 Te decet alterius non ignorare magistri 

Virtutem egregiam, quem laudum prodigus ante 
Nostrum initum tanta Thomas in luce locavit. 
At yia, quam primam signaverat orbita, spreta est; 
Quare, ubi crusta fuit, mucor dominatur amarus. 

105 Quaenon declinans unquam vestigia proles 
Legerat istius, gressu revohita retrorsum 
Sic it, ut ad talos pedis anteriora ferantur. 
Sentiet ipsa qnidem actutum sub tempora me«sis 
Culturam prayam, sibi cum clamabit ademptam 

110 Areolam loliuni. Tamen hoc mihi dicere yere est; 
Si cui de nostro sit cura yolumine chartas 
Attento scrutari oculo singlariter omnes, 
Nunc etiam hic aliquam dabitur reperire legendam, 
Scriptum ubi adhuc maneat: Sum noodum degener, ille 

115 Qui soleo. At non hic Casali natus Aquaeve 
Spartae; eteniro noti est interpres uterque statuti, 
Alter ut hoc fugiat, hujus premat alter habenas. 
Hic BoNAyEiHTCRAM cst tibi discere Balneoregi 
Natum, qui, quamyis sim grandia munera functus, 

120 Decreri semper laeyam postponere curam. 

Bic stat, qui ducit praeciamm a lumine nomen; 
AuGDSTiNDs adest pariter, qui paupere primns 
Cum turba exuerat plantas, quae fune reyincta 
Renes gayisa est Regi placuisse superno. 

125 Jungitur hic Ugo sancti Victoris alumnus; 

Stat simul et Petros Hisparus, qui quinqoe libellis 
Et septem notus claret, PETRUsque Comessor» 
Atque propheta Nathan, pariterque Chrtsostomus olim 
Metropolitanus, nec non Anselmus, et ille- 



818 



PARADiSI XIII. 



130 DoNATus primae dignaUis pomgere arti 

Ipse manaiii. Raban est isthic, Calaberque Joaghim 
A latere effulget, sacro qui flamiiie plenus 
Yentura inspexit Tanti viri ut aemulus esseniy 
Fratris me bortata est comis soUertia TaoiuEy 

135 Aequaque vox ; meeumque mei arrisere sodales. 



XIII. 

Qui modo risa mibi plane dignoscere curat, 
Mente sua fingat sic, ut quam fingit imago, 
Dum dico, ante oculos solidae stet rupis ad instar, 
Quindenas stellas, quae per diversa plagarum 
5 ExbUarant coebua usqae adeo splendm sereno, 
Ut superet coeca compages a^ris omnes; 
Et currum fingat, oui sat sinns esse videtur 
Nostratis coeli sub noctis tempus opacae, 
Et sub mane novum, et nunquam temone voluto 

10 Deficit Os fingat comu» quod prodit in axis 
Cuspide, quesn circum rota prima vohunine fertur, 
De se composuisse sibi duo signa sub arce 
Aetberea, quo more sibi Minois, ubi artus 
Ipsa suos sensit mortali frigore solvi; 

15 Alterum et in jubtf alterins radiare vicissim, 
Et circumferri ambo, sic ut tenderet unum 
Ante, unumque retro; atque fere sibi sideris umbram 
Yeri roente sua teneat dnplicisque choreae 
Circum, ubi consliteram, punctum se sponte rotantis. 

20 Namque hoc est nostro tanto supi»rantius usu, 
Quanto praevertit Clanium qui vertitur axis 
Axibus aethereis velocior. Haud ibi Bacehi 
Thebani nomen, nec ibi PaeMia canebant; 
Sed tres personas natiira simplice» et una 

25 Divinas ; ex his unam, quae bominisque Deique 
Naturam jungit Certo dain tempore cantus 



PARADISI XIII. S19 



Desiit, et turbo pariterque' ea Inmina sancta 
Me coram steterunt aesta crescente beata, 
Inter concordes Inx una silentia Divos 

30 Rumpit, quae primum mihi sancti pauperis acta 
Dixerat et yitam miram, sic voce locnta: 
Postquam trita fuit paleae pars una bonumque 
Semen jam positum, et reliquam fert laeta cnpido 
Tundere. Tu credis pectus, quo ex pectore costa est, 

35 Unde gena illius prodivit puichra, palatum 
Cujus terrigenis est tanti; pectus et iilud 
Hasta confossum, quod sat post fecit et ante, 
Sic ut cuncta sua noxamm pondera lance 
Exsuperet; quidquid natura humana potiri 

40 Luminis est apta, infbsum portasse per illam 
Virtutem, quae utmmque in luminis edidit auras; 
Atque ideo mihi dicta supra mirabere forsan, 
Cum tibi narrabam sibi non halmisse secundum 
Quem divum qninta condusum in luce notari. 

45 Nunc tu pande oculos ad quae responsa dabuntur. 
Et nitide adspicies tua qoo sententia pacto, 
Quodque ego dicebam, in yerum concurrat, in orbem 
Ceu centrum. Quod morte caret, quod yictima leti est, 
Nil praeter formae splendorem est, quam parit ahus 

50 Regis amantis amor. Nam lueis vivida virtus, 
Quae sic a lucente suo meat, ut procul ipso 
Nusquam abeat, neque amore illo, qui trinus in uno est, 
Large gratiiicaBs effuso lumine donat 
Naturis fulgere novis, quasi si ipsa resultet 

55 A speculo, aeternunqae in tempus permaiiet una. 
Exin inferiora petens, atque ultuna rerum 
Saecula, descendit magis et magis usque gradatim, 
Dum brevia ef&ciat, per quae signare volebam 
Edita, quae propria educit vertigine coelnm, 

00 S^u sata, sive ullo fuerint sine semine nata. 
Cera horum, quique bane ducit, ratime modoque 



r 

320 PARADtSI XIII. 



Uno haud consistunt Aeterna* ita mente creata 
Fonna exin magis^atque minus manifeata patescit 
Sub signo. Quare non raro contigit, ut, qaae 

65 Planta eadem specie est, meiius pejusque colono 
Reddat, et ingenio diTerso praedita.corda 
Sint Tobis, simulac iucis Tenistis in oras. 
Quodsi quis ceram deducere posset ad ungueoi, 
Polleretque sua coelum Tirtute suprema, 

70 Tota ea, quae signo lux esset inusta, niteret 
Ast illam semper mancam natura ministrat, 
Non secus atque opifex longa assuetudine nactus 
Artem, cui jam dextra tremit. Quodsi ardor amoris 
Disponat primae daro in splendore videndam 

75 Virtutis speciem, signetque; hiuc optima ioesse 
Cuncta t>peri deceat Sic terra est digoa creata 
Virtute omnigena, qua humanum excellere pectus 
Posset; sic granda incessit saoctisstma Virgo. 
Quare mi laudaoda tuae est sententia mentis: 

80 Haud uoqoam oroatam virtutum dote fuisse 
Naturam humaoam tanta, et ooo alDrore postbac, 
Quaota illas. bioas. Nunc si non persequar ultra, 
Tu siic iocipies: Cur ergo credere dignum est, 
Hunc sibi non babuisse parem? Ast, ut clara patescat, 

85 Quae res obscura est, tu tecum pectore yolye, 
Quaiis erat? quae caussa fuit, quae suaserit iUi 
Poscere, ubi dictum est: tibi poseito? Non ego dixi 
Tam tecte, ut nequeas id coojectare, fuisse 
Regem, cui fuit io sunuois sapieotia yotis, 

00 Ut regere imperii sciret satis aptus hdieoas. 
Noo ut, quot oumero motores astra gubemaot, 
Sciret, quasque sdiolae tricas, et ioaoia oectuot, 
Scite extricaret Nuoc, si mea dicta ootasti, 
Quae facit ad regem pmdeotia, provida meos est 

05 Absque pari. . Huc teodo. Nuoc si sat lumioe daro 
SurreasisBe vides cur dixi, rite ridebis 







Hic reges tantuin me designasse per orbem 
Tam multos, yirtus regum quam rara bonorum est. 
Fac ita distingttas, quae dixi; sie quoque nosces, 

iOO Posse manere simul, quod ego fueram ante locutus, 
£t quod de primo tu credis pi^e, simulque 
De tibi dilecto et nobis. Atque istud ad instar 
Plumbi sit plantis, ut lento incedere passu, 
More hominis lassi, assuescas, si forte negandum 

105 Aut ailQrmandum veniat, quod iumine nondimi 
Perspicias claro. Stultorum maximus ilie est, 
Qui quidquam utrimque affirmatye negatve, priusquara 
Distinguat. Quar^ fit saepe, ut vergat iniquam 
Ad partem, quam corde tenet, sententia praesens, 

110 Dein studium obdurans innectat Tincula menti. 
Pejus quam frustra discedit littore, qutsquis 
Yerum expiscari suadet sibi, nescius artis; 
Namque iste baud talis, quaiis fuit ante, redibit, 
Atque haec, quae dico, Yobis testantur aperte 

115 Parmezsides, BRatJS, mensque obfirmata Melissi, 
£t multi, ignari, quo tendaot, quoye resistant. 
Hos inter fuerat, raihi crede, Sabellgs, Arics 
Atque illi stulti, gladiorum more secare 
Scripturas ausi, torta sub imagine rectos 

120 Monstrantes vultus. Nimicim secura rainutae 

Nondum etiam sit mens plebis, cum judioet, ut qui 
Aestimat in sulco segetes, ubi messis in herfoa est, 
Namque hiemem totam vidi rigidumque feroxque 
Stans prunum, quod deinde rosas in vertice habebat; 

125 Et celerem rectaque via yada salsa secantem 
Cognovi pinum, quae portus limine in ipso 
Disperiit. Quae nata fuit, deducere lanam, 
Bertha, aut mercator Martinus, credere parcat, 
Si furem yidet bunc, cumulantera aitaria donis 

130 Ulum, divini se posse intrare latebras 
Consilii. Possit fur surgere, labier iste. 

21 



322 



PARADISI XIV. 



XIV. 

Ex orbe ad centroni, atqae ex centro fertur ad orbem 
Aere caro ieretique inclusae motns aqaai, 
Sive hanc interior, seu caossa eKtraria palset. 
Haec, ego quam dico, subito mihi Yenit imago, 

5 Post ubi jam Thomas finem dedit ore ioquendi, 
Ob simiiem casum, cum fati dicta Beatrix 
Excepit dictis, cui visum haec edere Toce est 
Post illum: Hutc opus eet, quod noa ipse indicat ore, 
Nec sensu intemo monstrat, cognoseere Teri 

10 Radicem reiiqui. Fac, per te discere possit, 
Num lux, naturae quae dat florescere vestrae, 
Qualis nunc fulget, vobiscam tempus in omne 
Sit mansura aeque; quodsi est mansura, docebis, 
Qut, postquam renoyata dabunt tos membra ridendos, 

15 Fiat, ut haud obstet, quo yos minus ista yicissim 
Yestra inspectetis. — Yeluti super«itibus actus 
Laetitiae stimuiis, choreae qui circumit orfoem, 
Gaudet et exhilarat gestas: sic sancta corona 
Utraque Yoce pia subitaque iUecta rogantis, 

20 Orbe rotae, mirisque modia noYa gaudia pandit. 
Qui queritur, certa nos hic in morte teneri, 
Queis datur in coelo Yita gaodere secunda, 
Non Yidet aetemae pluYiae hoc sub sole leYamen. 
Ille unus, binus, trinus, qui nescius ortus, 

25 Non circumscriptus , tamen omnia circumscribens 
Viyit, et aeteraom trinusque et binus et uaus 
Regnat, — ter cujusque animae resonarat in ore 
Tam dulce, ut justa mercede rependere posset 
Omne genus meriti. — Tum audiYi in luce miooris 

30 Candidiore rotae Yocem sermone modestam, 
Qualis forte fuit Gabbielb affante Mariam, 
Quae sic respondit: Qoam daratura beati est 
Festa dies regni, tam nostri YiYida amoris 



PARADISI XIV, 323 



Flamma diu sic hunc circum radiabii amictum. 

35 Lux hujus pariter cum aestu procedere pergit; 
Aestus cum intuitu; visque hujus tanta resultat, 
Quanta est, ipsius quae gratia vincit acumen. 
Ut decore insignem ac sanctam vestire licebit 
Carnem iterum, si, ut quanta iUa est, sic tota redibit, 

40 Gratior evadet cunctis persona beatis. 

Namque magis gliscet, quod lucis donat babere 
Summus amor gratis, lucis, quae posae tueri 
Dat nobis illum. Intuitus sic gliscat oportet, 
Giiscat ab intuitu calor ardens, gliscat et almus 

45 Inde fluens fulgor. Verum carbonis ad instar, 
Qui mittit flammam, et vivo candore reoidens 
Sic illam superat, sese ut defendere perstet; 
Haud aliter jubar hoc, nos undique circumfusum 
Quale est, a oame exterius vincetur, in imo 

50 Quam terra usque sinu celat; nec copia lucis 
Tanta queat lassare oculos; namque organa nostri 
Corporis accipient vires, ut ferre potestas 
Sit, quidquid dulci mentem percellere seosu 
Eximie valeat. Jam alacres chorus unus et alter, 

55 Intentique onmes sunt visi erumpere in Amenl 
Ut desiderium defuncti morte pateret 
Corporis haud dubium; nec tantum forte sibi ipsis, 
Yerum et pro patris, pro caro corpore matris, 
Et reliquae turbae, quam dilexere, priusquam 

60 Aeterni fiierent ignes. Alque ecee repente 
Orta nitore pari superaddier altera primae 
Lux circum, qualis finitor circulus aureo 
Sole vehente diem; ac veluti sub vesperis horas 
Primas incipiunt nova signa adscendere in allum: 

65 Sic, ut in ambiguo stet mens, credatne, negetne 
Testi oculo verum, nova circuravertier illic 
Hos extra geminos orbes aunt flammea visa 
Signa. — lux verax, o iampas flaminis alti, 

21* 



324 



PARADISI XIV. 



Ut subita et caodens me drcumfalsit et icit 

70 Lumina yicta mihi non ultra passa nitorem ! 
At tam formoso ridentique ore Beatrix 
Obvia facta mihi est, ut ego inter caetera linquam, 
Quae mens nostra sequi haud yaiuit. Hic reddita nostro 
Est virtus oculo, et regna ad magis alta salutis 

75 Transiatus sensi solus duce non sine Diva. 
Idque satis monuit risus majore coruscans 
Fiamma, quo visa est sine more rubescere stella. 
Hic ego corde pio effusust quoque omnibus uno 
Sermone est uti, Superumque hominumque parentem, 

80 Qua prece, adoravi, par est pensare novellum 
Hoc donum; et mihi sacri in corde piaminis ardor 
Nondum exhanstus erat, cum sat placuisse litamen 
Oblatum fauste novi. Nam copia tanta 
Fulgoris, tantus splendorum luce rubentum 

85 Imber se efliidit radiomm ex igne duorum, 
Impetus ut fuerit clamare: 0, qui' Deus ornas 
Sic istos! Yeluti, variante minusque magisque 
Lumine stellarum, distincta polum inter utrumque 
Albet ita, ut doctas agitet via lactea mentes; 

90 Haud aliter stellis stipati in Harte profundo 
Bis gemini fulgor jubaris venerabile signum 
Nectebat, juncti quod descripsere quadrantes 
Explentes circlum. — Hic, memori quae condita mente, 
Ingenium superant; neque enim, qua fulgere Christum 

95 In cruce ego vidi, exemplum, quod imagine tanta 
Sit dignum, mihi adhuc patuit reperire potestas. 
* At quicumque crucem sibi toliit pone secutus 
Christum, excusabit mihi praetermissa, micantem 
Postea ubi hoc videat candore nitescere Ghristum. 

100 Ex uno, atque uno comu summa inter et tma, 
Nescia stare, ibant circum ejaculantia flammas 
Lumina concursu pariter, pariterque recurstt. 
Non secus hic c«raes recta, obliqua, incita, tarda 




Multa minilta, modis mim sub lumine solis 

105 Longa modo, modo parva soas renoyaatia formas, 
Corpora ludere per radium, qui saepius umbra 
Hiscetur repens, quam gens sibi gestit apisci 
Arle atque ingenio, defendens tela diei. 
Ut chelys atque fides, ubi yis bene tenta resultet 

110 Plurima, chordarum dulci modulamine tangunt 
Ignaros numeri: sic crebro ex agmine lucum 
lilic^fulgentum melos undique conyeniebat 
Ante crucem, quod me rapuit, quin verba notarem. 
Mente quidem sensi carmen complectier altas 

115 Laudes, namque audita mihi est tox ista: Resurge 
Et vinctf haud secus atqOe sonum captanlibus aure 
Non perceptura, quae sit sententia dicti. 

Illic haerebam tanto defixus amore, 
Hactenus ut mibi res unquam non ulla calenis 

120 Tantum jucuodis bensus deyinxerit omnes. 
Ausus forte nimis videar sic ore locutus, 
Gaudia postponensocuiis manantia pulchris, 
In quos inspiciens omnis roea cura quiescit. 
At si quis reputat, Tiya exemplaria pulchri 

125 Eximii tanto magis affulgere decora, 

Quo plus contingat sedes conscendere ad altas, 
Nec me spectavisse illuc, indulgeat isti 
Culpae, quam fateor, me purgaturus, et ipse 
Agnoscat, me vera loqui. Nam sancta voluptas 

130 Non hic dicta mihi est, quae conscendentibus arces 
Sublimes magis atque magis sincera redundat. 



XV. 

Hens bona, ubi semper, quae recte spirat amoris 
Aura, Iiquet, veluti non aequo in corde cupido, 
Suavisonam jussit citharam interrumpere carmen, 
Et sanctas cessare fides, quas dextera coeli 



326 



PAKADTSI XV. 



5 Et premit et lassat. Cur justis obstruat aures 
Hic populus precibus, qni, pauca rogare paratum 
Paene illecturus, concordi mente animoque 
Conticuit? Merito reniat sine fine dolenda 
Yila homini cupido, bona fluxa et rana potiri; 

10 Pro quibus aeternum se illo spoliaTit amore. 
Sicut per noctis tranquilla et pura serenae 
Interdum subito discurrere lumine flamma, 
Securosque solet risus necopina movere 
Hutautisque locum stellaB sub imagine fertur: 

15 (Excipe, quod parte ex illa, unde accensa recessit, 
Nil fuit amissum; ista breri Tanescit in auras:) 
Haud aliter cornu ex dextro, quod portinet hujus 
Ad postrema crucis, stellanim ubi plurimas ordo 
Fulgebat junctus, multa cum luce cucurrit 

20 Asti*um ; nec proprium lemniscum gemma reliqutt, 
Sed propter traclum radiorum excurrit, et igni 
Assimiie est visum, quem post alabastra locamus. 
Composita ore pio Ancbisis sic restitit umbray 
(Majori nostrae si dignum est credere Husae) 

25 In Talle Elisia, natum cum sensit adesse. 

sanguis meus, o super omnem gratia morem! 
Et cuinam, ut tibi, reclusa est bis janua coeli? 
Sic illud lumen: quare tum ego totns in illo; 
Dein Dominae quaesiTi oculos: namipie altus agebat 

30 Me stupor hinc atque hinc; quia taii huic lnmina risu 
Ardebant, ut et ipse meis mihi sorte datorum 
Donorum summam, Paradisi et habere Tiderer 
Jam partem. Dein Tita oculis jucunda meisque 
Auribus, ad primas adjecit talia Toces, 

35 Quae non percepi; sic sensu est fata profundo. 
Nec jam consulto, at quod erat celare necesse; 
Nam sermo illius signum super adstitit omni 
Praefinitum homini. — At postquam deferbuit arcus 
Ardentis studii sic, ut, quae fanderel ore, 



PAIUDISI XV. 327 



40 Descen3U peterent quod nosU^ e$l tangere luente, 
Hoc primum audivi; Bene sit tibi, Trine, qui es Unus, 
£t nostrum es tanto dignatus munere semen. 
Dein: Grata et diuturna nimis jejunia, fili, 
Quae sunt ducta mihi iibro ex majore iegenti, 

45 Pagina ubi alterne baud reddit mutata colorem» 
Solvisti, huuc intus spiendorem iuminis, unde 
Verba tibi emitto, hac plumas libi dante, volatum 
. Ausus subiimem. Quae tu modo pectore versas, 
Ad me cuDcta meare putas ex principe caussa 

50 Ula, non secus ac quintusque et sextus ab uuo 
Exsurgit Dumerus, si quis satis addere novit. 
Quare quis fuerim, vel cur tibi laetior esse, 
Quam quisquam ex ista prodenti gaudia turba 
'Nunc videar, non ulla fuit tibi caussa rogandi. 

55 Quod credis, verum est; nam plusque minusque beaute 
Quae fruitur vita turba omnis suspicit illud, 
In quo tu specttlo pandis tua sensa, priusqtiam 
EUec animo volras. Verum ut sacri ignis amoris, 
Qui vigilare jubet pascentem lumina viso 

60 Perpetuo et desiderio me suavitar urit, 
Plenius expletus maneat, vox libera, laeta 
Et secura sonet, qua# vis aut corde volutas, 
Ad quae mox decreta mihi responsa dabuntur. 
Postquam respexi Dominani meque illa, priusquam 

65 Inciperem fari, audivit, vidtuque sereno 
Annuit arrideDS, eupienti qui addidit alas. 
Tunc ego sic coepi: Sapientia et aestus amoris, 
Ex quo se vobis ostendit, quae regit aeque 
CuDcta, et pro meritis cuncta aequat, summa potestas, 

70 Uno respoDdent meDsurae pondere vobis : 
Nam solem propter, qui vos lustravit et ussit 
Luce sua atque aestu, sic UDictiique facultas 
Utraque inest aequei nibil ut $imile esse feratur. 
At sludium, ac pariter mentis prudentia ob ipsam, 



■— ^ 



328 



PARADISI XV. 



75 Uuam nostis, caussam mortalia merobra ferentum 
Alis diTersas suerunt imponere pennas. 
Quare ego, qui vivo morti devottta, in ista 
Sortis inaequalis video me lege retentum; 
Atque haec caussa fuit, cur parcam solvere grates 

80 Voce, ac iaetitiae plaudam modo corde paternae. 
Te precor ipse quidem, o vivax mihi flamma topati, 
Hunc quae thesaurum pretiosum gemma decoras, 
Per te explere tuo ut liceat mihi nomine mentem. 
mea frons, per quam venit mihi taiita voluptas 

85 Solum expectanti, en radix tua, talia contra 
lUe; ac deinde inquit: Qui primus nomina vestro 
Imposuit generi, et post centum atque amplius annos 
Certat adhuc primam montis superare coronam, 
Is meus est natus, bisavus tibi, cui decet ore 

90 Et factis te jam longum resecare laborem. 
Antiquos intra fines Florentia stabat 
Pace fruens plena, parvo contenta pudensqne. 
Non pictas acubus vestes, non illa coroUas 
Cognorat, non, femeilis qnae stringeret apte 

95 Crura, periscelidem ; nec quidquam, cingula praeter, 
Formam fingebat Nondum modo nata pavore 
Filia torquebat patrem; nam tempora, dosque 
Hinc atque inde modum nunquam transire sinebanL 
Nulla domus, vacuam quam turba domeatica morte 

100 Deseruisset erat. Nondnm, qui in luminis oras, 
Quidquid posset agi secreta in parte doraoruro, 
Ederet, orlus erat tristi alite Sardanapaius. 
Nondum Honsmarius monti, qui nomina primum 
Duxit ab auoupio, palmaro cessisse priorem 

105 Visus erat, qui, ut nunc superatur culmine in isto 
Adscensus, ita vincetnr, dante urbe rainam. 
His ego vidi oculis Bertin-Belincionem ossis 
Et corii omatu vestitum incedere, et uxor 
IUius nuroquam a speculo fucata redibat. 



PARADISI XV. 329 



110 Del-yecchium et Nerlum contentos sunplice pelle 
Yidi, et matronas fusum pensumque trahentes. 
fortunatasl Tumuli secura patemi 
Singula erat. Necdum uHa thoro deserta jacd>al 
Gallorum ob gladios. Pueri cunabula propter 

115 Altera sidebat, Terbis solata quietem, 

Quae quondam patrum linguam matrumque juvabant* 
Atque colo moUem deducens altera crinem, 
Fallebat somnum, turba prope stante suoram, 
Uiacas memorans Fesulasque urbemque Quirini. 

120 Tum Cinguella, Lapus cognomine Saltarellus 
Nostro illi populo portentum tale fuissent, 
Quale foret vestro Cornelia, Cincinnatus. 

His ita tranquillis, ita puichris moribus nrbis, 
Tam fido populo, hospitio tam dulci et amico 

125 Me dono dederat, genitrice voeante, Maria, 
Et veteri ex vestro sacrato fonte renatus 
Caccugdida Aii, fratre et consorte Moronto 
Atque Elisaeo. Prognata in fluminis ora 
Eridani conjux veni^ mihi. Nomen ab iUa 

130 FUius is duxit, cujus tu nomine gaudes. 
Induperatoris dein sum vexiUa secutus 
Conradi, ense latus qui mi praecinxit, honore 
Dignatus tanto propter benefacta merentem. 
Contra nequiliam sum iUum comitatus euntem 

135 Legis, qua populus teUurem usurpat et urbem, 
Pastoris culpa, quas vobis jura dederunt. 
Atque ita mi gentem fuit extricata per iUam. 
Haec anima ex mundo praesenti faUere, ciqus 
Insidiosus amor multorum pectora turbat, 

140 Atque ex martyrio ad paeem fuit exitus hancce. 



330 PABAfilSl XVL 



XVI. 

curanda parum deducta a sanguine nostra 
Nobilitai, si huoiana doces jactare vetustum 
Pectora te propter decus hic, ubi languet amoris 
Flamma boni, nunquam fuerit mirabile visum 
5 Id mihi: quo nnllo declinat calle cupido 
A vero, in coelo, si quid mihi gloria suasit. 
Ipsa quidem es vestis, quae mox flt curta supellex, 
Ut, nisi quis studeat quidquMn superaddere in horas, 
Te circum volitet tacitum cum forcipe tempus. 

10 Vos, hac voce usus coepi, quam passa loquelam est 
Roma prius, sed qnam post non tennere nepotes; 
At quae constiterat paulum semota Bkatrix 
Ridenti similis, qnae tnnc tnssivit, ubi error 
Primus, ut est scriptum, suasit peccare Ginevrae, 

15 Yos estis pater, a vobis fiducia menti 
Plena meae venit, vos sic me attollitis ultra 
Yires, ut major me sim. Tot fontibus haurit 
Mens mea laetitiam, ut per se sit facta beati 
Fons gaudi; tamtn in se se tenet unda, nec arctum 

ao Effringit claustrum. Quare, carissima origo 
Prima meae gentis, majores dicite vestros, 
Dicite, quae primae fuerint signata juventae 
Tempora, nec pigeat vos dicere, ovile Joannis 
Quantum ibi tum fuerit, quique inter milUa multa 

25 Exstiterint digni magis altis sidere seamnis. 

Flantibus ut ventis IBamma in carbone resumit 
Yires, sic illam vidi splendescere iucem 
Has ad blanditias: atqne ut mage pulcbra. reiiilsit 
Dla meis oeulis, ita duicius ore sonante, 

30 Sed non, qHo utuntur nostri, sermone locuta esl: 
Ex quo dixit Ave! coelo demissus ab alto 
Gabriel, ad tempus, quo in luminis edidit auras 
Me genilrix, quae sancta modo est, repetisse Leonem 



PARADISI XVI. 331 



Iste suum est tisus quingentis orbibus ignis 

35 Expletis, deciesque octonis, rursus ut ista 
Sub planta arderet. Palribus cunabula prunis, 
Atque mihi dedit is locus, urbis ubi uitima sexta 
Est regio ex cursu, quem ?obis ludus equorum 
Annuus absoWit Nil de majoribus ultra. 

40 Qiii fueriDt, qnae caussa illis hanc suaserit urbem 
Appetere, est tacoisse magis, quam dicere, honestiui. 
Totus ibi populns, cui vis erat apta ferendis 
Armis, si incipias a Martis ad usque Joamus 
Cultum, quinta tuae, quam scis modo viyere, gentis 

45 Pars erat. Urbana at soboles, modo semine mista 
Campi, Ceitaldi, Fighini, pura reperta est 
Infimum ad usque fabrum. Sed quanto optatius esset, 
Nunc quoque finitimis, quas dico, gentibus uti 
Sic, ut Tresplanus tantum et Galluppius urbi 

50 Terminus hacreret, quam has intra moenia habere, 
Putoremque pati pago Agulione profecti 

Yillici et alterius Signae orti, jam nimis acris 

< 

Ad fraudem. Nisi, quam plus degenera&se videtis, 
In terris gens Augusto comperta noTerea 

55 Esset, at ut proprio genitrix non rustica nato, 
Talis se jactat modo sanguine Florentinum, 
Mutat, mercatur, Semipontem qui ire cupisset, 
Patris ubi genitor parrae stipis aes rogitabat* 
Montemurlus adbuc Comitum sub jure maneret 

60 Contentus, CERcnique forent, ubi pastor Aconem 
ConTocat aere cavo populum, et fortassis amarent 
Nunc quoque Yaldigravi tuta otia Bonoblmontbb. 

Congeries confusa hominum fuit usque malorum 
Prima urbi labes, patinarum ut copia noslris 

65 Corporibus; citiusque cadit, qui luminis exp^rs 

Taurus eat, quam agnus, pariter eui lumen ademptum est; 
Nec raro magis ac melius, quam quina, secabit 
Unica vis gladii. Si tecum fata revolvas 



3S2 PARADISl XVL 



. Lunae, UiiiisalUe, ut jam defloxere retroque 

70 Ut sublapsurae sunt res Clusique Sinaeque, 
Non tibi res nora erit gentes audire ruina 
Eversas, nec mira quidem, quando uiiiibus ipsis 
Finis adesC. Ut tos, sunt vestra obnoxia morti 
Omnia, et baec aliqna, quae stat diutnma, iatescit 

75 In re, at yestra brevis vita est Atque orbis ad instar 
Lunam Yolyentis, qui nudat littora et abdit, 
Nec datur uUa quies; sic nnnc iortuna yicissim 
Vestram uribem exercet. Quare haod mirare loquentem 
Me Florentinos, qui nunc capita alta ferebant, 

80 Antiquam quorum celarunt tempora famam. 
Ugos, Osmanos vidi, Graecosque Philipposque, 
Atque Catellinos simul, et genus Alberichi, 
Jam claros titulis, sorte inclinante superbts, 
Et genere antiquo muitos opibusque potentes. 

85 Portam ultra, nova perfidiae quam pondera onustam 
Tam graviter vexant, ut jam jactura gementis 
Sit metuenda ratis, gens Ravionana manebat, 
Unde Gomes Gdiodb, quique a B£LLUfaoNE alto 
Dein duxit nomen. Dominandi nulla iatebat 

00 Jam via Pressensbii, atque domi Palioaids auro 
Ornarat capuium. Stabat jam magna columna, 
Quae niveum et maculis distinctum insigne gerebat, 
Atque illi, admonitus modii quibus ora rubore 
Inficit. quales vidi, quos turgida fastn 

05 Mens egit pessum ! atque globos praedivite ab auro, 
Per quos florebat coepto Florentia in omnil 
Haud secus illonim sese gessisse feruntur 
Patres, qni, quoties ecclesia vestra vacavit, 
Ipsi in concilio stantes sibi corpus obesum 
100 Curarant Inflata domus, quae, — se ardua ut anguis 
Attollens contra fugientem suscitat iras, 
Nunc, si quis dentem ostendat loculumve sonantem, 
Mitescit velut agnus iners, — tum crescere primum 



PARADISl XVI. 



S8S 



Coeperat, at genere ex humili; socerum Ubaldmo 

105 Incusante suum, hanc consanguinitate propinquam 
Quod sibi junxisset Rem dicam haud credere dignam, 
Sed veram: Angnstam popukis veniebat in urbem 
Per portam, proprium cui gens Pbrdccu nomen 
ImposuiL Quicumque gerunt insigne Dynastae 

110 Magni perpulchmm, cujus nomenqae decusque 
Solatur sacrata dies celeberrima Thomae, 
Inde et militiam duxere et munera priva; 
Quamvis conveniat viii cum furfore plebis 
Qui decus hoc hodie AiIto circumdedit auro. 

115 Jam GuADBROTTi domus et domus Ikportijni 
Stabat, et hic vicus multo pacatior esset, 
Si noya ab hoc longe yicinia prorsus abesset. 
Illa domus, vestri fletus fons primus, ob iram 
Justam, quae tristi vos omnes funere mersit, 

120 Quam propter vobis perierunt gaudia vitae, 
Cum sibi conjunetis muito florebat honore. 

Quam maie, BonDBLMoifS, fugisti ducere sponsam, 
Consilio alterius captus! Nam plurima turi)a, 
Nunc tristis, tute laetanti incederet ore, 

125 Si Deus, ut primum portam nostrae urbis inisti, 
Teque tuosque Haemae tradendos ultro dedisset! 
Scilicet id decuit lapidem, qui littore truncus 
Prospectat pontem, ut foret is, Florentia, vobis 
Yictima postremae pacis. Cum gentibus istis, 

130 Cumque aliis pariter, tanta est urbs pace potita, 
Ut nunquam luctus caussa intercesserit ulla. 
Istas per gentes justum insignemque decore 
Usque adeo populum ridi, ut sua lilia nunquam 
Plorarit capite inverso pendentia ab hasta, 

135 Nec per dissidium rubro maculata colore. 



334 



P&RADtSI XVII. 



XVII. 

Qualis, ubi ClimeQen adiit, aibi pignora certa 
ExposceDB contra linguae conyicia acerbae, 
Qui docuit natis minus indulgere parenteB: 
Talis eram ac taJem me senserat esse Beateix, 
6 Ac sanctum lumen, qaod pro me eicesserat ultro 
Sede sua. Quarey quae dux mihi et arbitra stabat: 
Eructa flammam studii, quod pectore yersas, 
Dixit, et erumpat signata impreasaque clare 
Interiore typo; non quod quidquam addere nostrae 

10 Notitiae per yerba queas, at ut ipse suescas 
Enarrare sitim, donec quis misceat undam. 
dilecta mihit quae sic extoUere, pbmta, 
Ut, yeluti mens nostra yidet non posse triquetrum 
Binos accipere obtusos, ita cuncta, priusquam 

15 Eveniant, yentura yides, atque ordine cemis, 
In punctum inspiciens, quo tempora conyenere! 
Tunc cum Vihgiuo juoctus yestigia traxi 
Per curantem animas montem ac per morUia regna, 
Multa mihi grayia audivi de sorte futurae 

ao Vitae; etsi invicto videar mihi robin^e septus 
Ictus fortunae contra. Quare ista maneret 
Cura satis contenta mibi, si discere detur, 
Quae mihi fata instent; siqnidem praevisa sagitta 
Fit violenta minus. Luci sic ante locutae 

25 Dixi, confessus studium prout ore Beatbix 
Jusserat Obscuris haud iUa ambagibus usa est 
Assuetis animum vulgi captare, prittsqttam 
Insons indigna clausisset lumina morte 
Agnus divinus, qui tollit criraina mundi; 

30 At claris usus verbis brevibasque patemus 
lile amor inclusus propno et sua gaudia risu 
Praeportans infit: Quidquid continget in horas 
Venturas, vestrae quod non se porrigit extra 



PARADISI XVII. 



835 



Materiae tabulam, id totum sese explicat ante 

36 Conspectum aeternum pictum: at non inde necessnm 
More alio gumit, quam navis sponte secundo 
Flumine descendens, a spectatore sedente 
Pro speculo in ripa. Venit inde, ut fertnr ad anres 
Dulcis ab organico sonitus, tibi sorte paratn 

40 Tempestas spectanda mihi. Ut discessit ab nrbe 
Hippolytus patria crudelis fraude novercae, 
Sic te proripias profugum Florentia oportet. 
Insidet hoc animis, agiturque, et mox bene cedet 
Yolyenti hoc, ubi stat semper mercabilis aere 

45 Christus; et offensam partem, nt fit, culpa sequetnr, 
Judice Yttlgari fama; sed proxima poena 
Testis erit veri caussam ulciscentis iniquam. 
Omnia, quae fnerunt tibi pignora cara, relinques; 
Atque hoc, exilii quod primum conjicit arcus, 

50 Est telum. Disces, ut sal sapit aore palato 
Alterius panis, quam sit via dura tereoti 
Alterius scalas, sursum deorsumque meando. 
Quodque magis duro tua pondere terga gravabit, 
Improba erit comilum delabens turba tuorum, 

55 Cum qua tu pariter vallem laberis in istam. 
Nam maie grata tibi, et coeca deperdita mente, 
Impiaque adversans ruet in te tota; sed ipsa 
Post paulo incedet tristi suffusa rubore. 
Exitus insani motus sic acta probaint, 

60 Ut pulchrum fnerit tibi consuiuisse seorsim. 
Primum perfugium, hospitii spes prima quieii 
Yeronensis erit magni natura benigna 
Portantis scalam, sancto super alite stante« 
Hic te respiciet lam humanus, ut inter utrimque 

65 Dantem ac poscentem, qui alias solet esse secundus, 
Hic deprendatur primus. Deinde ipse videbis 
Hujus ita imbuium fortis virtnle planetae 
Natali a primo puerum, ut praelustria facta 



386 



PAflADISI XVII. 



Exspectes. Nondnm id gentes sensere, noveUam 

70 Aetatem propter, quem circum sidera tantum 
Explerunt noTiea orbem. Verum arte priusquam 
GuASGONius prava Hbnricon deceperit altum, 
lUius erumpet muitas missura sagittas 
\irtus, aspemata aummy aspernata laborem. 

75 Magnificae splendor vitae quoque lumine' claro 
Eminus, ac lata sic effuigebit, ut hostes 
Haud possint tacitis hunc praetermittere linguis. 
Hunc tibi fac maneas, hujus benefactaque speres. 
Hunc propter faciem mutabit piurima turba, 

80 Dives ubi ac pauper Tersa vice transiget aevum. 
Deque Ulo tibi corde feres haec scripta sub imo, 
At non narrabis. — Tum vero taUa dixit 
Non habitura fidem coram cementU)as ista. 
Insuper haec addit: Sunt haec, me interprete, fili, 

85 Quae gravia audisti, perpessa, et faeta dolosa 
Abdita, quae emergent paucis lahentibus annis. 
Non tamen invideas vidnis; nam tibi vita 
Plus diutuma foret, quam tempus crimina tantae 
Perfidiae ulturum. — Postquam subtegffliaa telae, 

03 Stamine quam intendit, se sat duxisse, sUendo 
Sancta anima ostendit, coepi, ut iqui fluctuat ancops, 
ConsiUum poscens quem spectat, vultque seorsim, 
Atque amat. Haud equidem, pater, ignoro, ut pede tempus 
Yeloci properet me caedere vulnere, multo 

05 Asperiore homini, cui mens jam deficit aequa. 
Quare si caveam, behe erit, ne, patria adempta, 
Quod mihi plus caram est, alias mea carmina propter 
Amittam sedes. Loca per sine fine dolenda, 
Per montem, ciqus jucundo a cuhnine Divae 
100 Lumina pulchra meae me deduxere, per astra 
Ex luce in lucem didici, quae, vera referre 
Cum sim ausus, multis fuerint acri aspra sapore. 
Quod si subtimidus veri deprendar amicus, 




Inter eos tuneo ne Titatn amhtere cogar, 

105 Antiquum quibus est, quod praesens labitur, aevum. 
Lux, sub qua risum pandebat copia tanti 
Thesauri mihi ibi inventi, primum ore corusco 
Fulsit, ut aurato in speculo flamma ignea solis. 
Exin respondit: Tenebrosi conseia facti 

110 Sivc} suo sive alterius mens taCta pudore, 
Sendet ista quidem verborum tela tuorum. 
Tu tamen. amota fingendi qualibet arte, 
Quidquid vidisti, raanifesta luce locabis, 
Et sine, ubi prurit scabies, ibi scalpere quemqne; 

115 Quodsi forte labris tequs invenietur amara 
-Yox tua, vitalem succum concocta relinquet. 
Iste tuus mugitus erit, ceu flamina venti, 
Quae majore ictu magis alta cacumina pulsant; 
Idque hominis fuerit generosum pectus habentis. 

120 Propterea sphaeris licnit tibi ceitiere in istis» 
In monte, in dirae nigra formidine vallis 
Tantum animas, quarum smnt nomina cognita fama; 
Nam mens illius, qui fanti accommodat aures, 
Nescit stare, fidem neque habet, si exempla sequantur, 

125 Quorum sit radix plerisque ignota latensque, 
Aut si res minime claro se lumine prodat. 



XVIII. 

Intus jam secum gaudebat vita beata 

Ilia ; ego gustabam, quae mecum corde movebam, 

Dulce acri miscens; at, quae me ad templa trahebat 

Alta Dei, mulier: Muta, qdam pectore volvis, 

5 Curam, ait; id reputa, propius me adstare levantem 

Omni animas onere injusto. — Haee pia verba profatum 

Solamen*mihi suspexi; at quo lumina amore 

Arderent sancto, minus aptus dicere mitto; 

Non modo, quod veii^is male fidam, sed quia mentis 

22 



338 PARADISI XVlll. 



10 Yirtus haud posset, nuUo doeente, regressum 
Per 8e ferre illuc. Id tantum dicere quirem, 
Me, dum noslra acies Tisiim pascebat in illa, 
Omni alia cura pectus gessisse soluUim. 
Dum recta in Dominam radians aeterna voluptas 

15 Explebat suspectum oculi pulchro ore secundum, 
Illa ait unius domilo mihi lumine tisus: 
Respice et auscuita; neque enim modo cernere nostri 
Dant Paradisum oculi. — Yeluti hic quandoque videmus 
In vultu sensum mentis, si est tantus, ut omnes 

20 Auferat huic vires : sanctae sic lucis in igne, 
In quem respexi, fuerat mihi iecta cupido 
Horlata hanc mecum uUerius non pauca profari: 
Hisque infit verbis: In quinto hoc iimine plantae, 
Yivere cui vertex donat, quae froctibus usque 

25 Luxuriat, nec fronde una spoliabitur unquam, 
Felices habitant animae, quae, regna priusquam 
Haec devenerunt, magna sonuere per imum 
Fama orbem, ut quaevis Musa exsulMiret opima. 
Quare, si inspicias venerandi in cornua ligni, 

30 Cyjus ego nomen dicam, ille ibi fidgurts instar 
Splendebit celeri findentis nubila flamma. 
Per crucem ego adspexi jubar.unum, nomine tantum 
Josuis audito. Subito qui eruperit ignis, 
Nec dictum ante mihi, quam factum, nosse facukas 

35 Est data; et excelsi Macabaei ad nomen, adaclum 
Yidi alium magno circum sese orbe rotantem; 
Vimque a laetitiae ducebat verbere turbo. 
Caroli ita est HAGm pro nomine, RoLANDique 
Nostra acies sectata duos, ceu suspicit auceps 

40 Falconem, rapidis qui sese sustulit alis. 
Deinde Gdilblmus simul et Rinoarous et ille 
Sub Solyma ductor Godoprbbus lumina ad istam 
Nostra crucem traxit, Guisgardi et flamma Roberti. 
Deinde alias inter permota immistaque Inces, 



r 



PARADISI XVlil. 



339 



45 Ipsius est monstrata mihi vita ante locnti, 
Cantores inter coelestes apta magistra. 
Tum iatus in dextrum converti lumina, in ore 
Aut nutu Dominae ut iegerem, quid poscat honestas; 
Hliusque oculos tam pura luce micantes, 

50 Ac tam jucunda vidi, ut pulchrum decus horum 
Yisa prius solitumque omnino vicerit usum. 
Atque ut, quem benefacta juvant, magis ille vir usque 
Se magis atque magis sentit virtutihus auctum: 
Sic mihi circuitu majore auxisse videbar 

55 Arcus et coeli tractum, cum pulchrius iliud 
Portentum vidi: qualisque, pudore gravatum 
Si levet os mulier, versa vice candida tota est: 
Tale meos icit visus, ubi me rota vertit, 
Sextae ob candorem stellae, quae lenius ardens 

60 Me ingressum accepit Jovis illo in lumine vidi 
Fulgentem ciare, qui est sideris incola, amorem, 
Signantemque meis oculis, quae nostra loquela. 
Ac veluti volucres deserta pabula ripa, 
Gratantes sihi paene, petunt, nunc agmine in orbem, 

65 Nunc structo in longum: sic intus lumina sanctae 
Cantabant animae volitantes, et modo signum 
D, nunc I, nunc Lque dahant in luce legendum. 
Cantantes prius in numerum ,se quaeque movebant; 
Mox versae ex istis unam effecere figuram, 

70 Exin constiterunt et conticuere parumper. 

divae Aonides, quas propter gloria summa 
Contigit ingeniis, et longum vita per aevum, 
Illaque vobiscum populos fecere perennes, 
Sit vestro gaudere datum mihi lumine, ut harum 

75 Signa legam, quo quamque modo mihi mente figuram 

Concepi; ex istis pateat vestra inclyta virtus 

Yersiculis hrevibus. Se monstravere per octo 

Terque novem mistas vocaies, conque sonantes; 

Partesque, ut videor scriptas vidisse, notavi. 

22* 



S40 PAIUDISI XVIIi. 



80 Diligite est primuiii visum signare, secundum 
Jusiitiam gcriptum. Numeris tria claadere non est 
Ultima legitimis, qui judicatis terram. 
M dein in quinta scripturae Toce locatam 
Circumiere illi splendores ordine stantes 

85 Sic, ut ibi argentum distinctum Juppiter auro 
Esse yideretur. Reliquos descendere vidi, 
Litterae ubi vertex exstabat, ibique manere 
Cantanies, credo, qui se ad se versat, amorem. 
, Dein, ut percussis quos ignis torribus ussit > 

90 Innumerae surgunt, oculo mirante, favillae, 
Quas propter stultae sibi captant omnia gentes, 
Millia splendorum sunt visa hinc surgere, et illa 
Altius attoUi, illa minus, prout sorte parabat 
Sol illa accendens. Postquam sed singula sede 

05 Lux stetit in propria, tunc istam effingere vidi 
£ximiam flammam caput et coUum alitis almi. 
Qui depingit ibi, ducenlem haud consulit ullum, 
Sed cuncta is ducit, simul illi accepta refertur 
Virtus, quae fonna est nidis. Turba altera sancta, 

100 Quae contenta prius sua lilia circumferre 
M est visa mihi, modico venerabile signum 
Exegit motu. — steilae dulcissima flamma, 
quae et quanta oculis gemmarum copia nostris 
Ostendit, quidquid justi versatur in orbe 

105 Terrarum nostro, id totnm deseendere ab isto, 
Quod decoras, coelo! Quare illi supplico menti, 
Unde oritur motus flammarum visque tuaruro, 
Spectet eo, unde fluit vitians tua lumioa fumus; 
Ut plena irae iterum jamjam male mulcal ementes, 

110 Yendentesque^ intus sacri penetralia templi, 
Quondam ex martyriis et multis condita signis. 

vos milittae coeli, quarum agmina cerno, 
Yos precibus placale Deum pro gente profana, 
Quam pravum^ exemplum deduxit tramite recto. 

1 



PAHADISI XIX. 



341 



115 Mos fuerat quondam giadiis bellare cruenlis; 
Nostri bella gerunt rapiendo hine inde dolosi 
Panem, quem nulli patris pia dextera claudit. 

At tu, qui scribis tantum delere paratus, 
Id tecum reputa, qui profudere cruorem 

120 Hoc pro vineto, quod tu vastare laboras, 

Et Petrum et Paulum quoque nunc protendere vitam, 
Quamvis hoc dicas: Mihi jam stat certa voluntas, 
IUum sectari, cui visum est vivere soH, 
Et cujus solvit.caput a cervice revulsum 

125 Pro saltu pretium fassi inter vuinera Cbristum, 
Nec Piscatoris, neque Pauli nomina novi. 



XIX. 

Ante oculos aderat pansis pulcherrima imago 
Alis, exhilarans. pleni in dulcedine gaudl 
Consertas animas, quarum mibi singula parvus 
Visa pyropus erat, sic flammans solis ab igne, 
5 Ut mihi in adversos oculos refringeret Uhim. 
Et quod mox opus est mihi pingere, nulla referre 
Yox ausa est unquam, nulla unquam scribere dextra, 
Nec potuit virtus comprendere Daedala mentis. 
Conspexi audivique simul rostrum edere verba 

10 Ac resonare Meum simul, et Me gutlura fantis, 
Nos ubi, vei Nostrum vere sententia poscit. 
Et coepit: Quod vita pie casteque peracta 
Est mihi, niinc istfaic splendorem tollor ad istum, 
Qui desiderio haud patitur se vincier ullo; 

15 In terris ac tanta mei monumenta reliqui, 
Vi gentes adeo pravae mea nomina laudent 
Et tamen exemplum fugianU Sic pluribus unus 
Sentitur calor ex prunis, veluti unus amorum 
Multorum sonus effigie veniebat ab ista. 

20 Quare ego tunc: aetemum vernantis in aevum 



.J 



342 



PARADISI XIX. 



Laetitiae flores, yestros mihi odore sub uno 
Mittentes cancti singlariter undique odores, 
Solvite, spirantes, nostrae jejunia mentis, 
Quam fame torserunt longa, quia pabuia nuila 

25 Inveni in terris. Equidem me scire fatebor 
Juslum illum patrem, quamyis sese ipse videndum 
CJt speculum ostendat coeli per caetera scamna, 
Non huic sub velo sese praebere cohorti. 
Scitis, ut arrectus consistam audire paratus; 

30 Non ignoratis quaenam, male cura molesta, ^ 
Ancipitem ex longo esuries collecta moretur. 

Qualis ubi exsiluit sublato tegmine falco, 
Exagiiat caput atque alis sibi plaudit apertis, 
Ostentatque inhians formoso in corpore robur: 

35 Tale illud signum contextum laudibus almi 
Flaminis adspexi, circum resonantibus hymnis, 
Quos didicere illic, qui aetema pace fruuntur. 

Dein: Qui supremum normam circumtulit orbem, 
Totque ibi disposuit manifesta occultaque certo 

40 Ordine, non potuit propriam sic sculpere ubique 
Yirtutem, sua quin spatium sapientia abesset 
Longe infinitum exsuperans. Res ipsa notavit; 
Nam Tumidus primus, cui perfectissima forma 
Uni erat eximio, indocilis sibi poscere lumen, 

45 Speque sua praeceps, casu est delapsus acerbo. 
Atque hinc coUigere est vobis, genus omne minoris 
Naturae non esse Bono par fine carenti, 
Quod sibi mensura est soli et quod se capit unum. 
Ergo nostra acies, radio quae oriatur oportet 

50 Ex aliquo mentis, cujus sunt omnia plena, 
Natura haud potis est tanta virtute valere, 
Ut non cognoscat se multo cemere primum 
Principium inferius re; fitque, ut lumina, vestri 
Qualia sunt mundi, sese in penetralia mittant 

55 Justitiae aetemae, velut amplum per mare visus; 



PARADISI XIX. 



343 



Qui, qiiamquain adspiciat riparum ex niargiiie funduio, 

Non hunc inveniat, pelagus «i adscendat in altum; 

Est tamen ilJe, sed abscondunt vada coeca profundi. 

Lux nulla est, quae non effulserit ore sereno, 
60 Quod nuUum turbat tempus; tenebrae orauia, camis 

Umbra vel illius, dempta ista luce, venenum. 
Sat modo aperta patet clare latebra illa, vigentem 

Quae tibi justitiam quondam celare solebat, 

Et tibi miranti suasit tam crebra rogare; 
05 Cum tu dicebas: Quidam Gangetide in ora 

Nascitur, atque iUic nemo est, qui nomine Cbristum. 

Compellat, neque qui doceat scribatque legatque; 

At recti huic mores, at nescia fallere vita, 

Omnia facta pie, semper casta, aequa voluntas, 
70 Quoad ratio humanae potuit pertingere mentis, 

Nou factt aut verbi maculavit crimine vitam: 

Occidit, tiaud sam ablutus baptismatis unda, 

Absque fide; heu ubi justitia est, quae damnat eundem? 

Aut ubi culpa hujus, si nescit credere Christo? 
75 Ecquis es, in cathedra qui vis considere judex, 

Ut rem discutias positam ultra millia centum, 

Vix aptus metiri oculo spatium unius ulnae? 
Certe illi, mecum qui percontatur acute, 

Ni Scriptura ausis vestris praecideret alas, 
80 Mira quidem, fateor, dubitandi caussa fuisset. 
curvae in terras animae, o caligine crassa 

Obductae mentes! Quae per se prima voluntas 

Est bona perfectumque bonum, usque immota manebit: 

Id justum esse plita, quod totum congruit isti. 
85 NuIIa creata, licet per se optima, res trahit ipsam ; 

Quin immo haec radians est istius unica origo. 
Qualis, ubi saturam officiosa ciconia prolem 

Agnovit, sese nido secura volutat, 

Qualis et haec, quae matrem expleto ventre tuetur: 
90 Tale fuit, me sic oculos utrosque tenente, 



344 PABAD18I XIX. 



Sacraturo signum, coram tot mentibus a!as 
Excutiens. Seque ultro roians haec voce canebat: 
Quale tibi melos est istud, quod nuUa facultas 
Est tibi diseendi, tate est mortalibus illic 

95 Copsilium aeternum. Dein clara incendia sancti 
Flaminis in signo pariter composta quierunt, 
Per quod Romulidum est mundo venerabile nomen. 

Atque ipsum rursus: Memo regnum istud inivit, 
Qui non in solo statuit spem ponere Christo, 

100 Aut prius, aut postquam clavis suspensus obivit. 

Ast en complures, qui, Christe, o Christe! frequentant, 
Quos multo minus huno propter eum corpore vero 
Josaphat adspiciet vallis, quam nescia Christi 
Pectora queis fuerant; ac talia Christicolarum 

105 Saecula Niliacae niger arguet incola ripae, 
Cum dao in aversas partes coUegia abibunt: 
Unum in perpetuum iocuples, unum omnium egenum. 

Dicere quid poterit vestris gens Persa tyrannis, 
Post ubi jam coram Hbrum inspectabit apertum, 

110 In quo cernere erit cuncta horum turpia facta? 
Hic inter titulos Alberti quisque videbit 
lUum, quem calarous properilbit tradere cbartis, 
Quem propter Pragae regnum invasere ruinae; 
Nec non moerorem, quo planget Sequana ripas, 

115 Unius ob fraudem nummos corrumpere adorti, 
Quem fortis porcus fractum sub Tartara imttet. 
Nec non hic rabies stahit spectanda superbam 
Immissura sitim, Scotumque Anglumque furentes 
Quae trahit, ut nequeant intra consistere metam; 

120 Nec non luxuries, et moUis vita Bohemi, 

Regis et Hispani, queis nunquam cognita virtus, 
Nunquam accepta fuit. Claudi a Solyma hic probitatem 
Signiun I declarat, contraria H notat ausa. 
Hic et avarities atque excors vita patebit 

125 Illius, ignipotens quem detestata tyrannum est 



PA^ADISI XX. 



345 



Insula, ubi ADchisis cecidit longaeya senectus. 
Utque satis pateat, quam sit levis iste miserque, 
TrunGabit Scriptura notas, quae multa docebunt 
Exiguo in spatio. Et patrui fratrisque nefanda 

130 Facta apparebunt, per quos tam strenua pubes, 
Atque corona duplex it cum grege corrucarum* 
Quique Tago est rex, quique Danis dat jussa proterra, 
Quique typi Veneti simulavit fraude numisma 
Illyricus, noscentur ibi. Pannonia felix, 

135 Si quando ulterius vexantem ferre recusell 
felix, si, quo praecingitur undique, monte 
Sese Navarra armaret! Sie credere dignum est; 
Hoc etenim didicit jam Famaugusta, simulque 
Nicosia in regem pecudem queribunda susurrat, 

140 Qui, dum alias sequitur pecudes, excedere nescit. 

XX. 

Quum, qui terrarum flammis opera omnia lustrat, 
Nostro praecipitat semiorbe, nitorque diei 
Undique conficitur, qui aetber tantummodo ab ipso 
Ignescit primum, multarum lumine lucum, 

5 In quas una jubar fundit, renovata repente 
Ostendit decora: atque mihi haec succurrit imago 
Aetheris, ut mundi et ductorum insigne suorum 
In sancto tacuit rostro. Nam spioula viva 
Splendorum, magis atque magis flammantia, cantus 

10 Coeperunt mihi pro mentis virtute caducos. 
Dulcis Amor, dulci quem vestit gloria risu, 
Quantus eras illis medius fulgoribus ardens, 
Queis unus sanctos subdebat spiritus aestus! 
Posteaquam cari iucentesque igne lapilli, 

15 Queis sextum vidi gemmatum fulgere lumen, 
Angelicis pariter fecere silentia linguis, 
Amnis ego sonitum vicini audire videbar» 



346 



PARADISl XX. 



Qui lapides inter delabens, lucidus errat 
Nativum ostentans fecundum gramine culmen. 

20 Ac veluti a collo citharae modulamina ducunt 
Formam, et ab ore ca?o penetrabilis aura ciciitae, 
Non secus illud avis murmur, mora nec fuit ulla, 
Per collum adscendit, tanquam si hoc esset inane. 
Isthic in vocem se vertit, et exiit isihinc 

25 Per rostrum ipsius, formam accepitque ioquelae, 
Qualem cor, in quo illa fuit mihi scripta, manebat. 

Quae mea pars visu pollet, propiusque tueri 
Dat yestris aquilis radiantis lumina solis, 
Attente inspicienda tibi est, sic incipit illa; 

80 Namque ignes inter, quorum in me iucet imago, 
Qui in capite efficiunt oculos fulgore micantes, 
Illi prae reiiquis summa ad fastigia scandunt. 
Pupulae in orbe meae medius qui fulgurat, ille est 
Flaminis aetemi cantor, qui transtulit arcam 

85 Ex pago in pagum; nunc discit carmina quanli 
Sint sua, propterea quod yero haec pectore panxit, 
Cum videat sese pretio majore repensum. 
Deque supercilium quinis cingentibus, ilie, 
Qui mihi stat propius rostrum, solatus amaras 

40 Est viduae lacrimas natum lugentis ademptum : 

Nunc scit, quam magno constet contemnere Christum, 
, Hanc dulcem expertus vitam, et contraria passus. 
Quique orbem sequitur, dictum mihi jam ante, sub arcu 
Qui supra est, vero confossus corda doiore 

45 Tardavit mortem. Nunc scit non posse moveri 
Judicium aetemum, quamvis in crastina verti 
Saepe illic hodieraa queant, dum vota precesque 
Huc veniant digaae. Quiqne adstat proximus alter, 
Codice cum legum, et genti se adscribere mecum, 

50 Consilio suadente bono quod cessit amare, 
Decrevit Grajae, Pastori cedere certus. 
Nunc discit, quare, quidquid deducitur aeqno 



PARADISI XX. 



347 



Atque bbno incepto prave, non possit obesse 
Auctori, inde licet foret emersura ruina 

55 Eversura orbem. Sed qui spectandus in arcu 
Est tibi dedivi, nomen Guilelmus habebal, 
Quem pia deplorat tellus, cui Caaolus atque 
Fridricus vivi eliciunt ex pectore fletus. 
Nunc videt, ut justi regis coelum ardet amore; 

60 Idque etiam ipse docet Tultis fulgore coruscans. 
Quis, vestros inter priscis erroribus actos, 
Crederet Iliacum yersari Riphba in isto 
Orbe oculi, et sanctis quintum sese addere flammis? 
Nunc sat divinae veniae, quam cemere mundus 

65 Non valet, iste videt, barathri licet ipse profundi 
Haud oculis possit propriis descendere in ima. 

Qualis per liquidos tractus spatiatur alauda 
Primum voce canens, ac dein contenta silescit 
Extremum modulata melos, quo expletur abunde: 

70 Talis imago fuit mihi visa, impressa sigOlo 
Aetemi gaud!, quod, prout fert corde libido, 
Omne facit quale est. Et quum defixus et anceps 
Yitro essem similis referenti veste colorem, 
Quo fuit imbutum, non longum est passa morantem; 

75 Vique sibi propria: Quidnam hoc? mi extorsit ab ore; 
Quare laetitiam ingentem fulgore corusco 
Yidi exsultantem. Post haec venerabile signum 
Luminibus magis accensis mihi talia reddit, 
Ne me suspensum post mira audita teneret: 

80 Ut novi, narrata mihi tu credere dignum 

Esse putas, quia testor ego; at cognoscere non est, 
Qui possint fieri, et te, si sunt credita, fallunt. 
Stas homini similis, qui rem sat nomine novit; 
Cemere at ipse nequit, quid sit, ni accesserit .auctor, 

85 Qui doceat. Regnum coelorum a flamine amoris 
Yim patitur, vivaque a spe, cui victa voluntas 
Divina obsequitur, non, ut qui cedere victus 



348 PAHADISI XX. 



Cogitur, at quia vult vinci, et sic victa benigno 
Ipsa animo vinciL Quae prima, et quinta figurat 

90 Yita superciliom, figit tibi corda stupore, 

Quod superum Alitnum regionem cemis ab ipsis 
Ornalam. Haud isti, ut reris, sua corpora morte 
Deseruere obita venerati falsa Deorum 
Numina, sed Cbristum summa pietate colentes, 

95 Unus passurum, passum alter. Nam unus ab Orco, 
Unde redit nemo ad frugem, remeavit ad ossa, 
Idque fuit merces spem vivam cordis babentis, 
Sperantis, se posse Denm prece flectere blanda, 
lilum morte obita nt superas revocaret ad auras* 

100 Istaque, quam veii^is cqmpello, vita beata 

Regressa ad carnem, non loogmn ibi jussa morari, 
Illius est amplexa fidem, spes una salutis 
Qui fertur; credenij veri concepit amoris 
Ignem, ut post mortem fuerit dignata secundam 

105 Ista laetitia. Coelestis somma Parentis 

Gratia, sic alto dimanans flumine, ut unquam 
NuUa acies oculi in primam se immiserit undam, 
Alterius menti illoxit, quam propter amavit 
Is rectum, ac fuit in Teucris justissimus nnus. 

110 Idcireo, adspirante Deo, multo ante futurum 
Is novit Christum redimentem sanguine raundum. 
Credere in hunc igitur statuit, cui deinde mephiti 
Vana superstitio baud potuit sufliuidere mentem, 
Imo is perversae damnavit crimina gentis. 

115 Huic tres pro sacro afl^uerunt baptismate Divae, 
Quas orbe ex dextro licuit tibi cemere, mille 
Pluresque ante annos quam esset baptismate nasci. 
virtus mentis, quae homines praedestinat anle 
Ortum principium, qnam te a radice remotam 

lao Adspiciunt illi, qneis primam agnoscere caussam 
Non est fas totam! Yos, o mortalia corda, 
Discite judicium vestram cooipescm habenis; 



PARADISl XXI. 349 



Nam nos ora Dei propius manifesta tuentes 
Ignoramus adhnc omnes, quos ille beandos 

125 Legerit; et duice est pars haec detracta levamen; 
Nostrum nainque bonum bonitate acquirit ab ista 
Perfectam summam, et quod Yult divina Yoluntas, 
Yult et nostra simui. Sic haec sanctissima imago, 
Ut daret obtusis oculis res cernere clare, 

130 Jucundam menti medicinam fecit egenae. 
Utque bonum citharista bonus Tibrantia fila 
Cantorem hortatur sectarier, unde per aures 
Gratior it cantus; sic, dom est mihi talia fata, 
Splendores roemini geminos vidisse beatos, 

135 Non secus atque oculorum ictus concordat utrimque, 
Cum verbis pariter facularum summa movere. 

XXI. 

Jam defixa iterum Dominae mea lumina ab ere 
Pendebant animusque simul, quacumque remotus 
Cura alia. Haec autem risu parcebat, et inquit: 
Si modo riderem, tu qnalis filia Cadmi 

5 Ires in cinerem ; nam quo plus scandere templi 
Contigit aetemi scalas, plus aucta decore 
Mi facies micat, ut nosti; et ni temperet, ipsa 
Flammat ita, ut vis, qua poUes, mortalis ad ignem 
Tantum frons esset, tonitru quae scinditur uno. 

10 Sublatos nos stella tenet, quae septima fulget 
Pectore snb Nemei flammas efOante Leonis, 
Quae interius yirtute hujus modo mista coruscat. 
Attente vestiga oculis, atque utitor illis 
Ut speculo contra, quod se tibi sistit in isto 

15 Spectandum speculo, signum. — Cuicumque daretur, 
Discere, qualis erat pendentis ab ore beato 
Esca mei visus, cnm alio divertere jussus 
Mutavi curam; facile esset fingere mente. 



350 PARADISI XXI. 



Quam mihi jacundum fuent parare magistrae 

20 Coelicolae, partem cum animug librasset utramque. 
Intra crystallnm, quae mundi circumit oras 
Nacta ducis nomen cari, quo rege jacebat 
Nequitiae omne genus, scaia aurea clara micante 
Sole mihi visa est se sic attoUere in altum, 

25 Ut non hanc oculo assequerer. Simul ipse Tidebam 
Per cunctos effusa gradus tot millia lucum 
Delabi, ut rerer, quidquid splendoris in aethra est, 
Isthic diffusum. Ac yeluti sub luce diei 
Prima cornices nativo more moventur 

30 Una, ut calfaciant torpentes frigore plumas: 
Deinde aliae abscedunt, nec tangit cura regressus, 
Quaque abiere, aliae redeunt, seseque rotantes 
Consistunt aliae; talis splendoribus esse 
Visa mihi est illis ratio; namque undique cuncti 

85 Ad?enere simul, donec tetigere paratup 

Unicuique gradum, et qui proximus adstitit ignis, 
Usque adeo fulsit clare, ut sim corde locutus: 
Quem mihi praeportas, facile est cognoscere aroorem. 
Ast illa, unde mihi tempusque modumque manebam 

40 Scitandi ac studium pariter cum Toce premendi, 
Stat; nec consuitura male erit mihi, si qua rogare 
Ingratis mittam. At quae viderat ima tacentis 
Ulius inspiciens in Tuitum, qui omnia cemit; 
Solye tuo, dixit, ferrentem in pectore curam. 

45 Et coepi: Haud ego sum tanti, ut, cui verba remittas, 
Me dignum reputem; sed te sine flectier hujus 
Promeritis, quae dat mihi poscere, vita beata 
Laetitia occultata tua. Sit discere caussam, 
Quae mihi te admovit propius, nec dicere parce, 

50 Cur hoc dulce melos Paradisi cesset in orbe, 
Quod tam voce pia per sphaeras diditur omnes 
Inferius? — Tunc illa mihi: Mortalibus apta 
Aure vales yeluti Yisu; quare ista canorem 



PARADISI XXI. 



351 



Sphaera tenet, caussas ob quas tenuisse BfiATRix 
55 Est tibi visa prius risum. Tantummodo lapsa 

Sum sanctae gradibus scalae, tibi ut obvia fiam 

Laetius accipiens verbis, ac, quo induor, igne. 

Nec mihi yis major praecurrere suasit amoris; 

Tantus enim, majorque animas agit astra tenentes 
60 Aestus, nt ex fulgore patet cujusque micantis. 

At qui summus amor famulas nos esse paratas 

Consilio hortatur, quod digerit omnia solum, 

Dat sortes isthic, quales tibi cernere fas est. 
Ipse quidem yideo, respondi, sacra lucerna, 
65 Quomodo liber amor satis ista regnet in aula, 

Ut legem aetemae rationis cuncta sequantur; 

Ast istud mihi difficile est cognoscere, quare 

Te ratio yentura parans praedestinet unam 

Tot tibl consortes inter, quae munere tali 
70 Fungaris? — Nondum fueram postrema profatus, 

Cum parte usa sui pro centro illa ignea lampas, 

Ceu mola, yeloci se circum turbine yertit. 
Exin, intus amor qui stabat, talia reddit: 

Diyinae radius lucis super adstat acute 
75 Insinuans isti, cujus concludor in alvo. 

Yis hujus conjuncta meae, qua caetera cerno, 

IJsque adeo super extollit me, ut numinis esse, 

IJnde emuncta venit, videam. Hinc mea gaudia flammant; 

Namque mihi visus acies, quoad clara, redundat 
80 Aequo splendorem flammae. Sed da mihi quamvis 

In coelis animam, quae pius clarescere digna est; 

Da Seraphim, qui plus divini in spicula solis 

Obtutus teneat fixos, tibi me ista roganti 

Non satis is faciet. Nam sic se immittit in altum 
85 Aeternae legis pelagus, quod discere averes, 

Ut sit discissum quavis a mente creata. 

Cumque feres reditum mundi ad mortalia saecla, 

Hoc referes, ne quis nimium confiderit audax 



352 



PARADISI XXI. 



Ad tantum &e posse pedes appellere signum. 
90 Quae mens hic lucet, terrarum est fumida in orbe; 
Quare fac reputes, qut illic praestare yalebit, 
Quod non ipsa queant coelestibus addita Di?is. 

Sic mihi sermo hujus praescripsit. Quare ego misi 
Quaerere, devenique illuc, ubi Toce rogari 
95 Demisse, quaenam fuerit, dnm membra gerebat. 
Ilaliae surgunt inter duo littora saxa, 
Non procul a vestrae distantia moenibus urbis, 
Usque adeo, ut murmur tonitrus immugiat infra; 
Gibbarem et efficiunt illum, cui Catria nomen, 

100 Infra quam sacrata aedes deserta locorum 
Sola tenet, soli cultom exhibitura supremo 
Terrae ac Coelorum Domino. — Sic tertius infit 
Sermo hujus; deinde haec pergens Terba insuper addit: 
Hic yixi senrire Deo sic certus, ut esca 

105 Solo adspersa oleo perferrem frigus et aestum 
Perieviter, curam contentus figere in unam . 
Cor animumque, Deum meditans ac totus in illo. 
Ubertim his coelis jam suebat reddere claustrum 
Ulud: inane modo factum est, ut oporteat omnes 

110 Mox esse admoniros. PcTitus Damuncs habebam 
Nomen ibi: Adriacum prope iittus in aede Mariae 
Olim Petrus eram Pecgator. Mi breve vitae 
Mortalis restabat iter, cum saepe rogatum, 
Quaesitumque diu ad rubmm traxere gaierum, 

115 Qui ruit in pejus, quo hunc plus transfundere cnrant 
Advenere Cephas et sancto flamine plenum 
Yas magncm, ambo illi pariter macri ac pede nudo, 
Orantcs panem cujusque ad limina portae. 
At nostrae aetatis pastores brachia poscunt, 

120 Queis fulti hinc atque hinc adscendant, brachia poscunt, 
Quae se deducant, membrorum mole gravanlur 
Tanta, seqne retro sustollant Tegmftie vesjds 
Quadrupedem propriae obvolvunt, ut pelle sub una 



PARADISI XXII. 



35B 



Binae ita bellaae eant. Eheu patientiat qiiae tam 
125 Ista diu pateris! — Sed rerba sub ista gradatim 
Complures vidi faculas descendere agique 
Circum, illisque decus renovabat singulus orbis. 
Circumiere istam ac steterunt tantoque susurro 
Clamayere omnes, ut nullum quiveris isti 
130 Isthinc assimilare sonum ; nec yenit ad aures 
Yerborum cantus, tanto superante tonitru. 



xxn. 

Quum tota haereret mihi mens oppressa stupore, 
Quaesifi Dominam, quae me ducebat, ut infans 
Confugiens semper, quo plus confidit; at iila 
Ilicet, ut mater praesens succurrere proli 
5 Pallidae, anhelanti, qua animum solet addere, voce, 
Sic ait: An nescis, te coeli templa tenere? 
An nescis, sanctum coelorum, quidquid ubique est? 
Quaeque isthic fiunt, studio fieri omnia recto? 
Quomodo concentus te transmutasset et ore 

10 In nostro risus, nunc est tibi fingere mente, 
Si tanto is clamor coneiissit pectora motu: 
In quo si audisses carmen commune precantum, 
Jam tibi nota foret, quam cemes, morte priusquam 
Occumbas, poenam. Qui isthinc stat pendulus ensis, 

15 Non cito, nec tarde caedit, nec fallere quemquam 
Est solitus, praeter properantum optata, metumque 
Poenam exspectantum. — Ast alias jam suspice flammas; 
Nam Taide illustres animas, si lumina nostro, 
Ut dico, a vultu abducas, fulgere videbis. 

20 Ut visum est illi, reliqua omnia circumspexi, 

Et centum vidi globulos splendere, simulque 

Pulchris se alterius radiis ornare vicissim. 

Stabam more viri sub corde prementis acutum 

Mucronem desiderii, nec voce rogare 

23 



3&4 



PARADISI XXII. 



25 Audentis: refagit fixoft transire pudoriB 

Fioes urgeudo nimis; al quae maxima, quaeque 
Has inter baccas nitidissima luce micabat, 
Prodiit, ipsa satis per se factura studenti 
Discere; et ex alvo iaterior vox promere yerba 

30 Haec audita fuit: Si essel tibi cernere amorem, 
Ut mihi, qui hic ardet, timidus quae discere mussas, 
Prompsisses; at ne, dum exspectas, tardius altum 
Ad iiuem veoias, propere responsa remittam, 
Ad quae tu tanto fari prohibere rubore. 

35 Mons, ubi Cassinus divo super insidet, olim 
Geute fuit celebris multa, quae culmen adibat, 
Quo malus hanc error mens et perversa trabebat. 
Isque ego sum, primus qui nomen ferre sub auras 
Hic studui illius, qui terris vera reclusit, 

40 Per quae mortales adeo tolluntur in altum. 
Atque hic tanta meis respondit gratia votis, 
Ut mihi mox dederit cultu deducere iniquo, 
Qui mundum iilexit, vicinoa undique pagos. 
Praestantes anlmae, quas contemplatio ad astra 

45 Vexit, sunt ignes alii, quos ille perussit 
Aestus, qui flores ac sanctos edere fractus 
In terris solet. Hic Maggarids, hic Romoalaus, 
Hic adsunt fratres, qui gressum in claustra tulere 
Coostantes, ut ego. — Tum: Qui tibi talia, dixi, 

50 Fanti elucet amor, simul et praesentia comis, 

Quam video atque noto manifestam in quolibet igne, 
Sic mihi cor fidens expaodit, ut ignea solis 
Yirtus saepe rosam, quae, quanta est, crescit aperta. 
Quare quaeso, pater, dic et da discere certo, 

55 An speranda mihi sit gratia tanta precanti, 
Ut modicum detur, posito velamine, formam 
Mi spectare tuam? Tunc is mihi: Frater, abunde, 
Quae sic alta cupis, venient potiunda recepto 
Extremam in sphaeram, quae caetera vota meumque 



l 



PARADISI XXII. 355 



60 Explet Ibi quaerig perfecta, integra cupida 
£t matura fuat. Tenet in se quidquid ubique est 
Illa ibi sola, ubi semper erat: nam nullibi nixa est; 
Non habet iila polos, sed scaia haec scandit ad ipsam, 
Quare sese oculo sic subtrahit alta tuenli. 

65 Usque iiluc ipsam pertingere parte superna 
IsACiDEs Yidit, cum apparuit agmine pressa 
Alituum coeli tanto. At yestigia terris, 
Hanc ut conscendat, nemo diveliere curat, 
Atque ibi chartarum danmo composta remansit 

70 Regula, quam dederam. Muri, coenobia quondam, 
Sunt modo speluncae facti, nostrique cuculii 
Apparent sacci vitiato furfure pleni* 
At Deus haud odit tantum grave foenus, ut illum 
Fructum, qua monachi sic insanire yidentur. 

75 Nam quidquid servat custos ecclesia, id omne 
Pauperis est poscentis opem sub imagine Christi, 
Non jam cognati, nec deterioris amici. 
Yestra adeo blanda est caro, ut haud satis esse putetur 
Inceptum felix illic a roboris ortu 

80 Ad glandes. Opus hoc Petrds est aggressus inanis 
Argenti atque auri : jejunia nostra precesque 
Fraihcisci, ac pietas quam demississima ciaustri 
Fundarunt proprii murum; et si coepta revolvas 
Cujusque, ac repetas inde usque hoc temporis aevuni, 

85 Candida nigrantem dices duxisse colorem» 
Yere versa retro Jordanis lympha recurrens 
PIus fuit, atque, yolente Deo, rubri fuga flnetus, 
Hira oculis hominum, quam isti medicina dolori. 
Hic ita; et inde suos petiit. Dein turba coacta 

90 Tota, velut turbo, sese in sublime recepit 
Dulcis me mulier pone illos impulit uno 
Indicio, ut sanctae superarem altissima scalae; 
Sic virtus hujus naturam vicerat aegram. 
Nec fuit hic unquam ioca per sid)Iimia et ima 

23* 



356 



PARADISI XXII. 



l 



95 Tam celer a nostrae naturae robore motus, 
Ut rapido posset cursu me aeqnare volantem. 

Sic mihi fas fuerit, rursus spectare triumphum 
Illum, mi iector, quem propter crimina vitae 
Lugeo saepe meae et plango mihi pectora palmis; 

100 Ut tibi demissum tam raptim avertere pruna 
Non esset digitum, quam cemere contigit astrum 
Post Taurum veniens, sensique ingressus in ipsum. 
luces almae, o magna virlule repletum 
Lumen, cui, quotacumque esset, debere fatebor 

105 Vim totam ingeuiil Yobiscum exibat, et oras 
Vobiscum occiduas repetebat praepete cursu 
iile pater generans mortalia saecula cnncta, 
Cum primum Hetruscis ego coepi vescier auris. 
Post ubi largita est tantum mihi gratia donum, 

110 Ut praecelsa rotae fastigia adire liceret, 

Quae vos circumagit, regionem agnoscere vestram 
Est mihi sorte datum. Modo vestros suspicit ignes 
Suspirans anima ista pie, ut virtute potiri 
Durum iter aggressae detur, quod me attrahit ad se. 

115 Jam se summa Salus sistit sic proxima, coepit 
Dux mea, ut et claris, et acutis lucibus uti 
Jam tc posse rear. Quare consiste, priusquam 
Te mergas iiiuc, despectans. Adspice, quantum 
Sub pedibus mundum tibi subjecisse videbor. 

120 Quare sensa tibi quam jucundissima prodat 
Pectus, ubi occurrat venienti turba triumphans, 
Per coeli convexa hujus quae laeta propinquat 
Septenos iterum coelos ego lumine totos 
Lustravi, talemque globum mihi cernere nostnim 

125 Contigit, ut vili adspectu decerpserit ore 
Invito risum; ac melius sentire videtur 
Qui minimi hunc faciat, vereque est aequus habendus, 
Longe diversas qui agitat sub pectore curas. 
Natam Latona incensam vidi, atque sine umbra. 



PARAUISI XXlll. 35 



130 Quae mihi caussa fuit, cur olim mente putarim 

Hanc raram ac densam. Hic, Hyperione nate, tuorum 

Spicula sustinui splendoruro, quoque rotentur 

Impete te circum natus Maja atque Dione, 

Miratus didici, ut moderetur Juppiter igni 
135 Nati, algoque patris. Stationes caussa novandi 

Tunc patuit. Vidi septena haec corpora, quanta, 

Qualia erant, qualique ibant yelocia motu, 

Ctque potita situ distanti singula cedant. 

Areola haec, quae nos adeo facit esse feroces, 
140 Me simul aeterna verti cum prole gemella, 

Tota mihi a summo se ostendit ad usque profundum: 

Exin pulchra meis quaesivi lumina rursus. 

XXIII. 

Ceu nido incumbens frondes avis inter amicas 
Dulcia natorum prope corpora, nocte tegente 
Omnia, ut optato adspectu potiatur et esca 
Hos alat inventa, duros solata labores, 
5 Tempus praevertit, ramoque insistit aperto 
Et desiderio manet arderiti aurea solis 
Spicula, prospectans defixo lumine, donec 
Tandem Eos surgat; mea sic arrecta tenebat 
Diva oculos speculata plagam, sub qua ire videtnr 

10 Sol properante minns cursu. At cum lumina circum 
Yolventem adspicerem ac suspensam, ut qui optat, et idem 
Quiddam aliud vellet, spem et praecipiente quiescit 
Pectore contentus, sic ora oculosque ferebam. 
Sed breve praeteriit tempus punctum inter utrumque; 

15 Quo mansi, dico et vidi clarescere coelum 

Et magis ac magis; et simul haec est fata Beatrix: 
Ecce tibi ingentem Christi sectata triumphum 
Agmina, et has sphaeras peragrantem qui manet omnis 
Te fructus. Mihi visus erat' flammescere totus 



358 PAUAOlSi XXUI. 



20 Huic vultus, tantamque oculis diffundere plenis 
Laetitiam, ut cogar fructns id Iinqnere inane. 

Qualis sub noctem ridet pleno orbe serenam 
Aethereas inter pulcherrima Delia nympbas, 
Omnia pingentes ooeli loca; millia supra 

25 Splendorum adstantem ridi, qui lumine cunctis 
Donabat splendere suo, solem, ut solet iste 
Omnia luce sua perfundere signa supema. 
Et jubare ex Yivo caro fulgida translucebat 
In yisns tam clara meos, ut ferre nequirem. 

30 mihi dux dulcis, dux o mibi cara, Beatrix! 
nia mibi: Quae te virtus domat, omnia frangit. 
Hic sapientia adest pariterque potentia pandens 
Coelum inter terramqiie vias, quas phirima longum 
Jam TOta optarunt — Ut ruptis nubibus ignis, 

35 Qui non se capit, expansus petit ima, rebellis 
Naturae; haud aliter, tanta inter pabula fineis 
Exsuperans arctos, se ipsa mens major abivit, 
Nec, quae tum fierent, nunc est meminisse facultas. 
Pande oculos, qualisque ego sim modo, sus^ce, dixit; 

40 Talia vidisti, ut valeas jam ferre tuendo 

Risum impune meum. Stabam, ut qui vis^ requirit 
Oblita excussus, frustra haec revociare laborans, 
Tanta ubi promissa audivi, et tam dtgna favore 
Grati animi, et nunquam ex libro delenda docenle 

45 Praeterita. At vero si nnnc cuncta ora sonarent, 
Jucundo quae lacte magis pinguescere turbae 
Aonidum dederunt, mihi opem latura canenti 
Risum almum, utque dabat clarescere purius ori 
Formoso hic risus, pars haud miilesima veri 

50 Huc subeat. Quare Paradisum pingere adortus, 
Sacratum saltu me transiluisse poema 
Confiteor, qualis qui offendit forte recisum, 
Qttod peragrabat, iter. Sed qui grave mente volutel 
Pondus materiae ac tergum motrtale gravatum, 



PAiuuisi xxui. 35g 



55 Haiid iste arguerit tanU sub male treroentem. 
Non iter est panrae cymbae, qnod tendit arandum 
Prora audax, Don est nayarehi, qui sibi parcat. 
Cnr mea te facies, inqnit, tanto ardet amore, 
Ut non adspicias pulchri decon alma rireti, 

60 Quod se sub Christi radiis florom ornat bonore 

Omnigeno? Hic rosa inest, in qua sibi sumere carnem 
Divinum Toluit Yerbum, hic se Ulia tottunt, 
Quorum pandit odor callem, qui ad sidera duxit 
Sic mea Dux; et ego totus parere paraUis 

65 Hujus consiliis, aegre certamina iniri 
Pupillae rursus. Cen, puro sole micante 
Per nubem fractam, jam pictum floribus hortum 
Umbris tecta mei Tiderunt Inmina visus; 
Sic ego splendorum vidi phira agmina ab igne 

70 Desuper ardenti fulgentum ; at cemM^ fontem 

Haud mihi posse datiim est. 0, quae sie imprimis illos, 
Percomis Tirtnsl Yoluisti scandere in altnm, 
lliic largitura locum haud tua ferre valenti 
Spicula. Formosi floris, qoem semper adoro 

75 Et mane et sero, nomen majoTfo ad ignem 
Lucis tota aotma, toto me pectore traxitl 

Atque nbi, quae vincit Superos, ut vicerat iroos, 
Qualisque et quanta est, oculos mibi vivida pinxit 
Stella, intra coelum fax est descendere visa 

80 Sub forma annelli, qualis solet esse coronae, 
Praecinxitque illam, ac se circumfosa rotavit. 
Hannoniae quodcunque gcnus, qood dulcius ain^i 
Hic sonat, atque animum magis attrahit, esset ad istam, 
Ut nubes quae rupta tonat, cilharam, unde coronam 

85 Pulchra refert coelos Sapphirus clarius omans. 

En ego sum, sum Amor Angelicus^ qui circumit altam 
Laetitiam puro spirantem e YmoiNis alvo, 
Qui desiderii statio liait hospita nostri. 
Atque ibo circam, o Domiiiatrix inclyta coeli. 



360 



FARADISi XXIV. 



90 Dum prolem ibis pone tuam, sphaeramque supremam 
PIus diam eiBcies, iili quod es addita regno. 
Ista melos circumductum sub carmiDa habebat 
Finem, unaque aliae luces sonuere Mariam. 
Regia, quae cingit cunctos yertigine gyros 

95 Stelliferos, vestis mage fervida, cuique ministrant 
PIus vitae Patris mores atqne halitus almus, 
Nos super interius distantia concava habebat 
Sic, ut, ubi steteram, mihi se nondum illa videnda 
Praeberent: quae caussa fuit, cur copia nulla 

100 Sit data luminibus nostris servare sequendo 
Posse coronatam flammam sublime petentem 
Ad genitum usque suum. — Yelut infans, hrachia tendit 
Qui satur ad matrem, dum risu prodit amorem: 
Sic se protendit quisque ex candoribus iUis 

105 Yertice sublato, ut norim, quam corde Mariam 
Diligerent grato. Deinceps illi ante stetere 
Ora mihi, usque adeo dulci, Jtejfna, canendo, 
Coelil concentu, ut nunquam mihi mente voluptas 
Exciderit. Qttanta est ubertas condita in illis 

110 Arcis divitibus, terrae bona semina doctis 

Handare! Hic vita est, juvat hic gaudere reposto 
Thesauro, quem, qui exul erat Babylonis in urbe, 
Auro ibi neglecto, aggessit partum haud sine fletu. 
Hic sub progenie, cujus genus a Patre summo 

115 Cunctorum Domino, et Maria sub matre triumphat 
Yictor cum antiquis credentibus atque novellis, 
Qui claves servat, per quas regnum itur in istud. 



XXIV. 

Juncta sodalitio sacra turba, electa beati 
Grandem agni ad coenam, te sic pascentis abunde, 
Ut desidcrii usque tui sint gaudia plena; 
Gratificante Deo, si est praelibare potestas 



PARADtSl .XXiV. 361 



5 Huic data, quod yestra cadit ex mensa, ante diei 
Horam postremam quam ipsi praescripserit aetas; 
Stet posita ante oculos Tobis immensa cupido 
Ipsius, ac paulum vestro hunc adspergite rore. 
Nam fons, unde fluunt, tacite quae cogitat intus, 

10 Vobis usque patet. Sic est afiata Beatrix. 

Tum yero illae animae laetae se vertere in orbes 
Sphaerarum sese circum, stante axe, rotantum, 
More cometarum flammantes. Utque yidere est 
Usque in machinulis lapsas strepitantibus horas 

15 Sic Tolvi circlos, si advertas, ut prior unus 
Sit similis stanti, extremusque volare putetur; 
Sic iilae choreae plaudentes dispare motu; 
Prout rapidae aut lentae, cujusque expendere opum vim 
Yisus edocuere meos. Quae est visa notari 

20 Dignior egregiam ob speciem, splendore refulsit 
Felici usque adeo, ut nullum mage lulgere Inmen 
Ferret; terque Beatricem circum igne voluta, 
Fudit ab ore melos tam divum, ut yivida mentia 
Vis mihi non revocet. Quare hoc mea liltera saltu 

25 Praeterit, ac mitto descrihere ; namque facultas 
Quaelibet ingenii, nedum oris copia nostri, 
Cum studet hos similare sinus, utetur inepte 
Yivaci fuco. — Alma soror, quae supplice voce 
Sic pia stas coram flammata exercita cura, 

30 Tu sphaerae illius pulchrae mihi vincula solvis. 
Deinde sacer cessans ignis sua flamina vertit 
In Dominam, haec post dicta, meam; et jam talibus infit: 
Magni o lux aetema Yiri, cui tradere claves 
Est nostro visum Domino, quas detulit alto 

35 Ex gaudt regno miri, haud tentare recusa 
Istum de levibus gravibusque, ut corde cupido 
Fert rogitare, tuae fidei quae dogmata poscunt, 
Per quam tu incolumis super undas aequoris ibas. 

« 

An bene amet, speretne bene, et bene credat, apertum 



362 



PARADISI XXIV. 



40 Est tibi, qui speculam figis tua lumina in illud, 
In quo picta vides quaecnoque amplectitur onine. 
Sed quoniam ob yeram regna haec coeiestia cives 
Accivere fidem, baac juMos decorare triumpbis; 
Hanc tractaturum par est te accedere ad istum. 

45 Ac yeluti sumptis stat baccaiaureus armis, 
Nec mntit, donec, monitus scrutante magistro, 
Certet, sed litem non est componere certns: 
Sic argumenti mecum genus omne struebam, 
Fante illa, ut tanto me respondere paratum 

50 Quaerenti ofi^errem, et mibi credita vera fateri. 

bone Christicola, hic jam nonc tua promito sensa, 
Fare: fides quidnam est? Frontem jubar extuli ad iilud,. 
Quod sic spirabat; deinde est inspecta Biatrix. 
Annuit illa, ut aquam fonte interiore reolusam 

55 Effiindi sinerem. Quae dat mibi gratia coram 
Primipilo, qui sit mihi sensus, fari, ego coepi, 
Det quoque sat claros edncere peetore sensns. 
Tum porro: Ut tibi dilectus, Pater optime, firater, 
Qui tecum Romam meliore in calle locavit, 

60 Jam scripsit: Jlemm, quas M8 ip$rare jiiiemur, 
Vera fides fulcrum est, argumentumque latetUum 
Mortales hamtnum vtsus: talis natura Tidetnr 
Ulius esse mibi. — Deiii baec audita loquela est: 
Tu recte sentis, si recte intelligis, illam 

65 Qui inter res simul interque argumenta reponat 
Mox ego: Quae sese mihi dant arcana colendat 
Sic latitant falluntque imae mortalia geniis 
Lumina, ut, haec vere esse, fldes pro teite sit una^ 
Qua spes alta sedet, stante ut fiindamine, irixa: 

70 Inde rei solidae ipsa fides sibi nomina smiiit 
Atque fide ex ista par est deducere robur 
Argumentorum, haud alia dueente lucema; 
Hanc etenim dico logicam. — Tum audita loquela est: 
Si, quidquid toIhs doctrina discere fas est, 



PARAOJSI XXIV. 



363 



75 Sic aniino quisqoe acciperet, locus esse sophistae 
Ingenio haud posset. Yox haec ex flamine amoris 
Illins incenso venit; dein talibus infit: 
Tum nota, tum pondus pei|si bene convenit aeris. 
At fare, an proprio exloculo deprompseris istud? 

80 Huic ego: Ita hoc senro tam fulgens tamque rotundum, 
Ut typus haud quidquam incerti mihi habere putetur. 

Exin ex luce est tox haec emissa profunda, 
Quae splendebat ibi: Gemma haec carissima, qua stat 
Nixa omnis rirtus, unde est tibi? Talibus illa. 

85 Ast ego : Largifluus diyini flaminis imber, 
Cujus in antiquis diffusa est copia chartis 
Inque noyis, firma mihi pro ratione yalebit 
Semper sic praesente, ut quaelibet esset ad illam 
Yis demonstrandi evincens obtusa futura. 

90 Deinde haec audivi: Doctrina antiqua recensque, 
Quae sic condiidit, cur est tibi sacra loquela? 
Tunc ego: Facta ^probant istam testantia veram, 
Ad quae non ferro, non est incudibus usa 
Daedala naturae virtus. -^ Yox baecce remisit: 

95 Quae tibi cautio erit, quaeso, haec narrata fuiss^? 
Illud idem, quod adhuc manet argumenta probantis, 
Nemo tibi jurat. Si ostentis excita nullis 
Amplexa est tellus Christum, haec mirabilis umi 
Res facit, nt reliquis non sit centesima virtus, 
100 Dixi ; tu campum pauper, jejunus inisti, 

Egregiam ut sereres plantam, quae fertilis uvis 
Jam fttit, at facta est modo sentis. Yerba sub ista 
Insonuere: Deum Imdaamsl carmine in illo 
Concentuque, melos quod sunt cantare sueti 
105 In coelo Divi. — At majestas Principis illa, 
Quae sic ex raiqo ad ramum me traxerat usque 
Excutiens, donec jamjam ad folia ultima ventura est: 
Quae se mente tua delectat gratia, dixit, 
Hactenus, ut decuit, responsis ora resolvit; 



364 PARADISI XXIV. 



110 Sic ut, quae emersere, probem; sed promere oportet, 
Quae credenda putas, atque unde Ubi obvia yenit 
Ista fides. — Pater alme, o mens, cui cernere fas est, 
Quae jam credideras sic, ut Ticisse feraris, 
Qui pedibtts melior properavit adire sepulcbrum; 

115 Mi clarare jubes fidei, quae credita prompte est, 
Hic formam ac pariter caussam, qua insederit ista 
In me credulitas; et respondere paratnm 
InTenies, di». Mihi creditur unicus, unus 
Aeternusque Deus, qui totum baud motus olympum 

120 Ipse moyet desiderio flammante et amore. 
Nec solum fecere fidem, subjecta fideli 
Quae mihi sunt oculo, vel quae scrutata profundnm 
Mens humana refert, sed veri lucidus imber, 
Qui pluit hinc large, Mose fundente, Prophetisque 

125 Et Psalmis, Evangelio turbaque probante 

Yestrorum (nam yos illum scripsistis ob ignem, 
Qui vos inseruit Divis), certusque fateri 
Sum tres personas aetemas, esseque eorum 
Sic unum trinumque, ut et «s patiatur, et estis 

130 Conjunctim. Verum alta Dei, quam sic modo tango, 
Conditio mihi inusta manet, renovante sigillum 
Saepe Evangelio. Hic fons est, est illa favilla, 
Quae vivum flammae se deinde effundit in imbrem, 
Et, quale in coelo sidus, mihi lumine splendet. 

135 Sicut herus, jucunda sibi si quae accipit aure, 
Dein servi petit amplexus gratatus ob illa, 
Quae sibi laeta tulit, simul hunc videt ore tacentem: 
Sic bona verba mihi dixii sub nomine trino 
Cantando ac ter me cinxit, simulatque quievi, 

140 Lumen Apostolicum, quod respondere jubebat; 
Sic placuere illi, quae som verba ore locutus. 



PAIUDISI XXV. 



365 



XXV. 

Si quando fiat, sacruin ut fortasse poema, 
Cujus ego in partem coelum terramque vocavi, 
Sic ut me macie plures tenuaverit annos, 
Yincat crudeles animos me excludere ovili 
5 Pulchro juratos, ubi somno membra resolvi 
Agnus, '^corde lupos horrens sibi bella cientes ; 
Yoce ego mutata, mutato vellere, vatem 
He referam reditu, sancti et prope marmora fontis, 
Unde abii ablutus, cingam mea tempora lauro. 

10 Namque et ego ipse fidem, quae animas rata signa ferentes 
Non sinit ignorare Deum, hunc ingressus adivi, 
Proque fide ipse mihi nutu Petrus annuit isto. 

Dein lux ex illo nobis fuit obvia coetu, 
Unde prior venit, qui munere functus eorum est, 

15 Quos sibi substituit Christus. Tum laeta Beatrix: 
Tende oculos, dixit, specta; venit, ecce, Dynastes, 
Ob quem Gallaciam properat gens visere terram. 
Ut, quum sese addit socio Cythereius aies, 
Ambo trahunt gyros et amorem murmure produnt: 

20 Haud secus occurrere sibi simul unus et alter 
Dux magnus, decore insignis, coelestia laudans 
Prandia. Ubi alternis gratatus uterque quievit, 
Quisque stelit tacitus me coram^ luce coruscans 
Tanta, ut mi obruerit vultuuL Sed dulce Beatrix 

25 Ridens: quae, inquit, scripsisti gaudia nostrae, 
Inclyta vita, domus, doceas has aetheris altas 
Spem resonare plagas; nosti, namque exprimis illam 
Tu toties, quoties Christi magis ora videnda 
Emicuere tribus. Caput arrige, pone timorem; 

30 Qoidquid enim ad Superos mortali surgit ab orbe, 
Sub nostris radiis id maturescat oportet. 

Hoc mihi solamen pervenit ab igne secundo; 
Quare ego ad adstantes haud fugi tollere visum, 



366 



PAKADISl XXV. 



Qui pnus huDC nimio curvarunt pondere, montes. 

35 Quandoqnidem tibi gratificans bonus Induperator 
Hunc dat congressum, ante obitum in penetrale recepto 
Interius, Comitum turba assidente suorum, 
Ut, simulac venim perspexeris istius au)ae, 
Spes ea, quae in tenis homines incendit amore, 

40 Hac tibi ope atque Uiis solamina larga ministrel, 
Dic age, quid sit spes, et qui sese instruat iila 
Mens tua, et unde tibi est? Sic porro flamma secunda. 

Jam pia, qnae monuit tam altiim lentare volatum, 
Duxque meis fuerat pennis, sic occupat ultro: 

45 Mnnere militiae deftmgi ecclesia nata 

Plenius haud quemquam sperantem possidet, ut stat 
Scriptum in sole illo totam hanc radiante per aulam; 
Quare ex Aegyplo datur huic Solyma inclyta adire, 
Ante a militia quam sit requiescere jussus 

50 Hoc primum. Uia duo, quae non scitanda videntur, 
llt sciam, at ut referat, quam sit tibi amabilis ista 
Virtus, huic linquam; quae nec nimis ardua menti, 
Nec sint apta nimis dicentem inflare tumore; 
Et det ad haec idem responsa; atque a Patre lumen 

55 Afferat hoc ipsk — Ut doctoris verba secuiidans 

Corde alacri, atque lubens, ad quae est expertus^ aiumnus, 
Ne sua vi3 istum lateat, sic ora reaolvi: 
Spes stat in hoc: Vitam certo exspectare futuram; 
Quod fit dante Deo et meritis simul ante paratis. 

60 Istud sat multis mihi venit lumen ab astris; 
At prior ille, ducis summi qui sommus habetur 
Cantor, spem mihi cordi faaac instiiiavit, ubi inqnit, 
Laude Deum celebrans: In te cutMa ediia sperent, 
Quae nomeH no^^e tuumi Quis nosse negabit, 

65 Dum fidem et ipse meam teneat ? Tua epistola cordi 
Hanc instillavit post hunc, nt copia abundem 
Inque alios vestram pfaiviam aponte ipse refundam* 
Haec me fonte, uitor sabitos creberque micabat 



PARADiSC XXV. 367 



IUius incendi ex vi\ro interiore recessu 

70 Yibrans, ut scissis erunipens nubibus ignis. 
Deinde hanc eilQavit vocem: Quae pectus amore 
Ardet adhuc virtus mihi semper ad usque coronam 
Fida comes, donec funclus certamine obivi, 
He jubet adspirare tibi, qui suspicis illam; 

75 Atque mihi est gratum, si tu, quid spoudeat ipsa, 
Ipse mihi dicas. — Ego tum: Yeteresque novaeque 
Scripturae statuunt signum, quod nuntiat horum 
Sortem, quos Pater faic noster sibi fecit amicos. 
Namque Isaias inquit: Se duplice veste 

80 Ornabunt animae propria in tellure; sed ista 
Vita hic tam dulcis sua cuique est propria teilus. 
Germanusque tuus multo distinctius istud, 
Alba ubi commemorat velamina, pandere nobis 
Arcanum admonitus potuit. — Me talia fante, 

85 Et quasi sub finem, coelorum ex parte superna 
Vox, In te sptrent^ est exaudita, chorusque 
Omnis ad hanc vocem pariter responsa remisit. 

Exin has inter choreas lux una refulsit 
Sic, ut, si tali flammaret Cancer ab astro, 

90 Una dies hiemem totam aequatura fuisset. 
Ac veluti surgitque itque ingrediturque choream 
Virgo hilaris, modo dum sponsae persolvat honorem, 
Non jactans sese: haud aiiter procedere vidi 
Splendorem instructum ad binos se utrosque rotantes 

05 In gyrum, alterno ut decuit filammantia amore 
Pectora, ibi simul et caatum et modulamina vocum 
Ingressum subito. Mea tunc haerebat in illos 
Defixa obtutu Domina, ut modo nupta puella 
Muta, inuiiota manens. Ecce hic Apostolus ilie, 

100 Qui jacuit supra Pelicani pectora nostri, 
Cui lecto magnum legavit de cruce munus* 
Sic haec; non tamen idcirco divertere visum 
Postea, ut ante suas quam funderet ore loquelas. 



368 



PARADISI XXVI. 



Ut stat, qui intentus prospeclat, luce panimper 

105 Defectum solem jam certus cernere, et idem, 
Ut videat, visu manet orbus; ita ante lucernam, 
Ultima quae ardebat, steteram, cum perculit aures 
Uaec vox: Cur aciem tibi sic obtundis aventi 
Vestigare, quod bic spatium non occupat usquam? 

110 In terris est terra meum nunc corpus, eritque 
Hoc tam terra diu reliquis cum corporum acervis, 
Donec ab aeterna numerum mente ante statutum 
Exaequet noster. Sunt hic duo lumina tantum 
Duplice pulchra stola, sic coelum adscendere digna ; 

115 Idque tuis referes; factoque hic fine quievit. 
Ignitus vortex, blanda et discordia concors 
Vocum, edens sonitum conflatum fiamine trino, 
Ut vitaturi casus maris, atque laborem, 
Ante repercussi rapido undarum impete, remi 

120 Consistunt omnes, ubi sibiius insonet unus. 

Heu mihi! quam violens turbavit pectora motus, > 
Ora Beatrigis quaerenti, ubi nulia facultas 
Hanc spectare dabat, quamvis ego propter adessem, 
Felicemque agitans vitam me mundus haberet! 



XXVI. 

Anceps dum stabam restincto lumine visus, 
Fulgenti ex flamma, mihi quae restinxerat istum, 
Exiit aura jubens intentum me ora tenere; 
Mamque inquit: Donec redeat tibi copia visus 
5 In me consumpti, bene erit, si damna rependas 
Sermoni indulgens. Ergo nunc incipe, quoque 
Hens tua prospectet, dic atque id volvito, himen 
Defecisse tibi, non interiisse peremptum; 
Nam quae te hanc diam mulier deduxit in aedem, 
10 Virtutem praefert oculis, qua nota valebat 

Dextera Ananiae. — ^ Huic contra: Ut fert corde libido. 



PARADISI XXVr. 



360 



Tardius aut citius veniat medicamen ab illa 
Istis luminibus, per quae est data porta ferenti 
Flammam, quae totam peuitus me incendit et urit. 

15 Quae vestrum hunc explet consessum, summa voluptas 
Principium ac finis scripti est cujusque legenti 
Aut minus, aut magis intensum dictantis amorem, ' 

Quae me vox eadem arrexit formidine stratum 
Defectus subiti, mi acuit sub pectore curam 

20 Ulterius fandi. £t: Tibi certe angustius, inquit, 
Tranctandum est cribrum, ut recte res cernere possis, 
Dicendusque tibi est, qui signum vertit ad istud 
Arcus tela tui. Cui tunc: Ope philosophiae, 
Per syllogismos, per, quae Scriptura propinat, 

25 Hic venit infigendus amor mihi corde sub imo ; 

Namque bonum, ut natura boni est, simulatque patescit 
Hoc inquirenti, succendit pectus amore, 
Qui tanto est major, bona quanto hoc plura receptat. 
Illius esse igitur superans genus omne bonorum 

30 Sic, ut praeterea, quidquid sit amabile ubique 
Mortali, nil sit quam ductum lumine ab isto 
Tenue jubar, spectare oculis et mente necesse est, 
Cunctis posthabitis, et re in quacunque probanda 
Diligere id verum, quod ciare elucet ab ipso. 

35 Tale meae menti fuit aptus sternere verum 
lUe idem, primum qui demonstravit amorem 
Vitae cujusvis, aeternum quam manet aevum. 
Hoc auctor sternit verax Mosi ista profatus 
De se: Cuncta tibi ostmdam bona. Sternis et ipse 

40 Altum exorditus carmen coelestia vulgans 
Arcana in terris, nullo praecone sonante 
Grandius. — Audivique: Igitur quae discere mente 
Humana licuit, quae te docuere magistri 
Sacri huic concordes, itcrum te iterumque monebunt 

45 Observare Deum finemque caputque tuorum 

Ardorum. At quoque dic, an ad hunc te forte trahentes 

24 



370 



PARADISI XXTI. 



Experiare alias chordas, tot ut ipse remittas 
Voces, quot tacitum tibi deDtibus igte momordit 
Pectus amor. «— Non me latuit mens sancta petentis 

50 Coelum aquilae, quam Christus amat, quin immo videbam, 
Quo moliretur profitentem adducere, et inquam: 
Ad summum quicunque valent cor vertere patrem, 
Morsus, certarunt istum mihi inurere amorem. 
Mundi natura atque mei mors, quam ipse subivit, 

55 Ut fruerer vita, et quod sperat nomine Christi 
Quisque, ut ego, fldens, et quae cordi intus inhaeret 
Cognitio mihi dicta, obliqui ex Yortice amoria 
Me traxit rectique dedit contingere ripam. 
Nunc folia aeterni toto frondentia in horto 

00 Cultoris mihi amanda reor, prout largiter ista 
Is donat. — - Postquam tacui, dulcissima coelo 
Insonuere mele, et simul est moduiata Beatrix, 
Ter plaudens Sancto. Ac veluti sUb lumine acuto 
IUico somnus abit, mota virtute ciente 

65 Visum, quae rapide splendoris ad ostia currit 
Insinuans tunicis, et qui expergiscitur, horret 
Cuncta suis subjecta oculis, tam nescius ille est 
Evigilans sobito, dum iUi succurrere cessat 
Judicium menlis: nostrorum ita depuiit omnem 

70 Labem oculis dux diva suis radiantibus ultra 
Ingentem tractum. Hic melius mihi copia visus 
Quam prius affulsit. Tum victus paene stupore, 
Cum prope nos qiiartum vidissem fulgere lumen, 
Illam scitabar, quae sic est ore locuta: 

75 Hac sub luce suum auctorem miratur et ardet, 
Quae prior aethereas anima est emissa sub auras, 
Quam quemvis primae virtutis dextra crearit. 

Ut frons, quae, vento praeterlabente, reclinat 
Summum, dein propria vi surgit: sic ego, fantis 

80 Sub verba admirans ; dein me fiducia cepit 
Jam desiderio ardentem raea promere seosa; 



PABADrSI XXVi. 



371 



Et coepi: pomum, quod prima ab origine solum 
Stabas maturum, pater o antique, maritae 

85 Et socer et genitor cijyusque, id te oro piaque, 
Qua possum, te mente precor, ne taedeat ore 
Edere verba tuo; mecum quae mente voiuto 
Et taceo, tibi aperta patent, nec demoror ultra. 
Bellua saepe micat sic, ut, qui amor impulit illam, 

00 Stare diu tectus non possit, Teste sequente 
Quod natura jubet: sic ex velamine prima 
IUa anima ostendit, quam se indulgere parato 
Laeta animo offerret. Dein vocem efflavit et inquit: 
Yel te dissimulante, tuo quam pectore versas, 

95 Curam, hanc inspicio meiius, quam quidquid habebis 
Certum. Haec in speculo nunquam fallente videnda 
Stat mihi, dupliciter quod res dat cernere, nilque, 
Quod se conduplicet, patitur. — Te audire voluntas 
Nunc fert, quam dudum posuit me numen in horto 

100 Alto, ad quem scalis tam longis reddidit aptos 
Haec artus tibi; quamque diu percepta voluptas 
Luminibus sit tanta meis, quae propria magnam 
Caussa iram accendit, tum queis sim vocibus usus, 
Quarum inventor eram. — Nunc, o mihi cara propago. 

105 Non tanti per se fuerat gustata palato 
lllius esca meo ligni, ut mihi tanta pararit 
Exsiiia, ast intra fines consistere recti 
Indocile ingenium. Hinc ex sedibus, unde Beatrix 
ViRGiLiuM excivit, quater auctos millibus annos 

110 Et ter centenos, et bina volumina Solis 

Hoc ego concilium optavi; atque ad lumina cuncta 
Orbibus hunc novies centum et triginta peractis, 
Dum me terra habuit profugum, flammescere vidi. 
Quae mea lingua fuit, periit restiacta, priusquam 

115 Non profecturo Nimrod conamine grande 

Maturaret opus. Nam quae ratione libido 

It duce, nuUa homini vario, prout. astra secaiidaC, 

24* 



372 



PARADISI XXVII. 



Duravit semper. Natnra dat ipsa loquelam, 
Quae sit cunque, homini; vestris vos viribus uti 

120 Pro lubito sinit. Ante Orco quam illaberer atro, 
El inter vestros nomen sibi summus habebat 
Tunc Amor, unde fluunt, quae me isthic gaudia cingunt. 
Deinde Eli est dictus, quod yestmm haud dedecet usum 
Consimilem in ramo frondi: dum lapsa putrescit, 

125 Altera succedit. — Qui mons altissimus undis 
Imminet, hic fuerat vitae puraeque pudendaeque 
Hospitium, a prima mihi lucis ad usque secundam 
Horaro, ubi sub sextam sol a quadrante recedit 



XXVII. 

Et Patri et Genito et Paracleto gloria sancto! 
Yoce una coepit Superorum exercitus omnis 
Sic, ut me abstulerit dulci mens ebria cantn. 
Quocunque adspicerem, mihi laetum expandere risum 

5 Cuncta videbantur, nam aures ac lumina inibat 
Ista mihi ebrietas. inenarrabile gaudl 
Atque voluptatis pelagus, o integra amoris 
Aetas ac pacis, securaque copia, nuila 
Exstimulante siti! Ante oculos mihi quattuor ignes 

10 Incensi stabant; ast increbrescere coepit 
Qui prior adstiterat, factus mihi imagine talis, 
Qualis stella Jovis, si Martis sidus et illa 
Jam volucres fiant et pennas mutet uterque. 
Quae mens hic divina suo regit omnia nutu, 

15 Partiturque vicem officiumque, silentia toto 
Fecerat in coelo, cum vox haec venit ad aures: 
Noli admirari, si me mutare colorem 
Cernis; naro hos omnes, me nunc dicente, videbis 
Mutari pariter. Qui in terra est sede potitus, 

20 Sede data mihi, sede data mihi, quae vacat ante 
Ora Deo geDiti» de nostro idem ille sepulchro 



L 



IMRADISI XXVII. 



373 



Latrinam fecit maoantein sangaine, odorem 
Tetrum exhalantem, qua infra deterrimus isthinc 
Lapsus piacatur. — Quem, adverso sole, colorem 

25 Indueret nubes sub prima crepuscula noctis 
Yel lucis, vidi totum conspergere coelum. 
Ac veluti secura sui stat femina honesta, 
Ac tantum timida est aiienae ob crimina culpae, 
Sic mihi visa fuit vultum mutare Beatrix, 

30 Atque fuisse reor talem splendoris in alto 
Defectum coelo, cum passa est summa potestas. 

E^in usque adeo mutata voce profari 
Institit, ut nunquam adspectum converterit oris: 
Christi sponsa meo non est nutrila cruore, 

35 Atque Lini et Cleti, prolato ut veneat auro ; 
At vitam hanc pacti iaetam SixTUsque Piusque, 
Et post Calixtum IJRBAifus, cum lumina filetu 
Rorassent multo, sacrmn effudere cruorem. 
Non fuit iste animus nobis, ut dextra sederet 

40 Ad latus illorum, quibus est succedere nostram 
In sedem, altera Christiadum pars, altera laeva: 
Non ut concessae claves mihi bellica versae 
In signa urgerent sacrato fonte renatos; 
Nostra nec effigies fieret gemma apta sigiilo 

45 Ad privas ieges, quas falsas vendere mos est, 

Quas propter rubeo, atque oculi exarsere frequenter. 
Hinc se mendaci pastorum veste tegentes 
Est spectare iupos per pascua cuncta rapaces. 
tuteia Dei, quianam hoc in lempore cessas? 

50 Jamque Caorsini, jam nostro Vascones acrem 

Sanguine avent satiare sitim. rudimenla secunda, 
Huccine deciditis? Sed quae Sapientia Romae 
Scipiadis dextra mundi defendit honorem, 
Quam primum, ut video, rebus succurret acerbis. 

65 At tu, qui pondus propter mortaie redibis, 

Fiii, iiluc, pande os, qiiaeque haud ceianda retexi. 



374 FAKADisi xxyii. 



Ne cela. — Veluti glacie concreta ▼aporam 
Copia per nostrum delabitur aSra, solem 
Cornigera tangente capra: sic aethera vidi 

60 Desuper ornari totum et quasi Teliera lucum 
Ire triumphantum, quae mecum sedibus iliis 
Adstiterant. Istas oculo servante sequebar, 
Atque secutus eram ripa tenns intervalli, 
Quod medium est, donec distantia non dedit ultra. 

65 Quare ubi suspectu me vidit Diva solutnm, 
Dcjice nunc oculos, mihi dixit, et adspice, quo te 
Invenies versum. — Qua primum ex temporis hora 
Despexi, vidi me percurrisse quadrantem, 
Quem plaga prima facit medium transgressa diei 

70 Extremum ad finem. Quare mihi cemere aratum 
Stulte trans Gades fuerat maris aequor Ulyxi, 
Et citra propius ripas, ubi Agenoj^ nata 
Dulce stetit pondus. PIus et patinsset aperti 
Areola ex ista, sed sol processerat ultra, 

75 Sub pedibus nostris, plus quam unum tramite signura. 
Quae sese oblectat semper mens percita amore 
Cum Domina, magis atque magis tunc rnrsus ad illam 
Ardebat revocare oculos: ac si afferat omnes 
Ars simul et natura escas, quae lumina captant, 

80 In came humana pictaque in imagine carais 
Capturae mentes, divina ad gaudia, nostris 
Quae affulsere oculis vultum mirantibus illum 
Ridentem, una omnes junctas nihil esse faterer. 
Quaeque mihi virtus oculomm indulserat usum, 

85 Pulchro me nido Ledae divulsit, et illam 
Impulit in sphaeram, quae velocissima fertur. 
Singula pars hujus quam vivacissima, et alta 
Convenit, et simili sunt cuncta ita praedita forma, 
Ut, quam Dux legit non sit mihi dicere sedem. 

90 At desiderium quae noverat illa tacentis, 
Ridens tam laeto tunc coepit farier ore, 



PAilAUlSl XXVU. 



375 



Ut Deus exsnltare mihi sit yisus iD illo: 
Axem quae medium motus natura quietom 
Postulat et rapida yertigine caetera torquet, 

9d Prosilit hinc, ut fine suo ; nec continet ulla 

Res alia boc coelum, quam mens divina gubernans, 
In qua ignescit amor vertens, et quae pluit alto 
Virtus. Lux et amor coelum hoc praecingit, et ipsum 
Coelos praecingit reliquos, mensque unica cingens 

100 Praecinctum, sola hoc inteiligit. Haud ciet ipsi 
Extera vis motum, proprio sed turbine motus 
Coelorum reliquos ipsum metitur, ut audis 
Dimidium quinasque decem metirier ulnas. 
Jamjam per te nosse potes, ut tempus ,in ista 

105 Radices testa, inque aliis dicatur babere 

Frondes. — 0, quae mortales, malesuada cupido, 
Usque adeo mergis sub te, ut deducere ab undis 
Lumina nemo tuis valeati Bene yestra Tohmtas 
Floret; at assiduo mutantur vera sub imbre 

110 Pruna, et degeneri vos ludunt vana sapore. 
Pura fides pietasque ac nescia faUere vita 
In teneris tantum pueris reperi^ur, et unus- 
Quisque prius fugit has, quam plumis mala tegatur. 
Est qui, dum balbutit adhuc, jejunia serrat, 

115 Interea lingua pastus genus orone soluta 
Devorat audacter quovis sub luroine limae. 
Est qui, dum balbutit, aroatque auditque parentem, 
Quam cupit, integro sermone, videfe sepultaro. 
Sic solita est nigro tingi eutis alba colore 

120 In primo adspectu formosae illo patre natae, 

Qui, cum mane refert, abiens sibi subrogat urobras. 

At tu, ne ignarus stupeas, id peclore volve, 
In terris nuUum esse ducem, qoi regna gubernet; 
Quare hominum soboles dedinat tramite recto. 

125 At prius hiSemis totus quam excedere mensis 
Jani sortitus nomen cogatur, ob Ulam 



376 



PAKADlSi XXVlll. 



Neglectam a vestro, quae est pars centesima, partem 
Caesare, sic orbes snperos rugire yidebis. 
Nam exspectata diu puppes fortuna revolvet, 
. 130 Stant ubi nunc prorae, et classis directa feretur ; 
Verus et erumpet post florem ex arbore fructus. 

XXVIII. 

Posteaquam ostendit manifesto lumine vere, 
Qualcm nunc agitent mortalia pectora vitam, 
Quae facit ex omni mulier me parle beatum; 
Vt flammam videt incensam quadruplice lychno, 

5 Qui speculum inspiciat, pos tergum luce micante, 
Ante hanc quam possit oculo vel mente tueri, 
Alque is, visurus, num vitrum vera reportet, 
Respicit atque utrimque videt sibi congrua cuncta, 
Ut metro numerum: memori sic mente repostus 

10 Stat mihi suspectus pulchris in lucibus haerens, 
De quibus insidiatus amor mihi vincula fecit. 
Utque ego respexi, atqne mei mihi lumina visus 
Attigerat species descriptjt volumine in illo, 
Sese acies oculi quoties intenderit iliuc, 

15 Adspexi punctum radians ita iumine acuto, 
Ut sit claudere opus, vehementis acumine lucis 
Quos ardet, visus. Et quod nostrae incola terrae 
Cerneret hinc minimum sidus, pleno orbe refulgens 
Lunae esset moies, si hoc propter forte iocetur, 

20 Ut sidus propter sidus. Non iongius absens, 
Quam qui praecingit lucem, qua pingitur, haio, 
Cum vapor, unde oritur, fit crassior; igneus iilud 
Punctum se circum tanto impete circlus agebat, 
Omnia ut amplectens quam .velocissimus orbis 

25 Tardior esset ad hunc motu. Circumdabat ipsum 
Aiter, tertius hunc; dein quarto tertius, iste* 
Quioto, tum sexto quintus circumdatus ibat. 



L 



d 



PAKADISI XXVlll. 377 



Desuper assurgens comitabat septimus illos 
Amplus ita, ut minus apta foret Thaumantias arcu 

30 Hunc capere. Haud secus octavus nonusque patebant, 
Quorum quisque movebatur, prout visus abesse est, 
Si numerum relegas, a puncto longius uno, 
Tardior; ardebatqueilli sincerior ignis, 
Qui minus a purae distabat luce favillae, 

35 Quod phis naturae verae insinuarat, opinor. 
Cum me suspensum muiier vidisset ob altam 
Curam : Pendet, ait, coelum naturaque tota 
A puncto hoc uno. Nunc iHum suspice circlum 
Huic mage conjunctum, et scito ferri ocius illum 

40 Ob, qui ipsum penitus penitusque infiammat, amorem. 
Huic ego: Si mundum hic idem possederit ordo, 
Qualem his miror inesse rotis, satiata maneret 
Mens mihi spectanti tanta haec miracula rerum; 
Mundus at is, nostris qui sensibus obyersatur, 

45 Cernere dat sphaeras tanto divinins auctas, 
Quanto illas magis a centro distare videmus. 
Quare, si desiderio meta uUima nostro 
Debet in hoc miro Angelico consistere templo, 
Extremum cui lux et amor tantummodo jGnem 

50 Constituunt, 6pus est, ut adhuc mihi discere detur, 
Qui fit, ut minus exemplum moveatur eadem, 
Qua lege exemplar. Nam fnistra id pectore verso. 
Si talein ad nodum es digitis minus utilis aptis, 
Nil mirum; usque adeo, nullo faciente periclum, 

55 Obdurat solidus. Sic illa atque insuper addit: 
Accipe, quod dicam, si vis satiatus abire, 
Inque isto fac mentem acuas. Quae corpora circum 
Yolvuntur, vasta constant ea mole vel arcta, 
Prout plus aut minus est illis virtutis ubique 

60 Sese extendentis. Bonitatis copia major 
Dat majore salute frui cumulumque salutis 
Majorem capiet majore volumine corpus, 



378 



PAHADISI milL 



lUad ubi expletis constabit partibug aeque. 
Hoc igitur nooum coelum, quod corripit omne 

05 Secum, respondet circlo, quem plurimus igne 
Ardet amor, nec non major sapientia ^itat. 
Quod si virtutis mensuram attendere mavis, 
Quam speciem renim, quae apparent mole rotundae; 
Obvia succurret tibi convenientia mira, 

70 Si mens huic major, si huic maxima, si iila minore 
Yirtute, haec minima est, ubi singula sphaera notetur. 

Ut, si forte gena Boreas, quae lenius halat, 
Spiret, pura nitet vultu laetata sereno 
Aurarum regio, quia, quae turbaverat ante, 

75 Scindit se nubes, et in aethera purgat apertum, 
Uttde suo rident sublimia templa decore. 
Sic ego, ubi mea responso succurrere daro 
Dux mihi non renuit, verumqoe ego cernere quivi 
Ceu steilam in coelo. Postquam cessaverat iila, 

80 Non secus ac vibrat ferrum, quod fervet ab igne, 
Tunc omnes pariter circii emisere favillas. 
Quaeque sequebatur scintilla incendia eorum, 
Totque inerant, ut, si numero quod duplice constat 
Sexaginta tibi vicibus duplicaveris, inde 

85 Non milienorum exsurgent tot millia dena. 
Hosanna, hosannal shnul omoes voce frequenti 
Insonuere chori circum non mobile punctum, 
Quod stabili his dederat nunquam secedere nido, 
Aetemumque ipsos retinebit, ubi usque fuere; 

90 Ast ea, quae vidit, dubia quid mente moverem: 
Ecce, inquit, primae Seraphih CHERUBmqoe coronae, 
Ostenduntque tibi, quanto sua vimina cursu 
Sectentur, cupidae puncto assimilarier illi, 
Qua possunt, possuntque, prout qui aitiasima spectaat; 

95 Quique illos alii circum vertuotur amores, 
Esse Thronos scito, divina in imagine semper 
Haerentes, per quos finitur de tribus unus 



PARADISl XXVIll. 



879 



Ordinibus sanctis. Verum id te adrertere oportet, 
Tanto plus cunctos gaudt deducere, quanto 

100 In verum penetrant illi, in quo tota quiescit 

Mens animi. Hic facile est jam nosse, ut vita beata 
Pendet ab intuitu, non cordis amantis ab aestu, 
Qui dein subsequitur. Merces mensura tuendi est, 
Gratia quam peperit simul et bene sana voluntas; 

105 Sic mos in regno est nostro prodire gradatim. 
Ordo alter trinus, qui aeterno vere sub illo 
Germina tot generat, quae dispoliare nequibit 
Arjes nocturnus, sine fine ac tempore yemat 
Hosanna triplici harmonia, quam gaudia terna 

110 Effundunt sonitu ter tres testante coronas. 
Hanc bierarchiam trina omat forma Dearnm, 
Quae yeniunt primae, a Dominatu nomina sumunt; 
Dein sunt Virtdtes; quae nectit tertia gyros, 
Turba Potestatum est. Quo dein penultima dantur 

115 Gaudia PRmciPiBUS plaudenda, simulque ministris 
Legatos inter primis; totusque cohortes 
Continet Angelicas Indentcs ultimus orbis. 

Istis ordinibus suspectum figere in altum 
Mos est, atque infra sic vincere, ut usque trahantur 

120 Ad Dominum atque trahant. Quare Dionysios acre 
Totus in his posuit studium speculatus, et horum 
Nomina signavit distinxitque ordine eodem. 
Ast alia est usus ratione Gregorigs, illi 
Non concors. Quare, simuiatque arrexit ad istud 

125 Coelum aciem visus, idem se risit aperte. 
Noli admirari secreta haec tanta locntum 
In terris mortale genus; namque ille retexit 
Ista, suo qui se vidisse haec lumine dixit, 
Multaque praeterea yerissima de orbibus istis. 



380 



PARADISl XXIX. 



XXIX. 

Cum gemiDi fratres Latona matre creati» 
Arjetis hic tergo velatus, et altera Libra, 
De circlo, medium sphaerae qui terminat orbem, 
Effecere sibi zonam, pars quantula it horae, 
5 Ex qua quod punctum supra caput adstat, utrumque 
Librat utrimque aeque, donec quisque exsilit illo, 
Semiorbem mutans, cinctu; pars tantula lapsa est 
Horae, cum tacuit risu suffusa Beatrix, 
Inspiciens oculis contento lumine punctum, 

10 A quo Tictus eram; verbis dein talibus iniit: 
Dico, nec scitor, quod ayes; namque omnia vidi, 
Prospectans, ubi adest locus omnis, tempus et omne. 
Non ut, quod nunquam fieri nos posse videmus, 
Auctet opes; sed ut, a tanto quod lumine splendet, 

15 Dicere, Subsisto, possit, qui semper, et uUo 

Est sine principio: idcirco extra tempus et omnem 
Normam aliam exempli voluit se ostendere Amorem 
Aeternum ipse novis in Amoribus ultro creatis. 
Nec, quasi torpuerit, prius est jacuisse putaqdus ; 

20 Non processit enim prius aut post has super undas 
Aura Dei. Exsiluere actu junctae, atque merae res 
Forma ac materies, ubi nulla est menda reperta, 
Non secus ac triplici ex chorda tria spicula missa. 
Ac velut in vitro, electro, sive in crystalio 

25 Sic radius micat, ut tibi temporis intervallum, 
Cum venit ac simul est totus, dignoscere non sit: 
llaud secus effectus, sic Rege jubente, triformis 
Quantus erat simul emicuit, discrimine in ortu 
Nullo, jam totus. Rebus simul ordo creatus, 

80 Constructusque fuit, quaeque actu simplice constant 
In mundo formae, summum tenuere cacumen, 
Puraqiie vis imum, medium actu praedita eoque 
Yimine consUricta, ut nunquam sua vincula soivat. 



PARADISI XXIX. 381 



Hieronymus scripsit, multo ante in luminis oras 

35 Exisse Aligeros, et saecuia Japsa, priusquam 

Hic mundus fiereL Sed verura hoc flamine Sancto 
Multi afflante viri passim scripsere iegendum: 
Et tu, si inspicias defixa mente, videbis. 
Id quoque paulisper ratio videt ipsa, negatque, 

40 Tam cessasse diu motores vi sine plena. 

Scis modo, ubi fuerint, quoque isti tempore Amores 
Facti, quoque modo. Sic ardor, tripiice flamma 
Qui desiderii stimulabaj;, adurere parcit. 
Yix unum numerans decies duplicaveris, ex quo 

45 Pars magna Aligerum turbavit vestra ferentis 

Terrae elementa statum totum. Stetit altera et istis, 
Quas tn discernis, tam laeta est artibus usa, 
Ut versabundo nunquam discedat ab orbe. 
Fastus, triste malum, illius, quem pondere summae 

50 Yidisti toto compressum, prima ruinae 

Caussa fuit. Quos hic est cernere, corde modesto 
De se senserunt, fassi, se cuncta referre 
Indulgenti accepta Deo bona tanta tuenda. 
Quare horum intuitus iliustrans gratia pensis 

55 Evexit meritis, quin ipsos firma voluntas 
Destituat. Nolo dubites, sed mente tenebis 
Certa, parenti stimulis, quos gratia subdit, 
Augeri meritum, prout cor expandit amorem. 
Jamque hoc de coetu veniunt tibi multa videnda, 

60 Si mea verba legis, nuUo auxiiiante magistro. 
At quoniam in terris vestrae docuere palestrae 
Maturam Angelicam triplici virtute valere, 
Scilicet hanc intelligere et meminisse simuique 
Velle, ut germanum possis cognoscere verum, 

65 Quod solet a vestris confundi, queis male cessit 
Iste liber lectus, juvat ulteriora profari. 

Ut semel bas vitas proprio Deus ore beavit, 
Nusquam devertunt oculos in imagine fixos, 



382 PARADISI XXIX. 



Quae nihil abscondit: quare intercidere eanim 

70 NuUa potest novitas yisum. Hinc concludere oportet, 
Non opus esse ipsis nunc has» nunc diTidere itlas 
In partes animum, et rerum meminisse seor»im. 
Sic Yos, mortales, yigilantes somnia vana 
Captatis, scu yera rati, seu dicere falsa, 

75 Quorum unum culpae plus affert, plusque pudoris. 
Non Tobis cura est per iter delabier unum 
Philosophi; usque adeo yos versat imagine primae 
Frontis amor studiumque, leyi quod pascitur aura. 
Idque etiam coelo minus indignante feretur, 

80 Quam cum negligitur Scripturae littera sacrae, 
Yel detorquetur. Nemo est, qui expendere sumat. 
Sanguine stet quanto in terris hoc spargere semen, 
Qnamque Deo placeat posito quicunque tumore 
Pronus in obsequium divino credere fonte 

85 Ardeat. At quisque ingenio, dum doctus haberi 
Yult, studioque omni sua dum commenta propinat; 
Oratorque sacer populis baec vendere curat, 
Et canit, atque Evangelii doctrina tacetur. 
Hic dicit, Lunam, Christo patiente, retrorsam 

00 Fugisse atque ingens interposuisse volumen, 
Quare non ultra indulsit sol lumina terris ; 
lUe, suum lucem per se celasse nitorem, 
Atque ideo Hispanos defectum iuminis iUum, 
Indos Judaeosqae simul turbasse colonos. 

05 Non tot habet Lapos, nec tot Florentia Bindos, 
Quot simiies tricas resonant suggesta per annum. 
Interea redit a pastu saturatus inani 
Aura grex ovium ignarus, nec crimina purgat» 
Qui dicit, labem se non vidisse malorum. 
100 Non dixit Christus primis, quos foedere junxit: 
Ite et per totam nugas diffundite terram; 
At dedit his verax fundamen; et iUud in ore 
Unum ejus sonuit, de qao sibi scutaque, et hastas 



PARADISI XXX. 383 



Hi fecere sibi, luctati, accendere puram 

105 Lucem Evangelii. Nostri scurriiia, lusus 

Yerborum, male salsa crepant; et dummodo abundent 
Risus, inflatur, sola haec est cura, cucullus. 
Ast in fasciola talis cubal ales, ut, ipsum 
Si Tulgus videat, gauderes cemere, qualem 

110 Exspectet veniam, cujus fiducia creyit. 

Ob quam stultitiae tantum grassatur in orbe, 
Ut sine teste ullo cupiant quodcunque pacisci 
Promissum. Atque ideo porcum pinguescere sancti 
Yidimus Antoni, atque alios hoc de grege, porcis 

115 Pejores, solitos non cusos pendere nummos. 
At quoniam placuit longum divertere calle, 
Nunc jam respice iter rectum, ut via damna rependat 
Temp.ons. Ista gradus per cunctos crescit adauctu 
Natura immenso, ut percurrere niilla loquela, 

120 Nec yis mortalis nnmerum subducere possit. 
Et si, quae Daniel, coelo monstrante, revelat, 
Tecum animo reputes, ea millia millenomm 
Huic praefinitum numerum celare videbis. 
Quae prima hanc omnem illustrat lux, dispare norma, 

125 Totque modis variis proprio communicat ipsam 
Lumine, quot sunt splendores sibi foedere juncti. 
£t quoniam affectus sequitur, qui concipit, actum, 
Isti dulcis amor varie fervetque tepetque. 
Nunc fac sublime adspicias pariterque profundum 

130 Yirtutis pelagus summae, quae tot speculoram 
Perfecit millena sibi, in quae frangitur, in se 
Dum manet una atque una aeque subsistit, ut ante. 

. ra. 

MiUia forte procnl bis hinc tria millia fervet 
Sexta hora, atque umbras hic mundus ad usque cubile 
Inciinat planum, cum sensim se arduus aether 



384 PARADISl XXX. 



Altius assurgens nobis ostendere talem 
5 Incipit, ut stella ex minimis spectantis in isto 
Fundo aciem fugiat; et prout clarissima solis 
Ancilla adventat, sic coelum clauditur uni- 
Cuique extra flammam, quae agmen pulcherrima claudit; 
Non secus hoc circum ludens sine fine triumphus, 

10 A quo Tictus eram, punctuni, simile ignibus iUis 
Incluso, quos includit, vanescere sensim 
Yisus et exstingui est. — Quare me quaerere rursus 
Os Dominae rerum penuria amorque coegit. 
Hac mibi dicta tenus si onmino includere in una 

15 Omnia laude velim, minus hac ego sim vice functus. 
Non modo, quam vidi, trans fines unica nostros 
Forma modum excedit, sed dignum est credere, solum 
Artificem ipsius toto hoc gaudere crealae 
Formae portento. Hic me victum sponte fatebor 

20 Plus, aliqua quam parte sui superatus et haerens 
Argumenti unquam steterit, qui comica tractat, 
Aut tragicos animos. Namque ut minus apta tuentis 
Lumina sol, mihi sic risus meminisse beantis 
Parte sui minuit mentem. Quo ex tempoiNs primum 

25 Ulius in terris mihi cernere contigit ora, 
Hoc usque ad visum, non intercisa sequenti 
Hactenus ista fuit vati via; sed modo oportet 
Praeterlabentem ulterius desistere cura. 
Ut solet, ad summum cum venit, quisque peritus 

30 Artis; non aliter qualis nunc ipsa renidet 
Missa erit, utentique tuba hanc majore reservo, 
Quam nostra ista fuit, quae altam deducere cantu 
Materiam properat, longo quasi functa labore. 

More ac voce ducis prompti rursum illa locuta est: 

35 Nos sumus egressi majore ex corpore ad illud, 

Quod mera lux coelum est; lux mentis amore repleta, 
Oplimi amore boni, cui gaudi copia abundat, 
Gaudl vincentis gustando dulcia cuncta. 



FARADISI XXX. 



385 



Hilitiam hic dabitur Paradisi cernere utramque, 
40 Unamque ore illo, quod tu veniente videbis 
Tempore judicii exlremi. — Ceu nube repente 
Elisum fulgur, quo visus tota facultas 
Dejicitur sic, ut fraudetur imagine rerum 
Fortius irritantum oculos; lux vivida talis 

45 Me circumfulsit tali et velamine liquit 

Fulgoris cinctum, ut nihii internoscere quirem. 
Semper Amor coelum hoc componens, coUigit intus 
Yim talem, ut proprio candelam accommodet igni. 
Yix brevis hic sermo, quem accepi, venit ad aures, 

50 Cum sensi fines ultra virtute potitus, 

Incensusque nova sic vi, ut iux nuUa niteret 
Tam mera, quam mea non defendere pupula posset. 
Et lumen fluvio vidi simiie, inter utrasque 
Effulgens splendore oras, quas undique mirum 

55 Ver depingebat. ScintiUae ex flumine tali 

Yivae erumpebant, florum et genus omne subibant, 
Ut circumscriptus nitido carbunculus auro. 
Exin, multiplici ut temulentae copia odorum, 
Sese iterum miro mergehant gurgite, et, una 

60 Ingressa, exibat mox altera. — Summa cupido, 

Quae nosse haec tibi visa modo ardet pectus et urget, 
Quo plus turgescit, nisi eo plus grata probatur: 
At prius haec potanda tibi unda est, quam sitis aestum 
Exsatures tantae. Sic sol, qui nubila ademit 

65 Cuncta meis oculis, ait atque haec insuper addit: 
Flumen et hae. gemmae, ingrissus semper repeteutes. 
Risus et herbarum veri praeludia et umbrae 
Sunt hujus gaudi; non quod sint talia acerba 
Per se, verum oculi arcta tui est culpanda facultas. 

70 NuIIus tam propero vultu in lac irruit infans, 
Cunctatus praeter morem se solvere somno, 
Qualis ego, cnpidus speoulis melioribus uti, 
Cemuus inspiciens undam, quae plucima circum 

25 



•i^^""!-"^""» '^ " ■ ^ 1" II— •-^■-— T-^^^BII^*"^"— • ■ ■ ' • ", ■»■ « 



388 PARADISI XXX* 



Sese effuodebat» yisus meliore datura 

75 Gonditione frui. Ulque illam bibit utraque circa 
Palpebras guggrunda meas, eic illa rotunda 
Yisa mibi est fieri speciea, quae longa patebaL 
Deinde, instar gentis sub lanra et tegmine falso 
Longe diversum Tultumque habitumque ferentis 

80 A primo, si aliena sibi haee unquam exuat ora, 
In quibus evasit: sic flores, atque fayillae 
In msijora mibi pompae sunt gaudia versae ; 
Quare ambos coeli potui lustrare cohortes. 
lux alma Dei, per quam spectare triumpbum 

85 Regni mi iicuit veri, vim tu ipsa mini^stra, 
Ut, qualem hunc vidi, talem describere verbis 
Nunc possim. In coelo est lumen^ quod eernere donat 
Ora Creatoris cuicunque hoc patre oreato; 
Qui modo, amore avidos inbians dum pascit in ipso 

M Yisus, pace sua fruitur; quod creseit in orbis 
Formam sic ampli, Phoebea ut lampas ad istud 
Arcta foret. Quidquid nMs est cernere io ipso, 
Tantum uno constat radio, quem mobile primum 
Parte sui summa retrorsum flectit, et inde 

95 Yita sibi ac virlus venit; et ceu clivus in imo 
Lympharum speculo sese inspicit, instar avenlis 
Cemere se ornatum varie pulchreque virentem 
Luxurie ac florum ditem: sic luminis orbem 
Hunc circa superadstantes affigere vultum 

100 Huc, veluti in speculura, per plus quam millia yidi 
Limina digestos, de nostris quotquot ad illa . 
Sese contulerant reduces coelestia seamna. 
Quod si splendoris tantum gradus infimus in se 
CoUegit» foliis in cunctis quanta patebit 

105 Haec rosa? Nec visus me deficiebat in alto 

Atque amplo spatio, yerum est mibi cognita lota, 
Quanta erat, et qualis gaudi bqus summa beanlis. 
Hinc procul, et impias consistere nec juval hilum. 



PARADlSi XXXI. 



387 



Nec oocet. Omne regente Deo DiiUius egeno, 

110 Naturae lex pro nihiio est Fiayente rosai 
In centro aetemae augescit, deerescit oletque 
Laudis odor varius vernanti tempus in omne 
Soli. — Non secus, ac mutum farique studentem, 
Me traxit secum subridens duice Beataix 

115 Atque ait: £n quanta est albarum turba stolarum 
Ornatu fulgens! Cerne urbem, quam arapia patescit! 
Nostraque scamna vide numero sic plena frequenti, 
Perpaucam ut gentem noster desideret orbis. 
Magno ilio in soiio, intenta quod mente tueris 

120 Ob superimpositum soiio sertum, ante noveliam 
Quam sponsi hanc coenam delibes, vita sedebit 
Magni Henrigi, quae in terris Augusta coietur, 
Erectum, prius huc quam sit migrare parata, 
Itaiiam veniet. Sed quae vos coeca cupido 

125 Fascinat, infanti simiies jubet esse, premente 
Qui miser esurie perit aitricemque repellit. 
Divinique fori Praefectus tunc erit unus, 
Qui occuite atque palam caiiem haud insistet eundem, 
Quem premet is rectum. Sed iongum munere sancto 

130 Non sinet hunc fungi Deus, at detrudet in arcam, 
Simon ubi magus est merito; inferiusque, daturus 
Huic iocum, Anagninus pastor peiietur in antrum. 



XXXI. 

Candidulae ergo rosae sub imagine tota videnda 
Militia alma mihi patuit, quam sanguine Christus 
EfTuso sponsam sibi scripsit: at aitera piaudens 
Aiis, quae decus inspectat ceiebratque canendo 
5 Illius, qui corda sibi succendit amore, 
Et qui se ad tantum bonitate evexit honoreiil; 
Non secus atque examen apum, quod florida poscit 
Rura modo atque modo celiaSf ubi dulce saporem 



25* 



388 



PARADISI XXXI. 



Auget opus; florem m magnum, qui orniktus abundat 

10 Tot foliis, hinc descendebat, et inde redibat, 

Adscendens ubi semper Amor propriam incolit aedem. 
Fulgebat vivo facies his omnibus igne, 
Auro remigium alanim; sic caetera candent, 
Ut nix nulia aeque. In gremium dilapsa rosai 

15 Ilanc per et banc seriem candorum, quidquid adepta 
Pacis et ardoris fuerat, dum ventilat alas, 
Turba dabat. Nec jam Tolitantnm exercitus, inier 
Florem quodque supra est positus, spatio undique pleno, 
Obstabat quidquam splendori, oculisque tuentum; 

20 Nam, prout est digimm, se lux divina per omnes 
Naturae inimittii partes, ut nulla potestas 
lluic obstare queat. Tuta illa beataque regna, 
Usque adeo antiquaque novaque frequentia gente, 
Yisu et amore suo signum contendere ad unura 

25 Gaudebat simul. lux triplex, quae unico in astro 
Flamine splendoris scintillans lumina cuncta 
Sic exples, nostros de coelo respice fluctus. 
Baii)ara si quondam gens ex regione profccta, 
Quam semper Tegeaea tegit pia mater amata 

30 Se cum prole rotans, Romam mirata simnlque 
Arduum opus stabat longum defixa stupensque, 
Gum res mortales Lateranum se extulit ultra; 
Qui modo ab humano ad divinunh, a tempore fluxo 
Teneram ad aeternum, atque a te, Florentia, justum 

35 Ad populum ac sanum, quo tunc haerere stupore 
Plenus debuerim! Hunc inter et gaudia tanta 
Nil audire mihi linguaque silere lubebat. 

Utque peregrinus, qua yotum solvit, in aede 
Gaudet pascendo yisum, ac se posse referre 

40 Sperat quidquid in hoc vidit, sic luce sub illa 
Yiva iter intendens oculis per cuncia yagabar, 
Et sursum et deorsum mihi saepius orbe remenso. 
Vidi compositos ad amorem fulgere yultus. 



PARADtSl XXXI. 389 



Oraatos risuque suo alteriusque nilore, 
45 Et praeportantes gestu decora omnia honesto. 

Janique inspecta mihi generalis lomia beati 

Regni tota oculis fuerat, quos nuUibi fixos 

Detinui, et, desiderio infiammante, petebam 

Divae oculos Dominae, cupidus, quae mente tenebant 
50 Res me suspensum, scitarier. — Unus ad ista : 

Responditque alter. Tum qoi spectare putabam 

Ora Reatrigis, seniorem tegmine vidi, 

Qao Superi, indutum, suffusum oculosque genasque 

Comi laetitia gestuque pium, ut decet esse 
55 Corde patrem tenero. Ast ego mbx: tJbinam iila? Mihi iste: 

Ut tibi sat fiat, me movit sede Reatrix; 

At si suspicias qui tertius ordine summum 

Circlus habet scamnum, rursns manifesta videndam 

Se dabit in solio, benefactis ante paratis 
60 Quod sortita fuit — Yisns sine voce levayi, 

Deque repercusso aeterni splendore Parentis 

Hanc suo ego vidi capiti fecisse coronam. 

Quantus ab extrema regione, libi flammeus aer 

Plus tonat, humanus tendit dcspectus, ad imum 
65 Oceani magis extremum, mihi tantus ab ista . 

Ad Dominam suspectus erat. Sed nuila nocebat 

Mi ratio spatii; neque enim ad me forma meabat 

Mista interposito medio. mihi femina dia, 

in qua spes viget ista mihi, cui tanta salutis 
70 Cura meae fuit, ut sineres claustra infima leti 

Signa tui portare pedis! Quot quantaque novi, 

Haec accepta tuae virtuti cuncta, bonoque 

Ingenio refero! Mihi servo posse dedisti 

Libertate frui, rationibus usa modisque, 
75 Queis fieri id posset. Tua splendida dona tuere, 

Ut, quam tu sanasti, animam de corpore solvam 

Dlgnam, quae placeat tibi! — Sic sum voce precatus. 

Ast ea, tam longe distans mihi visa, benigne 



390 



PARADISI XXXI. 



L 



Risit respexitque, aeteraum deinde petivit 
80 FoDtem. Sed senior saoctus mihi dixit: Ut istam 
Conficias omnino viam satiatus abunde, 
Quo me prex simui et sancti vis misit amori^, 
Fac properes acie hoc circumvolitare viretum; 
Hujus enim adspectus divini luminis igni, 
85 Plus ubi conscendas, oculorum aptabit acumen. 
Et Superum Regina, sui quae me ardet amore 
Totum, quidquid opus fuerit, non nescia fidi 
Berfiabdi, qui ego sum, praebebit larga favoris. 
Qnalis, qui venit ex populis fortasse Liburnis, 
90 Ut, quem nostra refert sacrum Veronica, yultnm 
Inspiciat, nondum satiatos mnrmure priscae 
Famae; ast haec secum, pignns monstrante ministro 
Jesu Cbriste, Deus, vere fuit istane imago 
Hic tua? Talis eram mecum, miratus amorem 
95 Hujus Tivacem, qui, dum isto degit in orbe, 
Contemplando illam pacem gustasse pntatur. 

Fili, gratificans, cui large gratia favit, 
Cognita erit nondum, dixit, sors haec tibi pulchra, 
Donec defixa haec ocnlo miraberis ima; 
100 Arrecta sed utraqoe acie circumspice eirclos, 
Et circlum invenies, qui semotissimus alte 
Surgit, Reginam donec spectare sedentem 
Sit tibi, quam pietate colunt baeo subdita regna. 
Sustuleram obtutus, et sicut mane novello 
105 Quae pars in plano plus vergit solis ad ortum, 
Exsuperat partem, qua lux festinat in aequor: 
Sic, paene ad montem pergens ex valle profectus, 
Partem orae extremae reliquam fulgore videbam 
Yincere prospectum totum; utque videmus in ora 
110 Exspectante axem, Phaethonti qui male cessit, 
Hinc magis atque magis lumen clarescere, et inde 
Passim diminui, ric iilius Aurisflammae 
Pacificae magis ac magis increbrescere fnlgor 



PABAUiSi XXXU. 391 



In medio, similique modo leDtescere ubique. 
115 Inqne illo mcdio plus quam millena Tolantum 

Agroina ego vidi passis plaudentia pennis, 

Singula splendoris distinctaque lumine et artis. 

Lusibus illorum, et concentibus arridentem 

Mirabar faciem, qaae oculos inspecta beabat 
120 Cunctorum Superum. Quod si mihi copia tanta 

Esset dicendi, quanta est vis yiyida mentis, 

Hujus ego gaudi minimam ienUre canendo 

Non ausim partem. Ut defixa intentaque in ignem 

Lumina nostra suum vidit BsRNAiincs, ad iilam 
125 Mox sua convertit, tanto inflammatus amore, 

Ut mea in obtutu haererent ardentius isto. 

xxxn. 

At contemplator, sua qnem trahit alma voluptas, 
Non dedignatus doctoris sponte subire 
Officium, has primum sanctas dedit ore loquelas: 
Quod yulnus Yirgo geDitrix occlosit et unxit, 
5 Quae stat sidi plantis hujus tam pulchra, reclusit 
Ac pupugit, sub qua .Rachel juxtaque BfiATitrx 
Considnnt, ut et ipse vides, ubi tertius ordo 
Sedes designat. Ddn Sara, Rebbcga, Jt^niTHA, 
Et quae iUi proata est, qui errorem flevit amare 

10 Clamando: Miserere mei! ^ Per limina cuncta 
Sic deseendentes poteris spectare gradatim 
Has series, ut ego, proprio qui oomine cunctas 
Appello, unumquemque rosae percurrere crinem 
Doctus. Postque gradum, qui est septimus ordine, ad usque 

15 Hlum succedunt prognatae a s^guine Judae 
Heroinae infra: cunctos in flore cafpillos 
Hae dirimunt; nam, prcmt sese dedit ipsa videiidam 
In ChristiUEt conversa fides, ita parjetis instar 
Sacras partiri scala^ hae rite jubentur. ^ 



392 PAiUDisi iim. 



20 Hic, ubi multiplicis foliuni matuniit omne 
Floris, considunt queis spes stetit omnis in uno 
Christo Yenturo. Yerum qua ex parte secantur 
Semiorbes spatio vacuo, stant pectora yersa 
In Christum missum, hac una spe freta salutis. 
25 Utque hinc Reginae sedes praesignis, et hojus 
Sub pede dispositae reliquae distare.Tidentur 
Tanto sejunctae spatio, sic prima JoAnifis 
Magni stat sedes contra, qui solus in antro 
Vixit perpetue sanctns, dein coUa securi 
30 Pro Christp dedit, atque duos habitaverat annos 
Vallibus infernis, Atque infra contigit iUa 
Partiri pariter loca FRAifC|SGo, Bsnbdigto 
Atque AuGUSTiNo, reliquisque, huc usque per omnes 
Qui sibi succedunt circos* Nunc adspice, quantum 
35 Divini pateat sapientia summa Parentis; 
Nam verae fidei suspectus et unus et alter 
Aequali numero complebit scamna Tireti. 
Idque volo discas, a prima sede supoma 
Incipiens atque inde oculo descendere pergens 
40 Ad medium spatii, duo quod discrimina finit, 
Sedem ibi habere suam, qui, nullis ante paratis 
Promeritis propriis, tamen ha*ec sunt gaudia adeptt 
Ob meritum alterius sub oondjtione statuta. 
Istae namque animae sunt membris ant^ solutae, 
45 Libera delectum quam sciret babere yoluntas; 
Tuque id nosse potes ex Tultn et voce loquentum,. 
Qua pueri soliti, si inspectes, et sonitum aure 
Accipias. — At tu dubitas, dubitansque silescis; 
Verum ego dissolvam vinclum tibi forte tenaxque^ 
50 Quo te judicium mentis subtile coercet. 

Hoc amplo in regno data forte sediiia nunqum 
Apparent, ut nec dolor, esuriesve «tisve; 
Nam quodcunque vides aeterna est lege paratum; 
Sic sese digito hic accommodat annulus aeipije. 



PARADISI XXXII. 



393 



55 Quare isti, ante dietn vera qui pace fruiintur, 
Plusve miimsye inter se excellunt non sine caussa. 
Rex, per quem in tanto pansat regnum istud amore, 
Inque hac laetitia, qua majus nulla cnpido 
Quidquam ausit, mentes, ut Tisum est, sponte creatas 

60 Omnes diyersae donavit munere dotis. 

Atque id scire sat est, quod clare sancta notavit 
Scriptura in foetu gemino, quem ventre parentis 
Inclusum alternis commoverat impetus irae. 
Quare prout praefert ea gratia prima colorem 

65 Crinis, ita et dignum est, ut lux altissima sertum 
Det capiti. Non ulla igitur mercede suorum 
Horum stant ipsi diversa in sede gradatim, 
Nilque in iis differt, nisi primum gratiae acumen. 
Cum yita culpae immnni, satis esse saluti 

70 Temporibus poterat primis in corde parentum 
Vera fides tantum. Sed postquam saecula pnma 
Explerunt certos revolutis orbibus annos, 
Ut plumis marium innocuis satis apta daretur 
Virtus, taos fuerat circumcidisse necesse^ 

75 Ast ubi corripuit decretum gratia cursum, 
Qui sine perfecto Christi baptismate obiyit 
Culpae insons propriae, inferno stetit orbe retentus. 

Adspice jam faciem, quae plus Chrislo esse yidetur 
Adsimilis; nam sola dabit tibi cemere Christum 

80 Quae lux inde fluit. — Super hanc descendere tantam 
Yim gaudi yidi, quae mentibus insinuabat 
Discurrens sanctis regnum hoc sublime creatis 
Pervolilare ultro^ ut qyodcnnqne mihi ante tueri 
Fas fuerat, nupquam tanto mea corda stupore 

85 Fixerit, aut tantum diyini ostenderit oris. 

Quique illuc descendit amor prior, ipse canendo 
Carmen : Ave, Maria l et quae quondam. caetera jussiis 
Dixerat, expansis ante illam restitit alis. 
Undique divinum ad carmen (urba illa beata 



394 



l'AIUUISl IXIII. 



90 Respondit sic, ut cuncti magis igoe micarent* 
pater alme, iathic me propter posae morari, 
Dulci posthabito nido, qua sede sedere 
Aetema est tibi aorte datum» quisnam Angelus ille esl 
Reginae tanto suspectans lumina ludo 
95 Nostrae? Ita amore ardens, ul possit et ipse videri 
Igneus. <— Haec rursum Tisum est scitarier hiiyus 
Doctrinam, omantem» solis de more Mariae 
Matutinum astrum. Mibi contra is talia reddit: 
Quanta unquam esse potesl fiduciat quanta venustas 

100 Angelico in vultu inque anima, lota ardel in illo; 
Quod decet ac fial Yolumus; nam detulil ipse 
Ad Hariam in lerris pafanam, quo tempore Verbum 
Divinum nostra voluil se caroe graYare. 
At jam sic oculis adsis, ut verba sequantur 

105 Quae dicam, magDOsqoe notans cireumspice patres, 
Imperii ista pii justissima regna colentes. 
Copia, cunctoram quae felicissima in iUo 
Stat septo, AuGusTAM propius considere digna, 
Haec duplex radix istius paene putaoda 

110 Est floris. Laevus, qni sese accommodat ilti, 
Antiquus pater est, qui gusUi audacior omne 
Humanum genus usque adeo dape pavil amara. 

Stat dexler v^s ille pater, qao ecclesia sancla 
Usa duce est, daves quem Chrislus jussit habere 

115 Pulchri hujus floris. Dein qui omnia saeda, priusquam 
Yitam exhalaret, vidil graviora decorae 
Sponsae, quae leli el davorum vuhiere parta esl, 
Assidet hunc propter; juxtaque alium iUe quiescit 
Dux, sub qno vulgus male gratum, naobile,^ durae 

120 Cervicis vixit manna. AnnAU conspice stantem 
Adversus PfiTRUM, propria sic sorte bealam, 
Dum figil visus in natam, ul lumina nusquam 
Declinare alio hanc videas, 4mk cantal: B0$anmal 
At contra sobolis genitoffem Locia sidit 



PARADisi xxxni. 395 



125 Illa, tuam quae olim movit, cum prona ruinam 
Jamjam spectabant tna lumina territa monstro. 

Sed quia tempus abit sorani, bic mihi denique flnis 
Haereat, experto ut sartori ducere certo 
Yeslis opus, dum suppeditat sibi copia panni. 

130 Atque aciem ad primum nos couTertemus Amorem 
Sic, ut suspiciens illum, ut fert vestra facultas, 
Lumen in ipsius penetres. Nec forte recuses, 
Dum pennas agitas, ratus ultra tendere cursu, 
Est opus, ut studeas tibi opem impetrare precando, 

135 Exorando illam, quae te virtute juvare 

Lacga potest, et corde tuo mea dicta sequaris 
Sic, ut nusquam abeas animo, dum taiia pango; 
Atque precem hanc sanctam diffundere pectore coepit. 

miii. 

Yirgo, tui simul et genitrix et filia nati, 
Corde humilis, simui alta super genus omne creatum, 
Consilii aetemi stans tennine! Tu illa fuisti, 
In tantum naturam hominum quae yexit honorem, 
5 Hujus ut ipse opifex non dedignatns ab ipsa 
Esse opus in terris fuerit. Yis arsit amoris 
Yentrem ingressa tuum, cujus calor edidit hujus 
Floris in aeterna germen mirabile pace. 
Tu nobis isthic medii pro luce diei 

10 Fax sanctae es flammae, deorsum mortalibus aegris 
Spes fonte ex yivo. Sic virgo es magna potensquei 
Ut, qui eget auxilii, in rebus nec confugit arctis 
Ad te, idem ipse velit sua TOta volare sine alis. 
Non modo poscenti auxiliiim tua cura benigna 

15 Succurrit, sed saepe preces prior occupat ultro. 
In te cor miserans, in te pius ardor, et ample 
Magnificum ingenium concurrit, et una receptas 
Quidquid ubique boni est in re quacunque creata. 



396 PARADISI XXXIlf. 



Hic, qui ex valle ima, summaruin quae ullima summa est^ 
20 Singula Testigans exutas corpore vilas 

Huc usqae inspexit, sibi te induigente, vigoris 

Implorat tantum, ut visus attoUere possit 

Altius ad primae auctoremque caputque salutis. 

En ego, non ardens tantum studio ipse videndi, 
25 Quantum hujus propter curam, te qua prece possum . 

Oro omni suppiex, ne sit prex ista minoris; 

Ut, quae nunc hebetant mortalis lumina visus, 

Omnes dissolvas buic nubes ipsa precando, 

Ne se ipsi celet Superum ac tua suouna voluptas; 
30 Idque etiam te oro, (tibi enim, Regina, quod optas . 

Posse datum est), ut post, quae tanta kc plurima vidit, 

Ipsi incorruptos serves in pectore sensus, 

Et vigil humanos vincas custodia motus. 

Ceme Beatricem circumstantesque beatos, 
35 Conjunctis illi manibus mea vota secundant. 
Tam dilecta Deo venerataque lumina in illos 

Defixa orantes nobis testata fuerunt, 

Quam grato illa animo accipiat pia verba rogantum. 

Exin aeternum haud dubitarunt quaerere lumen, 
40 Ad quod nuUa foret natura creata putanda 

Clarius inspiciens aciei mittere robur. 

At qui cunctarum rerum, quas discere avebam, 

Jam prope eram finem, consumpsi, ut rite dabatur, 

Ardorem desiderii. Bernardus ad ista 
45 Annuere atque mihi arridere, ut suspicerem alte; 

Sed jam talis eram per me, qualem esse volebat. 

Nam mibi facta acies sincera, magisque magisque 

Se radio insinuans lucem penetravit in altam, 

A se quae vera est. Ex illo tempore major 
50 Yis oculi venit, quam posdim dicere lingua. 

Nam cedit sermo, cedit meminisse facultas, 

Pressa ictu tanto. — Ut qui in somnis somnia vidit, 

Postque ea, qiiae vidit, manet intus cura reposta, 



PARADtSI XXXIII. 



397 



Nec res siiccumt revocanti; non secus ipse 

55 Nunc maneo, cum visa mihi paene omnia cessant, 
Et cor intus adhuc blanda inde exorta voluptas 
Mi liquat. Haud aliter dissolvi, sole tepente^ 
Nix solet; haud aliter foliis commissa Sibyllae 
Carmina perturbata ibant ludibria ventis. 

60 lux summa, adeo exsuperans mortalia sensa» 
Suffice parva tui nostrae vestigia menti, 
Qualis eras tunc visa mibi, fantisque loquelae 
Yim tantam, ut possim genti mandare futurae 
Tantum ex divina, qua immense gloria abundas, 

65 Unam slcintillam. Namque huc redeunte frequenter 
Mente, meique oris cantu resonante parumper, ' 
Forte magis populi discent, ut tu omnia vincas. 
Credo ego, ob ardentis jubaris quod lentus acumen 
Sustinui, passus defectum forte fuissem, 

70 Lumina si quando statuissem aversa tenere. 
Et memini hoc propter me contra audacius isse, 
Immensam donec virtutem tutus adivi. 

mihi gratia opis dives, qua dante, meare 
Non timui aeternam in lucem sic, ut, quod' habebam 

75 Yisus, consumptum fueritl Mihi, quidquid ubique est, 
Hoc alto centro demersum, et amore revinctum 
Cernere contigerat, simul omne, quod occupat orbem 
Terrarum studiis curisque, volumine in uno; 
Rem per se atque modum, et quod privi est moris utrique, 

80 Sic conflata simui cuncta, ut quod dicere conor, 
Sit simplex lumen* Tunc me vidisse putarem 
Totam hujus fqrmam nodi; nam copia gaudi 
Largius irrorat mentem haec mihi visa locuto. 
Unum horae punctum mihi plus 9olet esse vetenii, 

85 Quam si saecla decem bis sumpta et quina manenda 
Auso illi fuerint, per quod Neptunus in umbra 
Argus suspiciens stupuit. Sic tota morata est 
Mens animi suspensa, haerens, immobilis, -alte 



1— 



398 



PARADISI mill. 



Intenta, inque suo obtutu magis ueque flagrabat. 
90 Istam qui adapiciat lucem, fit talis, ut inde 
Declinare oculum atque alio divertere nunquam 
Yere contentus possit; nam cuique voluptas, 
Meta voluntati, tota huc concurrit et exlra 
Hanc, quaecunque alibi sunt optima, manca labascunt. 

95 Parcus ad haec, quae commemoro, jam verba profundam, 
Ut qui matris adhuc humectat ad ubera linguam. 
Non quia constaret plus simplice imagine vivum, 
Quod suspectabam, lumen; nam tempus in omne 
Semper idem est, quod erat; sed visus propter aciunen, 

100 Hajor ab intuitu cui vis veniebat, imago 
Una, roihi tantum mutato, est visa laborans. 
Hujus in excelso puncti claroque uitore 
Tres orbes triplicem referentes luce colorem 
Cernere sum visua tripUcemque hunc ambitu in uno* 

105 Unus de alterius dissultans lumine lumen 
Visus erat, veluti Iris de Iride; tertius ignis 
Hinc atque hinc aeque elBatus. Qnam angusta loquela 
Haec mea ineptaque iis est, quae mens concipit intus! 
Atque haec tantula sunt, ad quae ilio tempore vidi, 

110 Ut non sofficiant conanti pauca referre. 

0, quae sola super te sidis, lucida fiamma 
Aetema, et qoae te solam una intelligis, a te 
Et percepta et percipiens te, huio annue curae. 
Ille orbis visus, te ipsum generante, moveri 

115 More repercussi splendoris, fixa moratus 

Lumina nostra diu, ille idem intus imagine pictus 
Nostra erat, lianc proprio ipsius monstrante colore: 
Namque ego pendebam totus d^us in illum. 
More geometrae, qui totiis inhaeret in una 

120 Circli mensura intentus, neque multa moventi 
Invenisse fuit, quod primnm postulat usus; 
Restiteram iUiiis tactus novitate figurae: 
Cura erat inspicere, a drdo convenit imago. 



PARADISI XXXlil. 399 



Al^ue ut se huic aptat; sed non sat ad ista fuere, 
125 Quas babui pennas; at mens fuit icta nilore, 
Qui desiderium explevit, Me bic alta reliquit 
Pbantasiae virtus. Sed jam studium omne meaeque 
Begna voluntatis, motae aeque more rotai, 
Circumagebat Amor, solem astraque caetera torquens. 



F I N I s. 



Upsiae, typis j. b. hirscbfeldii. 



1 ' 



y 







(hv 



v^vA, 




1.1PSIAE MDCCCXLVin 

SlMTrBIIS lOA», AMItnns. IlABTii